Po trzynastu latach wojny domowej w Syrii nastąpił dość nieoczekiwany przełom: islamistyczna opozycja obaliła władzę Baszszara Asada. Asad uciekł z kraju (według niektórych źródeł – zginął). Wszystkie dotychczasowe próby rozwiązania kryzysu za stołem rozmów okazały się bezproduktywne, gdyż każdy z uczestników wielkiej gry na Bliskim Wschodzie realizował własne interesy. Teraz nastąpi nowy akt dramatu w Syrii, w którym główni aktorzy – Turcja, Iran, Izrael, Rosja, USA… i kilkadziesiąt syryjskich i ościennych ugrupowań – będą próbowali zrealizować swoje cele strategiczne.

Syria: porażka klasycznej dyplomacji wielostronnej

Dotychczasowe różnorodne inicjatywy (od rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ z 2012 roku i kolejnych, przez negocjacje w ramach Ligi Arabskiej, forum państw neutralnych oraz rozmów genewskich pod egidą ONZ) i próby pokojowego zakończenia działań zbrojnych w Syrii nie przyniosły realnych efektów. Formalnie główną linią politycznego wododziału, uniemożliwiającą porozumienie o zażegnaniu wojny domowej i unormowaniu sytuacji, okazał się problem rozróżnienia „sił opozycyjnych” od „ugrupowań terrorystycznych”. Definicja tych pojęć miała kluczowe znaczenie. Które z ponad czterdziestu zidentyfikowanych grup i ugrupowań syryjskich miałyby być włączone w proces negocjacji z Asadem, a które nie? Za każdą z grup zbrojnych stało jakieś państwo. Selekcja potencjalnych beneficjentów porozumienia oznaczałaby od razu osłabienie jego protektora. A czy sam Asad powinien odejść przed rozpoczęciem negocjacji? Czy też w wyniku ich zakończenia? Warto przy tym przypomnieć, że Władimir Putin zaproponował Amerykanom uzgodnienie listy syryjskich organizacji terrorystycznych. Temat nie został przez USA podjęty.

Za formalnymi problemami ontologicznymi i kognitywnymi definicji terroryzmu kryją się strategiczne interesy, polityczne i ekonomiczne, oraz obawy o bezpieczeństwo zarówno państw regionu, jak i globalnych aktorów zaangażowanych w konflikt syryjski. Interesy te dotyczą nie tylko wielkich mocarstw, ale również średnich państw, których rola staje się coraz bardziej istotna w kontekście degradacji międzynarodowego porządku prawnego i instytucjonalnego, podważenia roli USA na świecie, „chińskiego wyzwania” oraz kryzysu neoliberalnej polityki. Bez uwzględnienia tych regionalnych interesów, uprzedzeń i obaw, jakiekolwiek uzgodnienia stają się nierealne. Próbom znalezienia i zagwarantowania sobie przez tę kategorię krajów miejsca w nieznanym jeszcze dzisiaj przyszłym porządku światowym, towarzyszy ich transakcyjność, często polityka brinkmanshipu (stawiania spraw na krawędzi kolejnej wojny), degradacja mechanizmów instytucjonalnych. Wzrasta natomiast rola indywidualnych decyzji populistycznych czy autorytarnych liderów oraz próby wypracowania autonomicznej polityki zagranicznej, czyli takiej, która pozostaje poza dotychczasowymi sojuszami, a polega na uzyskaniu tzw. koszyka wyboru partnerów w zależności od sytuacji i zagrożenia, kosztem obrony wartości.

Konflikt w Syrii określały działania dwóch głównych bloków: 1) antyreżimowej, antyasadowskiej opozycji (od 2012 r.), które doprowadziły do powstania na większości terytorium kraju obszarów pozostających poza kontrolą władz w Damaszku oraz 2) powstanie tzw. Państwa Islamskiego (PI), które skutecznie wypełniło tę lukę na terytoriach Iraku i Syrii. Struktury dżihadystycznego państwa stały się faktem. Każdy z tych bloków był powodem (lub pretekstem) do legitymizacji działań międzynarodowych w „zwalczaniu terroryzmu i związanych z tym zagrożeń”. Stąd też jeszcze w 2015 r. „na prośbę władz w Damaszku”, Federacja Rosyjska rozpoczęła działania zbrojne w celu likwidacji tzw. PI.

Działania Rosji przebiegały nie tylko jednocześnie, ale i w porozumieniu z operacjami USA w ramach Połączonych Sił Zadaniowych (Operacja Inherent Resolve (CJTF-OIR), czyli międzynarodowej koalicji pod przywództwem USA (głównie siły powietrzne kilkunastu państw NATO, ale także Arabii Saudyjskiej, Emiratów, Jordanii). Zagrożenie ze strony PI było wówczas realne, co wymagało koordynacji działań i ustalenia samodzielnych obszarów operacyjnych w Syrii. W rezultacie rozmów między sekretarzami stanu USA (najpierw Hillary Clinton, a później Johnem Kerry’m) a ministrem spraw zagranicznych Rosji Siergiejem Ławrowem uzgodniono, że obie strony będą współpracować bipolarnie. Porozumienie nobilitowało Rosję, czyniąc z niej partnera USA, i legitymizowało rosyjską obecność wojskową w Syrii. Amerykanie otrzymywali do rozmów znanego sobie partnera. Rosja i USA zdawały sobie sprawę ze swoich sprzecznych interesów strategicznych w regionie, niemniej zarządzanie rozbieżnościami jest lepszym rozwiązaniem niż ryzyko wyjścia sytuacji spod kontroli. Uzgadniano (chociaż często strony działały na zasadzie faktów dokonanych, aby później wymuszać na partnerze kolejne uzgodnienia), iż USA będą doposażać syryjskie antyreżimowe ugrupowania w broń, aby zwalczać PI on the ground,  na wschód od rzeki Eufrat tj. w kierunku granicy z Irakiem, a Moskwa będzie wzmacniać siły zbrojne Asada (na zachód od Eufratu).

Dla jasności dalszej części artykułu przyjmijmy umowny podział: USA objęło pieczą tzw. siły antyasadowskie, w tym szeroko rozumiane Syryjskie Siły Demokratyczne (SDF), które składają się głównie z oddziałów syryjskich Kurdów YPG-PYD (People’s Defense Units – Democratic Union Party). Syryjskie Siły Narodowe (SNA) to kolejne zgrupowanie opozycji antyasadowskiej, które obejmuje kilkanaście mniejszych organizacji. SNA są wspierane przez Turcję i są jej skutecznym sojusznikiem w zwalczaniu zagrożenia kurdyjskiego w Syrii. Wpompowano miliardy dolarów, rubli, tureckich lirów w dostawy sprzętu, uzbrojenia, amunicji, szkolenia itd.

Waszyngton uzgadniał kwestie z Saudami, Turkami, Jordańczykami i Bagdadem, podczas gdy dyplomacja Rosji prowadziła rozmowy z Asadem, Teheranem i… Ankarą! Następnie kraje regionu dołączyły do wypracowanego porozumienia jako jego sygnatariusze, legitymizując w ten sposób osiągnięte ustalenia.

Otwartą kwestią pozostaje pytanie: Czy Amerykanie zapomnieli o wystąpieniu Putina na Konferencji Monachijskiej w 2008 r., proklamującym przyjęcie przez Kreml kursu na konfrontację z Zachodem? Czy też – po inwazji na Donbas i aneksji Krymu – łudzili się, że Syria może być forum współpracy z Rosją?

Inicjatywa trzech: Proces Astański

12 kwietnia 2018 r. w Senacie USA przesłuchiwano Mike’a Pompeo, którego D. Trump proponował na stanowisko sekretarza stanu. Senator Menendez pokazał kandydatowi na urząd szefa amerykańskiej dyplomacji zdjęcie, na którym ściskają sobie dłonie prezydenci Rosji, Iranu i Turcji. „Kogo brakuje na tym zdjęciu” – zapytał senator.

Mike’owi Pompeo wypomniano, że na zdjęciu brakuje obecności USA. I to w sytuacji, kiedy Turcja, sojuszniczy kraj NATO, zakupiła rosyjskie systemy S-400. W tym czasie Ankara, w obliczu wzrastającej siły i militarnych sukcesów oddziałów syryjskich Kurdów z PYG-YPG, sojuszników USA efektywnie i skutecznie zwalczających IS/PI, przygotowuje się do zniwelowania zagrożenia powstania na północy Syrii autonomii kurdyjskiej (tzw. Rojava). W aksjologii polityki tureckiej, bez względu na kompozycję rządu w Ankarze, terroryzm i separatyzm kurdyjski („…i wszelkie jego odmiany”), uznawany jest za podstawowe zagrożenie dla integralności państwa i bezpieczeństwa oraz porządku społeczno-politycznego.

Na przełomie 2016 i 2017 roku Moskwa wspólnie z Turcją forsuje ideę powstania regionalnego formatu z włączeniem Iranu w ramach tzw. Procesu Astańskiego – bez udziału USA czy innych państw zachodnich. Rada Bezpieczeństwa ONZ akceptuje ten format[1]. Ma on stworzyć warunki do wdrożenia planu pokojowego, który dotychczas nie przyniósł rezultatu. Proces Astański przebiega w sytuacji skutecznego likwidowania coraz mniejszych enklaw Państwa Islamskiego. Ustalono kluczowe zasady, w tym utworzenie obszarów deeskalacji i eliminację działań zbrojnych różnych ugrupowań. Format ten pozwalał m.in. na irańskie wprowadzenie szyickiej milicji oraz oddziałów Hezbollahu, które koncentrowały się zwłaszcza na południowych obszarach Syrii, graniczących z Libanem. Turcja z kolei podjęła się zadania wojskowej kontroli strefy wokół miasta Idlib. W obszarze zamieszkanym przez 4-5 milionów osób, głównie Arabów i Turkmenów, miały zostać skomasowane oddziały sił antyasadowskich, rekrutujących się z Syryjskich Sił Narodowych (SNA). Obszar ten obejmował także radykalne islamskie zbrojne ugrupowanie, anysaddamowski Hayat Tahirir asz-Szam (HTS), które wywodzi się z Al-Kaidy, Al-Nusry, choć obecnie ugrupowanie to określa się jako sunnickie. Współistnienie tych dwóch frakcji opozycji antyasadowskiej w Idlib było możliwe dzięki obecności i działaniom tureckich sił zbrojnych, stacjonujących w tej prowincji i jej okolicach.

W tym samym czasie Ankara trzykrotnie skutecznie podejmuje – mniej lub bardziej formalnie uzgodnione z Moskwą i Teheranem – operacje wojskowe w celu stworzenia tamponu bezpieczeństwa wzdłuż jej ponad 900-kilometrowej granicy z Syrią. Są to operacje lądowe, bez użycia komponentu lotniczego. Rosja, kontrolująca obszar powietrzny Syrii, nie wyrażała zgody na udział lotnictwa tureckiego w tych operacjach, gdyż należało zachować równowagę w „triumwiracie” dowodzonym przez Moskwę. Drugim elementem „równoważącym antykurdyjskie ambicje Ankary” było uznanie przez Moskwę i Iran, że miasto Tall-Rifat, położone około 11 km od tureckiej granicy, na północ od kontrolowanej przez Turcję dzielnicy Idlib, nie będzie znajdować się pod kontrolą północnego sąsiada Syrii. Kontrolę nad nim zagwarantowały siły zbrojne armii Asada (plan rosyjski). Tym samym Turcja pozbawiona została nie tylko możliwości rozciągnięcia pasa / tamponu bezpieczeństwa w kierunku zachodnim. Była to znaczna, jedna z bolesnych zadr w triumwiracie (oprócz np. strat osobowych tureckich sił zbrojnych w wyniku działań armii Asada, czy też zestrzeleniu rosyjskiego samolotu w listopadzie 2015 r. przez Turków).

Niemniej – Ankara uzyskuje kontrolę (samodzielną lub wspólną z rosyjskimi siłami) nad znacznym obszarem przygranicznym w strefie zdominowanej przez Rosję (na Zachód od Eufratu). Nie dotyczy to strefy kontrolowanej przez kurdyjskie oddziały YPG-PYG (na wschód od Eufratu, gdzie głos mają Amerykanie). Jednakże rosyjska zgaga i niesmak w sprawie Tall-Rifat były dla Ankary dokuczliwe … aż do 1 grudnia 2024 roku.

W takich warunkach, od przełomu 2017 i 2018 roku do lutego 2022 roku, postępowała „donbanizacja” sytuacji w Syrii. Pomimo stopniowego odzyskiwania terytoriów przez armię Asada – osiągając 65% jesienią 2024 roku – dzięki wsparciu Rosji, nie zanotowano znaczących zmian. Rosyjskie próby doprowadzenia do normalizacji relacji między Ankarą a Damaszkiem, pomimo zmiany stanowiska Turcji na rzecz zbliżenia obu stolic, nie przynosiły rezultatu. Uznanie przez Ankarę Asada za interlokutora (Ankara odmawiała mu od 2012 r. legitymizacji), mogłoby otworzyć drogę do nowego etapu w procesie astańskim, choć wymagałoby od Turcji zmiany stanowiska wobec Kurdów syryjskich. Brak realnego zakończenia działań i wypracowania uznawanego przez Damaszek i wszystkie siły wewnętrzne w Syrii pokojowego rozwiązania dla całego terytorium Syrii był równie odległy, jak w na początku poprzedniej dekady.

Wystawiona na ciężką próbę cierpliwość Ankary wyczerpała się, gdy osłabiona wojną w Ukrainie Rosja wycofała część sił powietrznych z Syrii, a Izrael rozbił potencjał wojskowy Hezbollahu. Pozostające pod tureckimi wpływami oddziały HTS mogły przystąpić do ofensywy.

Problem syryjski: wymiar izraelsko-irański a przyszłość uregulowania sytuacji w Syrii

Przez dziesięciolecia uwaga skupiona na Bliskim Wschodzie koncentrowała się wokół konfliktu palestyńsko-izraelskiego, regionalnej roli Iranu oraz zagrożeń związanych z jego programem jądrowym, a także skutków Arabskiej Wiosny. Porozumienia pokojowe Izraela z kilkoma państwami arabskimi (w tym przede wszystkim ZEA i Egipt oraz Jordania, tzw. „The Abraham Accords” z 2020 r.) znacznie ograniczyły Iranowi możliwości oddziaływania na region. Jednakże atak Hamasu na Izrael i militarna operacja premiera Netanyahu wobec Gazy zadały tym porozumieniom poważny cios. Zawieszenie przez administrację Trumpa w 2018 r. negocjacji w sprawie programu jądrowego Iranu (JCPOA), nieudana próba rewitalizacji porozumienia przez administrację Joe Bidena oraz powrót Trumpa do Białego Domu pogłębiają niepewność co do perspektyw sytuacji na Bliskim Wschodzie.

Operacja Izraela w Gazie oraz Libanie unaoczniła jednoznacznie, że problem wojny domowej w Syrii ma bezpośredni związek z polityką Iranu wobec Izraela i vice versa. Dotyczy to zarówno wymiaru bezpieczeństwa, to jest operacji sił islamskich wspieranych przez Iran z obszaru nie tylko Libanu, ale i Syrii, jak też polityki Izraela, mającej na celu ograniczanie obszarów wpływów i obecności radykalnych, antyizraelskich ugrupowań islamskich. Do czasu ofensywy HTS na północnym zachodzie Syrii Moskwa nie reagowała na izraelskie ataki na pozycje Hezbollahu w Syrii. Chociaż to właśnie m.in. osłabienie Hezbollahu przyczyniło się do sukcesu sił HTS.

Równie interesująca jest analiza dwóch zjawisk, które pozostają istotnym przedmiotem uwagi: jak obecnie wynika z pokojowego porozumienia z Libanem, Izrael dąży do zablokowania, zredukowania, wyeliminowania wpływów irańskich (Hezbollah) na południowej granicy Syrii. Z kolei na północnej granicy Syrii, Turcja dąży do stworzenia pełnego pasa bezpieczeństwa, eliminując zagrożenie ze strony „terroryzmu kurdyjskiego” (eliminacja nie tylko obecności Kurdów z tych obszarach, ale zablokowanie jakichkolwiek planów powstania autonomii kurdyjskiej w tym regionie Syrii) oraz stworzenia bezpiecznej strefy, umożliwiającej powrót / przesiedlenie (?) z Turcji ponad 3,5-milionowej grupy uchodźców przebywającej w niej od 2012 r. Tampon służyć ma także jako ochrona przed możliwą masową migracją z Syrii do Turcji. Czy te oba wymiary bezpieczeństwa będą czynnikiem stymulującym ewentualne załagodzenie antyizraelskiej postawy Ankary, czy też są kompletnie irrelewantne? To ma szczególne znaczenie, zwłaszcza biorąc pod uwagę nieprzewidywalny kierunek rozwoju sytuacji w Syrii.

Czy  astański format ma jeszcze sens?

Ankara argumentuje, że (przynajmniej do czasu agresji Rosji na Ukrainę) spośród członków NATO to bezpieczeństwo Turcji było poddane szczególnym wielopoziomowym wyzwaniom. Atak Hamasu z 2023 r. i operacje w Gazie uruchomiły nieprzewidywalną dynamikę rozwoju sytuacji. W jej wyniku, z punktu widzenia efektywności możliwości działania astańskiego triumwiratu na obszarze Syrii uległy znacznej redukcji. Po obaleniu Asada przydatność formatu astańskiego (przypomnijmy: Rosja-Iran-Turcja) wydaje się więcej niż wątpliwa, zwłaszcza że to Turcja jest wielkim zwycięzcą tego etapu gry syryjskiej. W czasie, gdy oddziały HTS przejmowały, praktycznie bez oporu, kontrolę nad Damaszkiem, w Doha szefowie dyplomacji tych trzech państw szukali nowej formuły rozwiązania syryjskiego kryzysu.

Rosję najwyraźniej zaskoczył kierunek i tempo wydarzeń w Syrii. Gdy oddziały HTS docierały na przedmieścia syryjskiej stolicy, Ławrow mówił coś o kontrofensywie przeciwko islamistom, a rosyjskie samoloty ostrzelały zajęte przez HTS miasto Hama. Niemniej, Rosja – chociaż znacznie zredukowała swój komponent wojskowy w Syrii, a użyteczność morskiej bazy w syryjskim Tartus zmniejszyła się po tym, jak Ankara zamknęła Cieśniny Czarnomorskie – pozostaje wciąż obecna w Syrii. Moskwa posiada w tym kraju pewne aktywa, które może zredukować jedynie strategiczna porażka Rosji w Eurazji.

Upadek rządów Asada jest porażką Iranu, gdyż Syria była dotychczas praktycznie jedynym arabskim sojusznikiem Teheranu. Irańska obecność w Syrii w postaci milicji szyickiej, a przede wszystkim wspierania i szkolenia Hezbollahu, w wyniku libańskiej operacji Izraela i zawarcia porozumienia z Bejrutem, nie tylko zredukowała rolę Iranu w Syrii, ale podważyła też możliwości szybkiej odbudowy wpływów. Z drugiej jednak strony, wsparcie dla reżimu Asada stawało się poważnym obciążeniem dla Iranu i uwolnienie od tych zobowiązań może, paradoksalnie, poszerzyć swobodę działania Teheranu.

Turcja, wydaje się, w pełni wykorzystała sprzyjające warunki po zawarciu porozumienia między Izraelem a Libanem o zakończeniu działań zbrojnych i stopniowym wycofywaniu się z południowego Libanu, aby „niespodziewanie” bardzo wzmocnić swoją pozycję w astańskim triumwiracie. Obalenie rządów Asada i – z punktu widzenia interesów bezpieczeństwa rozumianych przez Ankarę jako likwidacja zagrożenia kurdyjskiego – zajęcie przez HTS miejscowości Tall-Rifat, jest oczywistym sukcesem Ankary bez tzw. uzasadnionej konieczności angażowania się militarnie w konflikt. Triumf militarny Turcji, odniesiony dzięki HTS, może wszakże okazać się krótkotrwały, jeśli podział łupów (stref wpływów) w Syrii będzie odzwierciedlał militarne i organizacyjne możliwości poszczególnych grup etnicznych, religijnych i politycznych. Potencjalna możliwość utworzenia jakiegoś rodzaju autonomii kurdyjskiej wyzerowałaby osiągnięcia Ankary.

Dlatego triumwirat astański może się ostać, a nawet może stać się użytecznym formatem wypracowania planu pokojowego i normalizacji sytuacji w Syrii. W jego przeżyciu są zainteresowane właściwie wszystkie strony, zwłaszcza, że prezydent-elekt USA już zdążył ogłosić amerykańskie désintéressement włączeniem się do syryjskiej gry. Oczywiście, teraz to Turcja będzie pretendować do grania pierwszych skrzypiec w trio z Astany.

 

[1] S/RES/2336 (2016): http://unscr.com/en/resolutions/doc/2336

Na spotkaniu zespołu redakcyjnego „Res Humana” ustalono, że listopadowy numer dwumiesięcznika będzie poświęcony tematyce politycznej. Bo wybory w USA, a w ogóle to dawno o polityce nie było. Zatem, jak mówi jeden z bohaterów popularnego serialu Ranczo: jak tak, to tak.

Dawno, dawno temu podczas wykładu, na którym polityczny propagandzista przedstawiał postęp w budownictwie socjalizmu w PRL, siedzący z dala od prezydium niepozorny osobnik zabrał głos: „Towarzyszu prelegencie, mam jedno pytanie. Czy już nastał ten socjalizm, o którym mówiliście, czy będzie jeszcze gorzej?” Rzeczywiście, kilka lat później socjalizm z łoskotem walnął o glebę. Obiecując fundamentalne zmiany na lepsze, apologeci nowych czasów zaczęli zachwalać kapitalizm, do niedawna będący źródłem zła wszelkiego, a wśród jego konstytutywnych cech wyróżnili dwie: własność prywatną (w odróżnieniu od rujnującej samą siebie własności państwowej) oraz prawa rynku, które miały skutecznie zastąpić nieefektywne centralne planowanie. Publiczność zaniemówiła z zachwytu, lecz wkrótce odzyskała głos. Główny propagator polskiego kapitalizmu Leszek Balcerowicz (profesor bądź co bądź) musiał rejterować przed hałaśliwym, choć mocno niedouczonym (matury ponoć nie miał) Andrzejem Lepperem, rolnikiem spod Darłowa. Przez wiele lat w świadomości zbiorowej Polaków utrzymywało się jednak przekonanie, że może wolniej, może potykając się, ale konsekwentnie zmierzamy do kapitalizmu, bo jeszcze w pierwszych dekadach XXI wieku prywatyzowano to i tamto, a rynek wciąż był pojęciem uświęconym doktrynalnie i o żadnym powrocie do centralizmu nie myślano, a nawet ganiono każdego, kto o państwie jako regulatorze wspominał. Pojawiały się wprawdzie nic nieznaczące określenia, jak społeczna gospodarka rynkowa, pełniły one jednak rolę zmiękczającą dolegliwość wprowadzanych rozwiązań i wzmacniającą zaufanie do przywódców, którzy o ludzkiej twarzy ustrojów nie zapomnieli.

W 1990 roku państwo polskie było właścicielem około 8,5 tysiąca zakładów pracy. Ogółem w latach 1990–2010 dokonano przekształceń własnościowych blisko 6 tys. zakładów (dane wg portalu historycy.org.pl). Nie nudząc podawaniem zbyt wielu szczegółów, można wyraźnie dostrzec, że procesy prywatyzacyjne mocno zwalniały za rządów PiS (rekordzistą okazał się rząd Olszewskiego, kiedy sprywatyzowano tylko 1 przedsiębiorstwo). Bliższe przyjrzenie się pozostałym rządom nie prowadzi do wniosków uogólniających; odnoszę wrażenie, że liczbowe efekty prywatyzacji były raczej odzwierciedleniem aktualnej koniunktury rynkowej lub sprawności urzędniczej niż wyrazem świadomej polityki poszczególnych ekip rządzących. Nigdy się nie udało, choć próbowano, ustalić, jakie dziedziny gospodarki powinny pozostać we władztwie państwa, a jakie z powodzeniem można przekazać w bardziej operatywne, prywatne ręce. Według danych Ministerstwa Aktywów Państwowych na koniec 2023 roku w Polsce funkcjonowało 669 spółek Skarbu Państwa. W latach 2015–2023 nastąpił wyraźny powrót do roli państwa w procesach decyzyjnych, spowolniono prywatyzację, nasiliła się natomiast nacjonalizacja gospodarki. Symbolicznym dowodem tych procesów stała się zmiana nazwy Ministerstwa Przekształceń Własnościowych (która to nazwa obowiązywała do 1996 roku) na Ministerstwo Skarbu Państwa, a gwoździem do trumny procesów prywatyzacyjnych stało się przyjęcie nazwy Ministerstwo Aktywów Państwowych, co stało się w roku 2019 w apogeum rządów PiS. Od 2015 roku rozpoczął się zresztą proces odwrotny: przywrócona została kontrola Skarbu Państwa nad Bankiem Pekao SA, spółką PKP Energetyka, Elektrowniami w Połańcu i Rybniku, 8 elektrociepłowniami i Polskimi Kolejami Linowymi, by wymienić tylko najważniejsze zakłady.

Jednym z kluczowych pytań po utworzeniu – pod koniec 2023 r. – koalicji rządzącej było pytanie o filozofię rządzenia. Nie o wybory ustrojowe, bo te wydają się przesądzone, lecz „o granicę pomiędzy tym, co publiczne, a tym, co prywatne, pomiędzy państwem a rynkiem”^[1]. Zacytowałem George’a Friedmana, bo pytanie postawione przez amerykańskiego politologa i doradcę rządowego dotyczy także polskiej ścieżki rozwojowej. A z jego rozważań wynika, że wybór, o którym mówimy, nie jest pochodną zmiany ekipy rządzącej, lecz ukształtowania obiektywnych warunków: wyczerpania zdolności dotąd przyjętego rozwiązania (koncepcji) do prowadzenia skutecznej polityki w następnych latach; gdy ta zdolność zdaje się wygasać, potrzebne jest przestawienie zwrotnic. Takiej manipulacji dokonali w najnowszej historii dwaj amerykańscy prezydenci: Franklin Delano Roosevelt i Ronald Reagan. Pierwszy z nich radykalnie zwiększył zakres władzy rządu federalnego. Reagan zaś zdecydowanie go zmniejszył. „Roosevelt interweniował, przenosząc część władzy z elity finansowej na elitę polityczną. Gdyby tego nie zrobił, przeważyłoby poczucie, że wszystkie elity kraju zawiodły. A właśnie ono doprowadziło do władzy faszystów w Europie”. Czy podobna sytuacja ma miejsce w Europie, czy faszyści zagrażają też Polsce? Jeszcze nie dorwali się do władzy, ale ich obecność coraz mocniej objawia się na międzynarodowej scenie politycznej. „Coś przeciwnego zdarzyło się za Reagana. W latach osiemdziesiątych odpowiedzialnością za kryzys gospodarczy obciążano elity polityczne; społeczeństwo obwiniało strukturę wielkiego rządu, pozostawioną przez Roosevelta. Reagan przesunął więc równowagę pomiędzy państwem a rynkiem w drugą stronę, osłabiając państwo, by wzmocnić rynek”^[2]. Zmiana ekipy: Demokraci czy Republikanie nie miała nic do rzeczy. Od Roosevelta do Reagana upłynęło ok. 60 lat, rozdzielało ich zaś kilku prezydentów z obu opcji. Friedman idzie też dalej w swoich rozważaniach. Jego zdaniem, nie chodziło o rzeczywistą zmianę polityki, nie istniały bowiem żadne obiektywne okoliczności, które by taką zmianę wymuszały. „Koncentrowali się nie na rozwiązaniu problemu […], ale na przekonaniu obywateli, że nie tylko mają plan, ale również są pewni jego sukcesu”^[3]. Do tego potrzebny jest mistrz iluzji i obaj takimi mistrzami się okazali. „Oprócz swego udziału w określaniu zakresu władzy państwa i rynku prezydent i inni politycy, manipulując strachem i nadzieją, definiują również to, jak oficjalnie wygląda sytuacja. Roosevelt i Reagan byli wielkimi prezydentami nie tylko dlatego, że przesunęli granice między państwem a rynkiem w taki sposób, by odpowiadał potrzebom chwili, ale również dlatego, że stworzyli atmosferę, w której wydawało się to nie zwykłą operacją techniczną, ale moralną koniecznością. Czy wierzyli w to, czy nie, jest mniej istotne niż to, że skłonili do tej wiary innych i w ten sposób umożliwili przeprowadzenie technicznej zmiany”^[4].

Można wpaść w cielęcy zachwyt z podziwu dla manipulacyjnej zdolności obu prezydentów. Powstaje jednak pytanie, czy ich sukces wynikał tylko z prestidigitatorskich umiejętności, czy też był wynikiem synchronizacji rzeczywistych potrzeb z siłą propagandy i osobistymi przymiotami. Z najnowszej historii Polski można przecież przypomnieć ekwilibrystykę Jerzego Urbana z lat 1986–89, która żadnego politycznego sukcesu ani jemu, ani jego patronom nie przyniosła. A teraz? Obserwacja zagrożeń wskazywałaby, że nadszedł czas na Roosevelta, czyli na wzmocnienie państwa kosztem rynku. Wojna Rosji z Ukrainą, generująca strach przed wojną na większą skalę, powodziowa katastrofa, chocholi taniec w instytucjach wymiaru sprawiedliwości, zmaganie z migracją, wymaga – tak nam się wydaje – silnego państwa i zwiększenia poczucia bezpieczeństwa. Ktoś, kto więcej wie i więcej umie, powinien wziąć odpowiedzialność za obywateli, zestresowanych tym, co się dookoła nich dzieje. Inaczej przyjdą faszyści, zawsze tak było, a teraz są nadspodziewanie blisko. Obserwacja bieżących zdarzeń potwierdzałaby, że tak się dzieje. Rosną szybko środki na obronność i bezpieczeństwo, a te dziedziny zawsze były i pozostaną domeną państwa. Środki te nie wzmacniają jednak rodzimego kapitału prywatnego, bo przeznacza się je na import, wzmacniając tym samym obcych eksporterów. Przy okazji wychodzi na jaw słaba zdolność technologiczna naszej gospodarki. Nie może być jednak inaczej, skoro na obronność (w tym zakupy sprzętu) przeznaczymy w 2025 r. 4,7 procent PKB, a na B+R tylko coś około 1,3 procent. Prywatne inwestycje nadal spadają. O żadnej prywatyzacji wróble nie donoszą. Ciężar odbudowy zniszczeń po powodzi wzięło na siebie państwo, powołując urząd specministra do tych celów. Na marginesie tego kataklizmu zaczęto sugerować wprowadzenie cen regulowanych na dotkniętych klęską terenach. Przyszedł taki czas. Być może.

W zakamarkach słabnącego z wiekiem umysłu pojawia się jednak pewna wątpliwość. Jak dalece odwrót od polityki uznanej niedawno za fundament rozwoju nie zagrozi pryncypiom ustrojowym? By uniknąć ironicznych uśmiechów, odwołam się do autorytetów, tym razem do Slavoja Żiżka, którego lewicowych przekonań nikt nie ośmiela się kwestionować. Interpretując marksowską analizę możliwości przezwyciężenia organicznych sprzeczności kapitalizmu, pisał: „[…] kiedy możemy mówić o zgodności sił wytwórczych ze stosunkami produkcji w ramach kapitalistycznego sposobu produkcji? Dokładna analiza przynosi tylko jedną odpowiedź na to pytanie: nigdy”. Bo to właśnie „[…] wewnętrzna sprzeczność zmusza system kapitalistyczny do ciągłej, rozszerzonej reprodukcji – do nieustannego rozwoju warunków produkcji […]”. I dalej: „Kapitalizm jest w stanie przekształcić swoją granicę, własną niemoc, w źródło wewnętrznej siły – im bardziej się «rozkłada», im bardziej pogłębiają się jego wewnętrzne sprzeczności, tym bardziej musi siebie zrewolucjonizować, aby przetrwać”^[5]. Problem zatem w tym, by dokonując przestawienia zwrotnic, nie usunąć, nie wypalić, jak pisze Żiżek – świadomie lub przypadkiem – tej wewnętrznej sprzeczności, która „stanowi podstawową siłę napędową jego rozwoju”. Bo wtedy nie można wykluczyć sytuacji, że po jakimś czasie, jakiś podobnie niepozorny osobnik zapyta: „panie prelegencie, czy mamy już ten kapitalizm, czy będzie jeszcze gorzej?”.

^[1] George Friedman, Następna dekada. Gdzie byliśmy i dokąd zmierzamy, Wyd. Literackie, Kraków 2012, s. 68.

^[2] Tamże, s. 68–69

^[3] Tamże, s. 68

^[4] Tamże, s. 72

^[5] Wszystkie cytaty za Slavoj Żiżek, Wzniosły obiekt ideologii, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, s. 70 i 71.

Tekst ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

W połowie XX stulecia uważano powszechnie, że jest ono wiekiem filmu, sztuki wiodącej i prowadzącej orszak wszystkich muz. Nie tyle przeto odkrywcą, co kodyfikatorem tego przekonania był wybitny historyk sztuki Arnold Hauser w swym fundamentalnym dziele Społeczna historia sztuki i literatury. Podobnego zdania był także prof. Kazimierz Wyka, który w swym eseju Podróż do krainy nieprawdopodobieństwa z roku 1947 przypomniał, że jeśli jeszcze w roku 1800 wiodącymi gatunkami sztuki były dramaturgia i poezja, to już sto lat później na czoło wysuwa się powieść, a obecnie tę rolę odgrywa film. Na marginesie uwaga, że kilkanaście lat później prof. Wyka – pod wpływem rozwoju telewizji – zmienił zdanie, a wiodącą rolę rezerwował już nie dla filmu, a „po prostu pewnej techniki przekazu”, którą nazwał telemuzą i której nie uważał za sztukę.

Nie ulega jednak wątpliwości, że film jest jeszcze i dzisiaj, mimo rosnącej stale konkurencyjności telewizji oraz innych nowych środków komunikacji społecznej, kurczenia się na całym świecie widowni kinowej, wiodącym rodzajem sztuki wywierającej najsilniejszy wpływ na umysłowość zbiorową.

Chciałbym postawić i udowodnić tezę, wcale nie tak oczywistą, że jeśli zgodzić się można na pojęcie sztuki wiodącej, to przecież nigdy żadna z owych wiodących sztuk nie funkcjonowała – po pierwsze – w jakiejś abstrakcyjnej próżni, oderwaniu od innych form wypowiedzi, a zawsze – i po drugie – rzecz polegała i polega nadal na „wzajemnym się sztuk oświetlaniu” (jak jeszcze w XVIII w. pisał Fryderyk Schiller), przenikaniu form i treści do innych środków przekazu mających większą szansę przyciągnięcia masowego odbiorcy. Mówię oczywiście o szczytach, bo znamy przecież dobrze i inne zjawisko – wulgaryzowania, spłaszczania, przeinaczania i pospolitowania pewnych treści kultury zwanej umownie wysoką przez równie umownie zwane sztuki niskie. Film jest od wielu już lat bezdyskusyjnie zaliczany w swych najlepszych wydaniach do sztuk kultury wysokiej, ale przecież nie zawsze tak było.

Jeszcze w początkach dziewiętnastego wieku powieść (i w ogóle proza literacka) była – w rzekomo naturalnym systemie sztuk – gatunkiem intelektualnie podejrzanym, tak jeszcze do niedawna traktowano też sztukę filmową. Tak jak powieść wchłonęła wiele form i treści swych wielkich poprzedniczek — dramaturgii i poezji, tak film przejął i przejmuje nadal wiele z tego, czym żyła powieść i co ją konstytuowało, jako swego czasu wiodący gatunek sztuki. Ba, nie byłoby filmu, gdyby przedtem nie istniała powieść! Nie dlatego nawet, że większość filmów to adaptacje dzieł literackich czy też utwory (scenariusze) specjalnie dla potrzeb filmu pisane, lecz dlatego że film, nawet ten tak chlubiący się swoją antyliterackością, własnym filmowym językiem, szukający – i znajdujący jakże często – obrazowe ekwiwalenty słowa, jest niczym innym jak literaturą właśnie, czyli sposobem widzenia świata i spraw ludzkich: środkami mu dostępnymi, specyficznymi, odrębnymi i jakimi kto tam jeszcze chce. Nie przeczy temu nawet fakt, że w okresie kina niemego, a więc w okresie narodzin filmu, związki kina z literaturą były bardzo luźne, niemalże nieistniejące, jako że adaptacje dzieł literackich stanowiły wówczas tylko znikomy procent całej ówczesnej produkcji filmowej – odwrotnie niż współcześnie, w okresie kina dźwiękowego. Lecz czyż nieme filmy Charliego Chaplina, na czele z Gorączką złota czy Dyktatorem, to nie wspaniała literatura? O ileż przy tym wspanialsza od niejednej wspaniałej współczesnej adaptacji filmowej wspaniałego dzieła literackiego!

Tak więc, jeśli poważnie myśli się o sprawie filmu, nie tylko jako odrębnego, posiadającego swą specyfikę, niewątpliwe sukcesy artystyczne i możliwość masowego oddziaływania na miliardy odbiorców (za pośrednictwem telewizji na przykład), to istotnie nie sposób ominąć pytania o związki sztuki filmowej z innymi dziedzinami sztuki, związek filmu z literaturą na przykład i to związek wcale nie jednostronny. Istotny pośród spraw szerszych – cywilizacyjno-technicznych, kulturowych, socjologicznych i artystycznych kontekstach znaczący. To znaczy, że nie tylko, jak wiemy dziś doskonale, literatura oddziałuje na film, ale i odwrotnie: film postawił literaturę (i inne sztuki) w nowej sytuacji, która w sumie ożywczo na nią podziałała, jej możliwości ekspresyjne, które – znowu nawiasem mówiąc – rozwinęły się w dwu skrajnych kierunkach. Jeden to behawioryzm amerykańskiej prozy z lat dwudziestych (np. John Dos Passos czy John Steinbeck), drugi to europejska proza psychologiczna (Marcel Proust czy James Joyce). Odpowiada to przecież dwu skrzydłom poszukiwań w dziedzinie języka filmowego. „Wszystkie kwiaty z naszego ogrodu i z parku pana Swann, i lilie wodne z Vivonne, i prości ludzie ze wsi, i ich domki, i kościół, i całe Combray, i jego okolice, wszystko to, przybrawszy kształt i trwałość, wyszło – miasto i ogrody – z mojej filiżanki herbaty” – pisał Marcel Proust w W poszukiwaniu straconego czasu, demonstrując filmową niemal technikę wywołania swoich obrazów-wspomnień. Czy wielu było filmowców, którzy potrafili znajdywać równie sugestywnie zmysłowe, a równocześnie intelektualnie nasycone obrazy filmowe w swoich dziełach? To jeszcze niemal nietknięta karta w historii kina artystycznego.

Rozwój kina poszedł raczej w tym drugim kierunku wyznaczanym przez prozę behawioralną. Ale czyż historia wielkich dzieł światowego kina (od Chaplina, René Claire’a, Buñuela po Felliniego czy Bergmana) to przypadkiem nie historia buntu przeciw owej ukutej jeszcze przez Karola Irzykowskiego formule kina jako „widzialności obcowania człowieka z materią”, kina jako jednowymiarowej fotografii rzeczywistości? Ależ tak właśnie. Paradoksalnie. Bo to literatura jest tutaj największym sprzymierzeńcem filmu, źródłem głębokiej inspiracji intelektualnej ponad szarzyzną masowej popularnej produkcji, wyzwaniem obustronnie obligującym – ponad nieistotnymi w gruncie rzeczy sprawami techniki i środków przekazu.

Na temat istotnych związków między literaturą a filmem, przenikania form i treści tych dwu różnych i odległych od siebie zdaniem wielu teoretyków sztuki rodzajów wypowiedzi artystycznej, tak oto wypowiedział się René Clair w książce Po namyśle wydanej po polsku i w Warszawie w roku 1957: „Powieściopisarz korzysta również z przysługującej autorowi filmowemu swobody w zakresie dysponowania czasem i przestrzenią. W powieści, podobnie jak w filmie, jeden wieczór może wypełnić całe dzieło, a wiele lat zamknie się tu w paru wierszach, tam znów – w paru sekundach (…). Jednakże powieść przeznaczona dla czytelnika, który może w każdej chwili odłożyć książkę, gdy uwaga jego zaczyna słabnąć – nie podlega prawom widowiska, gdzie autor musi starać się bez przerwy utrzymywać zainteresowanie widza, od chwili ekspozycji akcji aż do jej rozwiązania. Pod względem konieczności przestrzegania tych zasad autor filmowy nie różni się od autora dramatycznego, chociaż obaj mają do czynienia z odmiennymi środkami technicznymi. Dlatego też, jeśli chcemy przez analogię określić charakter opowiadania filmowego, powiemy, że jest ono pokrewne sztuce teatralnej w swej strukturze, a powieści – w swej formie”.

Te słowa René Claira, wielkiego praktyka filmu, a zarazem i pisarza większości swych obrazów, wspierają wstępną tezę tutaj postawioną. Jedno tylko temu wielkiemu artyście się nie udało, a mianowicie jego proroctwo na temat przyszłości kina: „Można zadać sobie pytanie, co po trzydziestu latach pozostanie, co nasi współcześni nazywają kinem? I po trzydziestu latach, kiedy Corneille nie będzie miał o wiele więcej czytelników niż ma ich dziś Pieśń o Rolandzie, kiedy nazwisko Chaplin będzie wymieniane tylko przez niektórych erudytów? Nie ulega wątpliwości, że nasz film będzie wówczas uchodził za prymitywną formę jakiegoś środka ekspresji, który trudno nam sobie wyobrazić, albo może pamiątki po nim zostaną jednym ze zdumiewających śladów zaginionej cywilizacji”.

Miejmy nadzieję, że mimo ostrej konkurencyjności i niebywałej dziś ekspansywności owej Wykowej telemuzy, nieprędko to nastąpi.

Czego Państwu i sobie życzę.

Tekst ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

Tadeusz Kotarbiński przejął od swego nauczyciela Kazimierza Twardowskiego przekonanie, iż zadaniem ludzi wykształconych jest zrobić użytek ze swej wiedzy, co znaczyło przekazywać ją tym, którzy takiego wykształcenia jeszcze nie posiadali. Pozytywistyczne hasło niesienia kaganka oświaty pod strzechy miało czynić z dotychczasowych analfabetów pełnowartościowych członków społeczeństwa. Ideałem pozytywistycznym było więc stworzenie społeczeństwa obywatelskiego składającego się z jednostek zdolnych do wzbogacania kultury. Niewątpliwie już wówczas rozpoczęły się procesy globalizacyjne, bo doszukiwano się przede wszystkim tego, co ludzi łączy, a nie dzieli. Tym, co ma wymiar uniwersalny, w zasadzie jest tylko wiedza naukowa, która jest niezależna od dyspozycji psychofizycznych, przynależności rasowej czy narodowej, miejsca urodzenia i społecznego pochodzenia. Nic zatem dziwnego, że pierwsi zwolennicy globalizacji skoncentrowali swe starania na wypracowaniu jednolitej uniwersalistycznej etyki, której podstawą miały być dyspozycje naturalne, które charakteryzowały każdego człowieka. Formułowane wówczas propozycje dlatego były „podwójnie naukowe”, bo z samego założenia wynikały z odkryć nauk przyrodniczych, a więc biologii i fizjologii oraz z samego wnętrza człowieka, czyli z psychologii. Taka etyka z konieczności musiała być empiryczna, a więc musiała swe tezy formułować z doświadczenia. Naukowy charakter etyki od razu stanął w sprzeczności z całą tradycją etyczną opartą na nieweryfikowalnych założeniach metafizycznych. W rezultacie etyka stała się polem najpoważniejszych starć pomiędzy zwolennikami tradycji opartej na dogmatach religijnych a zwolennikami etyki naukowej, w której wszelkie empirycznie nieuzasadnione tezy były z góry odrzucane. Wolnomyślicielstwo zatem od samego zarania oznaczało sposób rozumowania i decydowania o sobie wolny od dogmatyzmu.

Pierwszym polskim filozofem, który podjął próbę wypracowania etyki naukowej, był znany pozytywista i wolnomyśliciel Aleksander Świętochowski, który w 1874 r. obronił w Lipsku napisany pod kierunkiem Wilhelma Wundta doktorat z etyki. Jego rozprawa doktorska O powstawaniu praw moralnych ukazała się drukiem zarówno w językowej wersji niemieckiej, jak i polskiej. Choć jego próby nie można było uznać za udaną, to jednak udowodnił, że można napisać uczony traktat etyczny bez potrzeby odwoływania się do religii. Kotarbiński był natomiast pierwszym filozofem, który w podobnym duchu napisał pod kierunkiem Kazimierza Twardowskiego rozprawę doktorską, ale odwołującą się do utylitaryzmu filozoficznego. Wybór właśnie Milla i Spencera na bohaterów doktorskiej dysertacji był naturalny, bo już wówczas prezentował postawę wolnomyślicielską, co oznaczało samodzielne poszukiwania odpowiedzi na nurtujące go problemy. Prezentował wówczas jeszcze taką samą postawę wobec świata i jego problemów jak jego nauczyciel, Kazimierz Twardowski. Słowem, był wolnym myślicielem na własny użytek.

Można oczywiście zasadnie doszukiwać się początków wolnomyślicielstwa Kotarbińskiego już w okresie jego pobytu na Uniwersytecie Lwowskim, ale trafniejszym jest pogląd, że tych źródeł należy doszukiwać się dopiero od momentu rozpoczęcia przez niego pracy dydaktycznej i naukowej w Warszawie. W swoim życiorysie scharakteryzował pobyt w Warszawie w zaledwie kilku linijkach: „Od r. 1912 do r. 1918 pracował jako nauczyciel prywatny w szkolnictwie średnim, głównie jako nauczyciel łaciny i greki oraz jako wychowawca w Gimnazjum Mikołaja Reja w Warszawie /od 1.IX.1913 do 31.VIII.1919/. W Uniwersytecie Warszawskim pierwszy wykład w charakterze zastępcy wykładowcy filozofii wygłosił dnia 25.IV.1918 r. Od dnia 1.IV.1919 do 31.III.1929 był profesorem nadzwyczajnym filozofii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1.IV.1929 do 1.IX.1939, czyli aż do wybuchu wojny polsko-niemieckiej, profesorem zwyczajnym filozofii. W roku akademickim 1929/30 dziekanem na Wydziale Humanistycznym”. Kluczowe znaczenie ma tutaj rok 1929, gdy Kotarbiński uzyskał tytuł profesora i zarazem duży autorytet w środowisku naukowym, związany z ukazaniem się jego książki Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Zyskał wówczas także wielkie uznanie społeczne za otwarty sprzeciw przeciwko próbom segregacji narodowościowej studentów oraz przeciwko klerykalizmowi zawłaszczającemu przestrzeń społeczną. Wówczas okazało się, że podobną postawą wyróżnili się warszawscy wolnomyśliciele, z którymi zaczął ściśle współdziałać.

Kotarbiński dołączył do funkcjonującego wówczas koła intelektualistów przy Polskim Związku Wolnej Myśli (PZWM) i wkrótce objął jego kierownictwo. Była to organizacja działająca równolegle ze Stowarzyszeniem Wolnomyślicieli Polskich (SWP), ale programowo była wolna od zaangażowania politycznego i ideologicznego. Początkowo była to jedna wspólna organizacja skupiająca miejscowych wolnomyślicieli. Działacz Komunistycznej Partii Polski Jan Hempel (1877–1937) doprowadził w 1927 r. do jej rozpadu, wprowadzając do jej statutu zapis: „zostaje uchwalona rezolucja stwierdzająca, że Stowarzyszenie Wolnomyślicieli Polskich stoi na gruncie materializmu dialektycznego i historycznego”. Próba powiązania wolnomyślicielstwa z komunistyczną ideologią doprowadziła natychmiast do rozłamu w Stowarzyszeniu. Romuald Minkiewicz wraz z Janem Baudouinem de Courtenay założyli wówczas PZWM. Kotarbiński był już powszechnie znany jako zwolennik globalnej wspólnoty ludzi, którym oszczędzane będą obawy, które w przeszłości zmusiły Galileusza do wyrzeczenia się swoich poglądów, a Kartezjusza do palenia własnych ksiąg. Wedle jego przekonania prawdziwa wspólnota wolnomyślicieli powstanie dopiero wówczas, „gdy żaden rząd nie będzie rościł pretensji, ni miał prawo, ni władał siłą do rządów nad duszami”.

Statut PZWM zawierał następujące punkty:

a) „Wolni myśliciele polscy, tak jak i wszyscy wolni myśliciele całego świata, uważają rozum i jego prawa za naczelną władzę kierowniczą w swem życiu świadomem,

b) Wolni myśliciele polscy odrzucają wszelkie doktrynerstwo, wszelkie powagi, wszelki dogmatyzm i wszelkie narzucone wierzenia,

c) Wolni myśliciele polscy, wychodząc z założenia, że wolnomyślność jest świecka, demokratyczna i społeczna, zwalczać będą w imię godności ludzkiej: poleganie na autorytetach pozanaukowych w rzeczach nauki, przywilej w dziedzinie politycznej, a wyzysk w dziedzinie ekonomicznej,

d) Wolni myśliciele polscy, dążąc do prawdy przez naukę, a do dobra przez etykę, wymagają od swych zwolenników czynnego wysiłku ku urzeczywistnieniu swych ideałów za pomocą środków ludzkich i kulturalnych. Przyczem nie uznają za prawdę nic z tego, co się sprzeciwia ustalonym wynikom nauki, za dobro zaś uważają bezinteresowne stosowanie w życiu takich zasad moralnych, które nie krzywdzą nikogo, a przeciwnie mogą bliźniemu przynieść pomoc i ratunek,

e) Wolni myśliciele polscy nie zadowalają się li tylko własnemi poglądami i własną filozofją na osobisty użytek, lecz mają za swój moralny obowiązek propagowanie wolnomyślicielskich zasad wśród swego społeczeństwa, starając się zawsze, aby samo życie społeczne we wszystkich jego przejawach oprzeć na zasadach rozumu i sprawiedliwości”.

Do takiego właśnie ugrupowania swój akces zgłosił Tadeusz Kotarbiński. Jako jeden z przywódców miał wpływ na kształt jego dokumentów programowych, a nade wszystko gromadził doświadczenia, które później wykorzystywał, zakładając już po wojnie Towarzystwo Kultury Moralnej. Koło intelektualistów, któremu przewodniczył, nie było zrzeszeniem ogólnodostępnym, bo gromadziło wyłącznie osoby o kwalifikacjach mogących wzbogacić formy działalności całego Towarzystwa. Od października 1930 r. Koło wydawało również własne czasopismo „Racjonalista”, w którym bardzo często publikował swoje artykuły komentujące aktualne wydarzenia w kraju.

Pod kierunkiem Kotarbińskiego Koło PZWM miało jasno określone wymagania, jakimi dyspozycjami powinien odznaczać się człowiek zdolny do współdecydowania o losach bliźnich i umiejący pomagać innym. Nie chodziło bowiem tylko o to, aby dbać o wewnętrzne doskonalenie, ale o to, aby upowszechniać własnym przykładem określone wartości i umacniać więzy społeczne. „Warszawskie Koło Intelektualistów Polskiego Związku Myśli Wolnej pragnie skupić w swoich szeregach przedewszystkiem tych z pośród solidaryzujących się z potrzebami świata pracy pracowników w dziedzinie kultury duchowej, którzy zamierzają współdziałać w walce o wolność głoszenia przekonań, o wykorzenienie z Umysłów wszelkich społecznie szkodliwych nastawień i doktryn anty racjonalnych, osobliwie zaś przesądów religijnych, i o laicyzację szkoły, małżeństwa oraz wszelkich wogóle dziedzin administracji publicznej”.

W swoich artykułach zamieszczanych w „Racjonaliście” Kotarbiński oceniał decyzje polityczne, komentował wydarzenia oraz wypowiedzi decydentów, które były sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem oraz żywotnym interesem społecznym. Najczęściej jednak komentował przykłady klerykalizacji życia społecznego, które pozbawiały lub ograniczały określone grupy społeczne należnych im praw. Szczególnie wrażliwy był na wszelkie ograniczanie wolności słowa i sumienia. Te wystąpienia wymagały niezwykłej odwagi intelektualnej i nieraz powodowały, że musiał poruszać się po stolicy w towarzystwie ochroniarzy, których rolę odgrywali jego studenci. Odważnie bowiem pisał: „Sytuacja jest karykaturalna. Albowiem niepodobna u nas dostać matury o pełni praw bez stopnia z religji, gdy tymczasem, rzecz jasna, kompleks nauk, zawartych w apologetyce katolickiej, mógłby śmiało służyć za test inteligencji: kto mianowicie bierze to za dobrą monetę, jest poprostu naiwny i na świadectwo dojrzałości nie zasługuje. Jeżeli inteligencja ma być gronem ludzi, intelektualnie dojrzałych, to nie może być wogóle inteligencji katolickiej. Może być conajwyżej katolicka półinteligencja. Takiej to właśnie półinteligencji całe zastępy wypuszczają nasze programowo niedokształcające szkoły średnie, domena wpływów przemożnych obcego mocarstwa, któremu Polska szkodliwym konkordatem zaprzedała się w lenno. Dyplomaci i adherenci tego mocarstwa baczą skutecznie, by młodzież nasza nauczyła się nakładać maski przeciwgazowe za podmuchem… naprawdę świeżego powietrza”.

Kotarbiński, z racji swych przekonań, nie mógł zatem zaaprobować podporządkowania celów Związku założeniom ideologii, tak jak wprowadzał to Hempel. Swój krytyczny stosunek do komunizmu wyraził dobitnie: „Czem są komuniści, dobrze wiadomo. Z upodobaniem, godnem lepszej sprawy, nawołują zazwyczaj do bezwzględnej walki klas i radziby zburzyć wszystko w Polsce, na czem się trzyma moc obecnego państwa. Na gruzach dopiero obiecują radosne budownictwo”. Formułuje wówczas wzorzec osobowy liberała, który uznawał za godny propagowania model człowieka. Każdemu liberałowi „Terror polityczny obcy mu jest nie mniej od ekonomicznego wyzysku. Znając okropności kapitalizmu wogóle, z nieufnością patrzy na rodzące się nowe formy kapitalizmu państwowego (Rosja), obawiając się z tej strony połączenia ucisku ekonomicznego z terrorem. Ceni sobie własność prywatną, byle trzymana w karbach, a wobec procesu kształtowania się form kolektywnych prywatnego posiadania i kolektywnych form czynu stawia sobie przedewszystkiem zadania ochronne: baczyć, by i ten proces konieczny, do którego przystosować się trzeba, nie deptał odrębności indywidualnych, pozwalał każdej rozwinąć własne siły twórcze, a z materiału na elitę nie urabiał standaryzowanych przeciętności. W głębi duszy indywidualista marzy o ustroju bez władzy. Jest tedy w zasadzie anarchistą. Racjonalizm nie pozwala mu być anarchistą w praktyce, byłby to bowiem anarchizm… niepraktyczny. […] Wolnomyśliciel przeciwstawi się w zasadzie nakazowi praktyk religijnych, ale przeciwstawi się i zakazom, chyba że dotyczyłyby praktyk niegodziwych (przysięga nieletnich na całe życie, okrutne formy uboju zwierząt itd.)”.

W stronę etyki niezależnej

To właśnie działalność w organizacji wolnomyślicielskiej zwróciła uwagę Kotarbińskiego na dyspozycje moralne człowieka, które ostatecznie decydowały o jego społecznym postrzeganiu, a zatem warunkowały skuteczność jego działania wśród innych. Dlatego zawsze sprzeciwiał się przeteoretyzowaniu rozważań etycznych. Nie sztuką bowiem jest uprawiać moralizatorstwo, sztuką jest samemu być moralnym i swym postępowaniem pozytywnie wpływać na innych. „Ważniejszą jest rzeczą, by ludzie byli szczęśliwi niż żeby byli wymyślnymi filozofami. Do tego trzeba przedewszystkiem kultury moralnej. Ludzie muszą być lepsi, szlachetniejsi, uczciwsi. Zgoda, że do szczęścia potrzeba też rozumu fachowego, życiowego, społecznego. Niech każdy ma wiedzę i myśli racjonalnie w zakresie swojej specjalności i w sprawach życiowych, własnych i zbiorowych. […]. Z religjami wiąże się tyle dóbr duchowych, że należy raczej opóźniać niż przyspieszać odchodzenie mas ludzkich od religji. Wolę zacnego człowieka, wierzącego w Matkę Boską (a takich jest wielu, wielu…), niż wyzwolonego z wszelkich przesądów sobka i aferzystę (też zespół cech bardzo pospolity!)”.

Kotarbiński swój liberalizm prezentował zarazem w nauce, jak i w życiu prywatnym. Był jednym z pierwszych naukowców w Polsce, który postulował ochronę praw zwierząt i nie akceptował żadnych form dyskryminacji ludzi. Nic zatem dziwnego, że znajomym kojarzył się z antycznym mędrcem, który konsekwentnie utrzymuje takie samo stanowisko i nie jest podatny na pokusy płynące ze zmerkantylizowanego świata społecznego. „Nic więc dziwnego, iż jeszcze przed drugą wojną światową nazwano go, człowieka wówczas niespełna pięćdziesięcioletniego, «Sokratesem warszawskim». Tak nazywał go Karol Irzykowski, wybitny krytyk literatury polskiej, a zarazem utalentowany publicysta. Jakże trafnie: tak jak Sokrates, nauczanie i wychowywanie traktował bardziej jako posłannictwo niż jako zawód, a dzieła rozumu opromieniał ciepłem uczucia; tak jak Sokrates, opierał wiedzę na zdrowym praktycznym rozsądku człowieka niefilozofującego; tak jak Sokrates, odważnie stawał w obronie wolności sumienia, godności ludzkiej, sprawiedliwości i prawdy, prawdy wiodącej do cnoty, która wiąże się z pożytkiem; tak jak Sokrates wreszcie, był autorytetem moralnym i intelektualnym”.

Działalność w stowarzyszeniu wolnomyślicieli, a także osobiste zaangażowanie w walce o równouprawnienie społeczne oraz w obronie praw zwierząt zaowocowały sformułowaniem przez Kotarbińskiego ogólnego zarysu koncepcji ustanowienia takich relacji między ludźmi, aby wyeliminować z nich wszelkie formy uprzedzeń, a także zbędne cierpienie. Taki zarys przedstawił w popularnym szkicu O tak zwanej miłości bliźniego. Program minimum etycznego opierał się na prostej recepcie – każdego stać na choćby minimalny poziom poczucia przyzwoitości. Przedstawił swój program obrazowo: „Co do mnie, rad zaliczam do ludzkości psy, a nie zaliczam hyclów”. Program ten oznaczał budowanie etyki od dołu, od strony możliwości psychologicznych i biologicznych zwykłych ludzi. Dlatego, choć Kotarbiński uważał zagadnienia etyczne za najważniejsze z rozważań filozoficznych, to otwarcie wyrażał swój sceptycyzm co do możliwości zbudowania etyki naukowej i możliwości jej nauczania. „Za dużo tkwi we mnie sceptycyzmu co do możliwości wypracowania uszczegółowionego systemu dyrektyw mądrości życiowej, spełniającego warunki intersubiektywnego uzasadnienia”. Formułowana przez niego koncepcja etyki od początku z samego założenia była nieskomplikowana i łatwa do przyswojenia i zaakceptowania przez każdego. Choć ludzie różnią się od siebie możliwościami psychofizycznymi, miejscem zamieszkania, pracą i pod wieloma innymi względami, to jednak mają takie same potrzeby i oczekiwania. Etyka niezależna właśnie wywodzi się od tego, co ludziom wspólne i niezmienne czasowo. Każdy może ją wzbogacać i każdy może pilnować przestrzegania jej prostych zasad. To jest właśnie jej największa przewaga nad religiami, które z samego założenia segregują ludzi, bo wyznawca ma prawo wierzyć tylko w jedną z jej tysięcy odmian i sam nie ma żadnego wpływu na jej treść. Dlatego Kotarbiński twierdził: „Etyka, naszym zdaniem, w równej mierze jak lecznictwo lub jak administracja, nie potrzebuje światopoglądowych uzasadnień. Jej wskazania pozostają niezmiennikami, wszystko jedno, czy ktoś rozsądny jest materialistą, czy idealistą, czy spirytualistą w ogólnej teorii bytu”. Tak rozumiana niezależność była jego zdaniem możliwa do zagwarantowania, jeśli tylko ludzie będą szukać uzasadnień dla wyznawanych przez siebie zasad etycznych w ludzkiej egzystencji i nie będą nakładać na to z góry przyjętych niepodważalnych ograniczeń. Dlatego w swoim odczycie w 1963 r. podkreślał: „Poruszyłem trzy problemy, które zalicza się tradycyjnie do metafizyki: problem ontologicznej wolności woli, problem istnienia Opatrzności i problem nieśmiertelności duszy. Od tych problemów etyka ma być niezależna”.

Kotarbiński zasłynął zatem w Polsce przedwojennej jako wolnomyśliciel, który na dodatek wieszczył zmierzch religii, którą uznawał za relikt przeszłości. Nie angażował się jednak w akcje zmierzające do usunięcia religii ze szkół, ograniczał się tylko do krytyki w swojej publicystyce. Wystarczyło to jednak do tego, aby został uznany przez środowiska klerykalne za wichrzyciela i z tej strony zdarzały się nawet oskarżenia o działalność prokomunistyczną. Wówczas bowiem na ogół utożsamiano ateizm z komunizmem.

Wolność jednostki Kotarbiński pojmował bardzo szeroko, co uwidoczniło się w określaniu przez niego wolności jako pewnej przestrzeni, do której dobro i zło mają taki sam dostęp, a przez to niezbędne są próby jej reglamentowania. W efekcie podejmowania takich prób wolności może być za dużo lub za mało. Innej możliwości nie ma. W swoim artykule o idei wolności z 1936 r. przedstawił fundament przyszłej etyki niezależnej: „Otóż równowagę zachowują ci, co opędzają się od zła, na tem trawiąc główny swój wysiłek. Walka z cisnącą lub grożącą klęską: z mrozem, głodem, chorobą, nędzą, niewolą oto cele takiego rodzaju. Tężyznę zachowują te społeczeństwa, którym siedzi na karku taka zmora, jako obecne lub ewentualne zło. I całe życie społeczne organizuje się najlepiej przez takie cele. Optimum pozytywności jest wtedy, kiedy ktoś znajduje bogactwo form wyżycia się osobistego w służbie idei społecznej o takim charakterze obronnym”. Takiego właśnie człowieka nazywał wówczas liberałem, a jego ukształtowanie – głównym zadaniem wychowania. Troska i walka o wolność jest jego głównym zadaniem, bo zabieganie o wolność i sprawiedliwość zdobi ludzi bardziej niż starania o własną pomyślność.

Nie można przy tym też nie podkreślić, że szkole lwowsko-warszawskiej bliska była wówczas idea klerkizmu, czyli uprawiania nauki dla niej samej bez angażowania się w jakąkolwiek działalność, która temu przeszkadza. Postawa klerka była pochodną akceptacji przekonania bliskiego stoicyzmowi, że człowiek powinien kierować się wyłącznie wskazaniami swego rozumu. Analityczny charakter dociekań prowadzonych w szkole Twardowskiego wykluczał także możliwość kierowania się innymi racjami. Aktywny udział w innych instytucjach społecznych z pewnością bowiem utrudniał rozstrzyganie problemów naukowych. Skutkowało to tym, że uczniów Twardowskiego charakteryzował kult wolności uprawiania nauki, nawet jeśli przynosiło to negatywne skutki dla nich samych. Przyznawał to zresztą sam Kotarbiński: „Z socjologicznego punktu widzenia można nie bez racji próbować podciągnąć postawę twardowszczyków pod rubrykę eskapizmu, ucieczki przed udziałem w walce społecznej, biernego pacyfizmu społecznego warstw intelektualistyczno-mieszczańskich”. Mimo że sam podkreślał zawsze, że jest uczniem Twardowskiego, to nie stronił od zaangażowania społecznego i właśnie to zaangażowanie spowodowało, że stał się w polskim społeczeństwie niekwestionowanym autorytetem moralnym i naukowym. Można to skwitować zaledwie jednym przesłaniem kierowanym do wszystkich ludzi. Każdy jest autorytetem moralnym dla siebie, jeśli tylko będzie kierować się własnym rozumem. To właśnie rozum dysponuje władzą nad nami także w kwestiach moralnych, gdyż mieści się w nim niemożliwa do kontrolowania instancja, którą jest własne sumienie. Wedle Kotarbińskiego na straży tego, aby postępowanie jednostki było zgodne z aprobowanymi zasadami, stoi właśnie sumienie, instytucja wewnętrznej kontroli, niepodatna na żadne wpływy zewnętrzne i wewnętrzne. Zawsze pozytywnym jest chcieć być dobrym, bo to zgodne z ogólnym nastawieniem sumienia, ale złym człowiek staje się nie przez to, że tak chciał, lecz przez to, że zbłądził. Dla Kotarbińskiego rozbieżność pomiędzy głosem sumienia a własnym postępowaniem wynika raczej z niedostatków intelektualnych jednostki, która nie potrafiła racjonalnie przewidzieć następstw własnych decyzji, niż ze świadomego działania. To nie sumienie się myli, ale sami ludzie. Zdefiniował tę instancję kontrolną następująco: „Sumienie – to chyba pewna odmiana wstydu. Gdy dajemy folgę złemu zamiarowi, gdy popełniliśmy coś nie w stylu porządnego człowieka, zaraz ono zaczyna kołatać do naszego serca […]. Sumienie przestrzega nas przed tym lub gnębi za to, co wedle naszego, jakże trafnego na ogół poczucia, przyniosłoby nam wstyd w oczach ludzi godnych szacunku”. Kotarbiński zakładał bowiem, że skoro w życiu zdarzają się sytuacje, w których intelekt nic rozsądnego nie jest w stanie podpowiedzieć, to w takich przypadkach należy odwołać się do osądu sumienia. Osąd ten wydawany jest przez wyobrażenie sobie hipotetycznej sytuacji, w której oceniamy kogoś, kto realizuje właśnie takie samo zadanie, jakie sami chcemy w danej chwili podjąć. To wówczas ujawnia się owa nieomylna, zaczerpnięta od Arystotelesa, władza oceniania w kategoriach antynomii. Postępowanie wbrew werdyktom sumienia jest stąd działaniem dehumanizującym, podejmowanym wbrew naturze człowieka, a stąd „największym dla człowieka nieszczęściem jest świadomość sprzeniewierzenia się głosowi własnego sumienia”.

Wedle Kotarbińskiego wystarczy uważnie obserwować świat, aby kierować się racjami rozumu. Ujawniają się one w działaniu, a więc są cechami (intencji, zamiarów, osób) czynów słusznych, godnych szacunku, czcigodnych. Złem są natomiast ich antynomie, czyny haniebne. Zestawienie czynów czcigodnych i haniebnych jest więc czytelne dla każdego rozumnego człowieka. Kotarbiński dla celów dydaktycznych pokusił się o wskazanie takich antynomicznych par czynów godziwych i haniebnych: „Mamy tedy następujące linie oscylacji naszych własnych ocen etycznych:

1) męstwo – tchórzostwo,

2) dobre serce – zły człowiek,

3) prawość – nierzetelność,

4) panowanie nad sobą – brak woli,

5) szlachetność – niskie motywy”.

W późniejszych opracowaniach zestawienie to uległo pewnym modyfikacjom, które jednak nie zmieniły istoty rzeczy tych antynomii:

1) dobroć – okrucieństwo,

2) uczciwość – nieuczciwość,

3) bohaterstwo – tchórzostwo,

4) dzielność – opieszałość,

5) opanowanie – uleganie pokusom.

Ideał opiekuna spolegliwego

Doświadczenia wojenne wykazały, że nawet, wydawałoby się, niewzruszone zasady etyczne zawodziły w obliczu ogromu tragedii, którym ludzie musieli stawiać czoła. W koncepcji etyki niezależnej pojawia się wówczas instytucja osoby wspierającej, która jest w stanie pomóc i znaleźć wyjście z traumatycznej sytuacji. Kotarbiński ujął to lapidarnie: „Człowiek potrzebuje jakiejś techniki katarktycznej, jakiejś metody oczyszczania swego wnętrza z urazów, więc i z udręki wyrzutów sumienia. Ulgą jest dlań zwierzyć komuś życzliwemu a dyskretnemu gnębiącą tajemnicę własnego złego czynu i naradzić się z nim ufnie, niby z sobą samym, nad tym, jak wyrządzoną krzywdę naprawić, jeśli się da, jak uzyskać z powrotem prawo do moralnego szacunku, jaką wobec siebie samego zastosować dyscyplinę psychiczną, by się utwierdzić w dobrej woli i w oporze przeciwko zdrożnym pokusom i podszeptom”. Do udzielania takiej pomocy nie trzeba kończyć uniwersytetów, bo każdy normalny człowiek pochyli się z troską nad losem skrzywdzonego. Nie potrzeba przecież ludzi zmuszać do tego, aby pomagali zagubionemu dziecku czy nieporadnej staruszce. Pomaganie słabszym i potrzebującym ludzie mają niejako wpisane w swoją naturę. Przykładem tego są rodzice względem swoich dzieci.

Opiekuństwo jest więc podstawą wszystkich więzi społecznych. Jedyny problem polega na tym, aby rozciągnąć je na innych niebędących własnymi bliskimi. Wymagania są wysokie, ale spełnić je może każdy człowiek, który potrafi coś poświęcić innym, aby ci mogli się też cieszyć pełnią życia. „Do sprawowania spolegliwego opiekuństwa trzeba umieć oddać się cudzej sprawie, być dobrym dla kogoś, zdobyć się na odwagę stawiając czoło wszelkim spotykanym niebezpieczeństwom. Prawdziwy spolegliwy opiekun to świadek gotowy z narażeniem się własnym bronić prawdy przeciw kalumniom. To człowiek, który dotrzymuje danego słowa, żeby nie wiem, co miało go spotkać – człowiek prawy. To człowiek taki, że oprze się syreniemu śpiewowi pokusy choćby najponętniejszej, okaże dyscyplinę wewnętrzną, odporność na powaby, które usiłowałyby go odwieść z drogi obowiązku, czyli przyjętego opiekuńczego zadania. A z jakich brzydactw składa się odrażająca fizjonomia łotrostwa? Łotr to zdrajca, który dał się przekupić i wydaje w ręce prześladowców tych, co mu zaufali; lub choćby sędzia, który zapewnia swoim wyrokiem triumf fałszu, pognębiając prawdę, człowiek nieprawy. A cóż to go obchodzi, że ktoś od niego zależny ginie w takich czy, innych odmętach? To nawet pociąga złego człowieka, okrutnika, sadystę, on doda jeszcze męczarni słabszemu, w tym znajdując właśnie satysfakcję. A bywają też mizeroty etyczne w innym stylu, ludzie bez pionu, na których nie można liczyć, bo taki zapowie, a nie dotrzyma, bo nie umie sobie odmówić doraźnej przyjemności i staje się szmatą, jak to się mówi, narkomanem, gotowym na wszystko dla przeżycia podniety, której stał się sługą niewolnym. To nonsens spodziewać się po takim trwałej pomocy w tarapatach. A tchórz, to jeszcze jedna dość zwykła postać nędznika. I oto konkluzje, wzorzec moralnie pozytywny – to opiekun spolegliwy, a więc osobnik dobry, prawy, odważny, z dyscypliną wewnętrzną, bo na takich tylko opiekunów można liczyć we wszelkich okolicznościach, a na konterfekt moralny negatywności składają się wady, tym zaletom przeciwne. […] Opieka to ochrona przed klęską, nieszczęściem, cierpieniem w ogóle. I tylko to jest jej zadaniem”.

Kotarbiński nie chciał zatem tworzyć etyki skomplikowanej, lecz przemawiającą do każdego. Przekonują nas o tym jego próby sformułowania ogólnej zasady moralnej na kształt imperatywu kategorycznego Kanta. Miała ona kilka postaci, z których najbardziej znana brzmi następująco: „postępujmy tak, by w społeczeństwie przez nas kształtowanym wzbudzić, rozwijać i utrwalać motywację charakterystyczną dla postawy dobrego opiekuństwa”. W innej postaci imperatyw swej etyki niezależnej brzmiał zaś: „Postępuj tak, by to odpowiadało postawie dzielnego opiekuna”.

W tym właśnie sensie Kotarbiński mówił o podobieństwie etosu rycerskiego z koncepcją spolegliwego opiekuna. Cóż z tego bowiem, że rycerz wie, jak należy walczyć, skoro sam unika walki. Żeby zasłużyć na miano spolegliwego opiekuna, trzeba zatem nie tylko walczyć ze wszystkimi przejawami cierpienia, także u innych istot go doznających, ale trzeba też walczyć o to, aby sytuacje takie już więcej się nie powtórzyły. Opiekun charakteryzować się musi bowiem cechami, które wyróżniają go z ogółu i przyciągają do siebie otoczenie, a ktoś bierny, unikający walki, z pewnością nigdy takim wzorcem się nie stanie. W tym właśnie ujawniają się wolnomyślicielskie źródła idei opiekuna spolegliwego, bo tylko wolnomyśliciel nie boi się głosić własnych poglądów ani ich bronić, jeśli zajdzie taka potrzeba.

Literatura:

Deklaracja, „Racjonalista” 1932, nr 3 (we wszystkich cytatach zachowano pisownię oryginałów, choćby przeczyła zasadom współczesnej polszczyzny).

Kalendarz wolnego myśliciela 1935/36, „Wolnomyśliciel Polski”, Warszawa 1935.

Klinger A., Problematyka świeckiej kultury socjalistycznej w Polsce ludowej w latach 1957-1973, WSP, Zielona Góra 1976.

Komunikat, „Racjonalista” 1932, nr 12.

Konstańczak S., Etyka niezależna w Polsce, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2019.

Kotarbiński T., Czynniki krępujące swobodę myśliciela, [w:] Kultura i nauka, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1937.

Kotarbiński T., Dwa prądy, „Racjonalista” 1932, nr 10.

Kotarbiński T., Idea wolności, „Epoka” 1936, nr 1 i nr 2.

Kotarbiński T., Inteligencja katolicka, „Racjonalista” 1931, nr 5.

Kotarbiński T., Medytacje o życiu godziwym, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.

Kotarbiński T., O kulturze filozoficznej humanisty, „Argumenty” 1963, nr 15.

Kotarbiński T., O tak zwanej miłości bliźniego, „Przegląd Społeczny” 1937, nr X-XI.

Kotarbiński T., O tak zwanej miłości bliźniego, „Przegląd Społeczny” 1937, nr 10.

Kotarbiński T., Drogi dociekań własnych, PWN, Warszawa 1986.

Kotarbiński T., Wybór pism, t. II, Myśli o myśleniu, PWN, Warszawa 1958.

Kotarbiński T., Pewna odmiana socjalizmu „Racjonalista” 1931, nr 9.

Kotarbiński T., Pisma etyczne, pod red. P.J. Smoczyńskiego, PWN, Warszawa 1987.

Kotarbiński T., Po burzy, „Racjonalista” 1931, nr 1.

Kotarbiński T., Postulaty wolnomyślicielstwa, „Argumenty” 1957, nr 1.

Kotarbiński T., Przykład indywidualny kształtowania się postawy wolnomyślicielskiej, [w:] tenże, Pisma etyczne, Ossolineum, Wrocław 1987.

Kotarbiński T., Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera, Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1915.

Kotarbiński T., Studia z zakresu filozofii, etyki i nauk społecznych, Ossolineum, Wrocław 1970.

Kotarbiński T., Życiorys własny, Archiwum Połączonych Bibliotek WFiS UW, IFiS PAN i PTF w Warszawie (Nowe Archiwalia – nieskatalogowane).

Minkiewicz R., O pełni życia i o komunie duchowej, Nakład Jakóba Mortkowicza, Kraków 1907.

Pelc J., Pożegnanie z Tadeuszem Kotarbińskim, [w:] J. Pelc, Wizerunki i wspomnienia. Materiały do dziejów semiotyki, PTS, Warszawa, 1994.

Skrudlik M., Bezbożnictwo w Polsce, Nakładem i drukiem Księgarni i Drukarni Katolickiej S.A., Katowice 1935.

Świętochowski A., O powstawaniu praw moralnych, Nakładem „Przeglądu Tygodniowego”, Warszawa 1876.

Autor, prof. dr hab. Stefan Konstańczak, pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego.

Artykuł ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

We wrześniu 2024 roku Mario Draghi przedstawił opublikowany pod swoim kierownictwem raport dotyczący przyszłości europejskiej konkurencyjności. Diagnoza w nim zawarta jest bardzo niekorzystna dla Unii Europejskiej. Stwierdzono wprost, że bez zmiany polityki Europejczycy, w porównaniu z innymi regionami świata, będą biednieć. W szczególności problemem będzie luka innowacji pomiędzy Europą a USA, która będzie narastać.

W wielu kręgach uważa się, że ocena przedstawiona przez Draghiego jest dewastująca dla obecnej unijnej polityki konkurencyjności. W praktyce przytoczone w raporcie argumenty nie są nowością. Siłą raportu Draghiego jest zebranie ich w jednym dokumencie i przedstawienie na tak wysokim szczeblu UE. W raporcie wskazano również kierunki reform, które mają przeciwdziałać pogarszaniu się sytuacji konkurencyjnej UE w świecie. Rozwiązaniem problemów konkurencyjności państw członkowskich ma być zwiększenie nakładów na innowacje związane z obronnością, energetyką oraz ogólną dekarbonizacją gospodarki. Równolegle ze wzrostem nakładów konieczne jest uproszczenie i ujednolicenie procedur, co ułatwiłoby funkcjonowanie nie tylko przedsiębiorcom, ale również naukowcom zaangażowanym w tworzenie nowych, innowacyjnych rozwiązań.

Ponadto w dokumencie tym jednoznacznie stwierdzono, że od rozwoju konkurencyjności zależy nie tylko zamożność, ale również jakość życia w Unii Europejskiej, a utrzymanie dotychczasowej ścieżki rozwoju uniemożliwi realizację ambitnych celów UE. W praktyce prędzej lub później będziemy zmuszeni do trudnych wyborów – teraz w postaci koniecznych zmian lub później z powodu niemożności realizacji przyjętych planów.

Innowacja – odrobina teorii

Dyskutując o innowacjach i innowacyjności warto zacząć od podstaw. Upraszczając, innowacja to zastosowanie w praktyce gospodarczej czegoś nowego, np. wynalazku, procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacji działalności gospodarczej itp. Oznacza to, że innowacją jest pewien proces, który prowadzi do określonych efektów gospodarczych, może on mieć charakter naukowy, technologiczny, organizacyjny, finansowy lub handlowy. Jego efektem staje się upowszechnienie jakiegoś rozwiązania.

W każdym przypadku punktem wyjścia jest coś nowego, co musi być wynalezione. To może być produkt, technologia, sposób organizacji przedsiębiorstwa czy też nowe zastosowanie istniejącego już produktu. Wynalazek może być wdrożony i staje się innowacją, ale też może nigdy nie zostać skomercjalizowany. W przypadku gospodarek rozwijających się innowacja może mieć charakter imitacyjny, tj. powielać rozwiązania i wynalazki powstałe gdzie indziej, jednakże w przypadku krajów wysokorozwiniętych możliwości imitacji są ograniczone, a kluczowe są własne wynalazki, w oparciu o które można osiągać przewagę konkurencyjną.

Do sukcesu gospodarczego UE niezbędny jest zarówno wynalazek, jak i jego wdrożenie – innowacja. Oznacza to, że nie można skupiać się jedynie na procesie innowacyjności, ale należy również istotnie wspierać wynalazczość, która wiąże się z dużo większą dozą ryzyka. Ten aspekt jest bardzo często pomijany.

Innowacja może mieć charakter przełomowy lub powszedni. Innowacje przełomowe są bardziej pożądane, ze względu na skalę oddziaływania na gospodarkę i społeczeństwo, jednakże ich występowanie jest zdecydowanie rzadsze i wymagają one więcej wysiłku oraz nakładów. Zazwyczaj innowacje przełomowe oznaczają dziesiątki lat pracy, zanim wynalazek się upowszechni. Za przykład może posłużyć proces wdrażania telewizji, komputerów czy internetu. W ostatnich latach tempo zmian znacząco wzrosło, ale nadal powinniśmy postrzegać innowacje przełomowe jako procesy długoterminowe. Z tego powodu prawdopodobieństwo pojawienia się nowych, nieznanych dotąd przełomowych innowacji do roku 2050 jest bardzo niskie.

Innowacyjność UE – nowa stara pieśń

Po II wojnie światowej Europa przeżywała okres dynamicznego rozwoju, który wynikał z procesu naprawy zniszczeń wojennych oraz modernizacji państw. Najważniejszym narzędziem w tym zakresie był Plan Marshalla, który umożliwiał rozwój wybranych państw europejskich poprzez imitację amerykańskich innowacji. Taka metoda rozwoju utrzymywała się aż do lat 70. XX w., czyli do czasu kryzysów na rynkach ropy.

W późniejszym okresie, wraz z rozwojem Europy, zmieniły się europejskie uwarunkowania, w tym koszty funkcjonowania gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Ponadto rozwój gospodarczy po II wojnie światowej doprowadził do sytuacji, w której imitacyjność była już niewystarczająca. Konieczne było poszukiwanie innych ścieżek rozwoju. Nadal jednak, poprzez możliwość konkurowania na światowych rynkach Europa radziła sobie stosunkowo dobrze.

Na przełomie wieków pojawiły się kolejne czynniki ograniczające konkurencyjność i innowacyjność Unii Europejskiej. Konkurencja państw azjatyckich, a zwłaszcza Chin, zaczęła być silnie odczuwalna nie tylko na europejskich rynkach, ale również w innych krajach rozwijających się, gdzie do tej pory towary europejskie nie napotykały takiej rywalizacji.

Spojrzenie wstecz na politykę pokazuje, że innowacyjność od dawna ma duże znaczenie w europejskiej gospodarce, a polityczne próby zwiększenia jej roli w rozwoju gospodarczym nie są nowością. Unia Europejska i jej państwa członkowskie martwią się spadającym wskaźnikiem wzrostu gospodarczego co najmniej od początku XXI w., upatrując szansy na zmianę sytuacji właśnie w innowacyjności. Jednakże dotychczasowe wysiłki nie przyniosły spodziewanych efektów.

Jednocześnie na terenie UE zaczęły rosnąć koszty wspólnych polityk, zwłaszcza w dziedzinie ochrony środowiska i klimatu, które z każdym rokiem, poprzez coraz bardziej szczegółowe regulacje, silniej oddziałują na przedsiębiorstwa. Brak podobnej presji na konkurencję spoza UE (pierwsze ograniczenia związane z emisją gazów cieplarnianych zostały nałożone na towary spoza UE dopiero w 2023 r. w ramach rozporządzenia CBAM) spowodował większe koszty funkcjonowania dla wielu sektorów gospodarczych w UE oraz ucieczkę części produkcji poza jej granice. W praktyce rosnące koszty oznaczają większą niepewność dotyczącą przyszłości i mniej wolnych środków finansowych. Oba te czynniki istotnie wpływają na inwestycje i powiązane z nimi innowacje.

Ponadto w Unii Europejskiej występuje inna struktura innowacji niż w Stanach Zjednoczonych. Za oceanem innowacje są głównie kojarzone z wysokimi technologiami, np. sztuczną inteligencją. Natomiast w Europie innowacje częściej koncentrują się na technologiach związanych z produkcją przemysłową, które nie są aż tak zaawansowane. Z tego powodu korzyści finansowe z wdrożenia nowych technologii w USA są zdecydowanie wyższe.

Istotną różnicą pomiędzy USA i UE jest również system finansowania innowacji, który w przypadku Europy również powinien być traktowany jako bariera rozwoju. Potrzeba zachowania jak największej przejrzystości i zasadności wydawania środków publicznych w UE powoduje, że granty na badania są przyznawane głównie podmiotom o określonej reputacji, których prace są zaawansowane, a ich wyniki da się w dużym stopniu przewidzieć. Znacznie trudniejsze jest uzyskanie wsparcia dla małych i nowych podmiotów, których pomysły są obiecujące, ale wiążą się z dużym ryzykiem. W Unii Europejskiej inwestuje się w bardziej przewidywalne rozwiązania.

Skutkiem tych czynników, jak również szeregu innych, jest narastający rozdźwięk pomiędzy innowacyjnością Unii Europejskiej i USA, jak również najbardziej rozwiniętych krajów azjatyckich, które inwestują w wysokie technologie.

Europejski Zielony Ład – innowacyjna strategia na trzecie dziesięciolecie XXI w.

W takich warunkach, w 2019 r., Komisja Europejska zaproponowała Europejski Zielony Ład – strategię do roku 2030, mającą na celu osiągnięcie harmonijnego rozwoju zgodnego z potrzebami środowiska przyrodniczego, hamującą tempo zmiany klimatu i zapewniającą rozwój społeczno-gospodarczy na odpowiednim poziomie. Narzędziem do realizacji tych celów ma być innowacyjność europejskiej gospodarki, która poprzez nowe wynalazki, lepszą organizację gospodarki oraz zmianę stylu życia Europejczyków ma się przyczynić do zmniejszenia presji na środowisko przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniej zamożności i jakości życia. Polityka ta przy odpowiednich modyfikacjach ma być również kontynuowana w kolejnych latach, aby w 2050 r. osiągnąć neutralność klimatyczną Unii Europejskiej.

W praktyce wiele wskazuje na postępujący rozdźwięk pomiędzy tymi hasłami, co jest widoczne w rosnącym podziale na zwolenników i przeciwników Europejskiego Zielonego Ładu. Punktem kulminacyjnym niezadowolenia były protesty rolników na początku 2024 r., ale wskazuje się, że kolejne podobne fale mogą pojawić się w przyszłości wraz z włączaniem kolejnych interesariuszy w obowiązki związane z przeciwdziałaniem zmianie klimatu. Jedną z płaszczyzn tego sporu są też malejące dochody Europejczyków. Z jednej strony mamy założenie polityczne, że uwzględnienie czynników środowiskowych w gospodarce i życiu społecznym wywoła silny impuls na rzecz innowacyjności, a z drugiej rosnące koszty życia, które zniechęcają do podejmowania ryzyka.

Teoretycznie, nowe potrzeby społeczno-gospodarcze sprawią, że będzie potrzeba ich zaspokojenia za pomocą nowych rozwiązań, bardziej dostosowanych do pojawiających się potrzeb. Jednakże zmiany mogą być kosztowne. Co więcej, jak już wskazałem wyżej, proces innowacyjności jest związany z czasem. Nawet w przypadku szybkiego stworzenia efektywnych (np. niskoemisyjnych) wynalazków, ich komercyjne wdrożenie w życie i upowszechnienie zajmie wiele lat. W tym czasie gospodarstwa domowe i przedsiębiorcy są zmuszeni do ponoszenia coraz większych kosztów polityk środowiskowych, przy jednoczesnym braku takich kosztów w innych regionach świata. Wskutek tak prowadzonej polityki, w Europie koszty dóbr i usług, np. energii są wyższe niż poza nią, a dochody się nie zmieniają. Trudno więc dziwić się, że zdolność nabywcza Europejczyków maleje.

Powstaje pytanie, czy długookresowe potencjalne i raczej niepewne korzyści są w stanie zrekompensować straty ponoszone obecnie? Nic w raporcie Draghiego nie wskazuje, aby tak miało być.

Czy proponowane zmiany są wystarczające?

Propozycje reform przedstawione w raporcie Draghiego wydają się słuszne, wręcz niezbędne. Jednakże kluczowym elementem jest sposób, w jaki te działania miałyby być wykonane. Doświadczenia pokazują, że procesy upraszczania procedur w UE mogą prowadzić do sytuacji, w których wprowadza się nowy, uproszczony dokument, ale nie wycofuje z użycia starego. W efekcie poziom biurokracji zamiast uproszczenia zwiększa się. Taka sytuacja zbyt daleko nie odbiega od rzeczywistości. Przedstawiciele administracji w celu jak najbardziej przejrzystego wydawania środków publicznych są w stanie stworzyć mechanizmy, które pozornie wydają się dużo prostsze od wcześniejszych, ale jednocześnie wymagają bardzo szczegółowego raportowania, na podstawie trudno dostępnych danych. Skutkiem tego dla wielu podmiotów proces aplikacji o wsparcie przestaje być opłacalny. Dotyczy to nie tylko finansowania innowacji, ale również wsparcia nakierowanego na rozwój lub modernizację podmiotów gospodarczych lub gospodarstw rolnych. W podobny sposób można oceniać zmiany w pozostałych obszarach wskazanych przez Draghiego. W teorii są one słuszne, ale kluczem będzie ich implementacja.

Jednocześnie warto zastanowić się, czy propozycje zawarte w raporcie Draghiego są wystarczające. Kluczowe jest pytanie: co powoduje, że jesteśmy innowacyjni? Dlaczego jako Europejczycy jedynie w niewielkim stopniu jesteśmy w stanie tworzyć wynalazki przełomowe i skutecznie je wdrażać? Czy przyczyny tkwią jedynie w obszarach wskazanych przez Draghiego, czy też istnieją inne czynniki mogące ograniczać innowacyjność w Europie?

W tym kontekście może warto zastanowić się nad czynnikami powodującymi skłonność do innowacji. Czy my jako Europejczycy jesteśmy chętni do podejmowania ryzyka, jakie wiąże się z tworzeniem wynalazków i ich wdrażaniem do gospodarki? A może jednak wolimy swój czas, pieniądze i energię poświęcać na inne aktywności, w tym związane z wolnym czasem? Te pytania w dużej mierze pozostają bez odpowiedzi, ale jeśli porównujemy Europejczyków z Amerykanami, to warto uzmysłowić sobie, że różni nas nie tylko system instytucjonalnego wsparcia dla innowatorów, ale również szereg innych czynników, w tym poziom zamożności, skłonność do ryzyka, dostęp do dóbr publicznych itp. One powodują, że przeciętny Europejczyk ma większe oparcie w państwie, które wspomoże go w razie problemów, niż Amerykanin, który wszystko musi sam wypracować, niejednokrotnie ryzykując, aby być bardziej innowacyjnym i konkurencyjnym. Różnice w postawach wydają się głęboko zakorzenione w nieco odmiennych systemach kulturowych. Z Europy do Ameryki migrowali ci, którzy zdecydowali się podjąć ryzyko. Podobnie jest ze współczesnymi migrantami. W wielu przypadkach są to osoby, które ryzykują swoją pozycję społeczną na rzecz niepewności związanej ze znalezieniem się w nowym, obcym środowisku.

Różnice widać również w podejściu do wzrostu gospodarczego. Nie bez przyczyny wiele alternatywnych koncepcji rozwoju jest bardziej akceptowanych w Europie, a odrzucanych lub marginalizowanych w USA. Potrzeba wzrostu jest jednym z ważniejszych czynników powodujących, że USA przyjmują ostrożną politykę klimatyczną i podejmują działania głównie w tych obszarach, które dają szanse na rozwój innowacji. Podstawową siłą napędową Amerykanów jest wzrost. W Europie częściej mówimy o rozwoju, którego jedną ze składowych jest wzrost. Niejednokrotnie jest on hamowany poprzez internalizację efektów zewnętrznych i uwzględnianie pozaekonomicznych aspektów rozwoju. Takie postawy z natury stawiają nas na innej pozycji w wyścigu opartym na konkurencyjności. To tak, jakby brać udział w biegu, ale mieć buty związane sznurówkami.

Warto więc zadać sobie pytanie, czego jako Unia Europejska chcemy i jak zamierzamy to osiągnąć? Być może poprzez innowacje da się pogodzić cele wzrostu i konkurencyjności z ochroną środowiska i przeciwdziałaniem zmianie klimatu, ale rozwiązania te powinny być bardziej oparte na zaufaniu, na akceptacji ryzyka niepowodzeń w procesie poszukiwania nowych rozwiązań oraz na wzroście świadomości społecznej. Innowacje w postaci przytwierdzania plastikowych korków do butelek nie rozwiążą problemów klimatycznych, zwłaszcza gdy potrzebujemy ich w sektorach energii i transportu.

W tej sytuacji raport Draghiego jest z pewnością krokiem w dobrym kierunku, ale chyba niewystarczającym.

Doktor Konrad Prandecki – Pełnomocnik Dyrektora ds. Programów Rocznych w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowym Instytucie Badawczym, wiceprzewodniczący Komitetu Prognoz Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje się studiami nad przyszłością, gospodarczymi aspektami ochrony środowiska i teorią ekonomii z tego zakresu.

Artykuł ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopada-grudzień 2024 r.

– prezydenta Aleksandra KWAŚNIEWSKIEGO pytają Robert Smoleń, Piotr Stefaniuk i Andrzej Żor

 

Pełny, bez skrótów, zapis rozmowy można odsłuchać jako podcast (kliknij tutaj).
Robert Smoleń: Może zacznijmy ten wywiad nietypowo. Ponieważ ukaże się on drukiem tuż przed 15 listopada – czyli przed dniem 70. urodzin Pana Prezydenta, zacznijmy od życzeń w imieniu redakcji i Czytelników „Res Humana”. Chcielibyśmy życzyć, żeby Pan Prezydent był bardziej słuchany. Żeby Pana opinie, oceny, podpowiedzi, rekomendacje były traktowane poważnie i – najlepiej – wdrażane w życie. Ale to byłoby trochę egoistyczne; dlatego że to my mielibyśmy korzyść z takiego obrotu sprawy. Więc dodajmy do tego tradycyjne życzenie: zdrowia, pomyślności, szczęścia, miłości.

Aleksander Kwaśniewski: Dziękuję bardzo. Od razu dodam: z tym słuchaniem to jest różnie. Są momenty, kiedy słuchają, są momenty, kiedy nie słuchają…, ale byłbym wobec wszystkich słuchających chyba jednak niesprawiedliwy, gdybym bardzo narzekał, że tak zupełnie nie słuchają. Mogliby lepiej słuchać, oczywiście. Ale nie jest źle, tym bardziej że czas biegnie, zmieniają się okoliczności, więc musimy też mieć dużo pokory w tym oczekiwaniu na to, by być wysłuchanym.

Robert Smoleń: O, właśnie! To jest dobry punkt wyjścia, bo chciałem najpierw zapytać o politykę i postpolitykę. Ale zadam to pytanie przewrotnie: gdyby Pan teraz pełnił urząd prezydenta, to co uznałby Pan za swoje najważniejsze cele? Co wpisałby Pan na sztandary? Pana prezydentura kojarzy się z wejściem do Unii Europejskiej, do NATO, z Konstytucją; mnie również z umiejętnością łagodzenia sporów, bo przecież obejmował Pan urząd w warunkach bardzo rozpalonych, rozgrzanych emocji. A czym powinien zająć się prezydent dzisiaj i – powiedzmy – od sierpnia 2025 roku?

Aleksander Kwaśniewski: Trochę zmodyfikujmy to pytanie. Za pół roku odbędą się wybory. Można by zastanowić się, co powinno być programem nowego prezydenta – porządnego, kompetentnego, wrażliwego, którego nazwiska jeszcze nie znamy – w okresie najbliższych pięciu lat. Powiedziałbym tak: pierwsza rzecz to zacząć kleić społeczeństwo. To sprawa najważniejsza, ponieważ takiej polaryzacji, takiej głębokości podziałów jeszcze nie było. Nawet w końcówce PRL one były dużo mniejsze niż dzisiaj. Przebiegają w poprzek wszystkiego: środowisk, rodzin, właściwie wszędzie to jest zauważalne. A ten typ polaryzacji, wręcz wrogości, prowadzi do marnowania kapitału społecznego. Zamiast pracować stu procentami ludzi, pracujemy połową. Może to doprowadzić do niezwykle niebezpiecznych efektów. Nie mówię nawet o fizycznej agresji, jaka może się pojawić, ale z samym tym poziomem nienawiści raczej niewiele da się zbudować. Przeciwdziałanie tej polaryzacji będzie procesem niezwykle trudnym. Całe pięć lat będzie za mało, ale można dać początek temu procesowi przez gesty, słowa, otwartość do dialogu z różnymi grupami. Myślę, że w tej sferze zmiana nastrojów może nastąpić szybko. Druga rzecz jest związana z otoczeniem międzynarodowym; chodzi oczywiście o bezpieczeństwo. Zagrożenie jest dzisiaj niewątpliwie większe niż w przeszłości, którą możemy pamiętać. Ciągle mamy swoje bezpieczniki, gwarancje w postaci obecności w NATO, ale nowy prezydent będzie musiał wziąć odpowiedzialność za tę kwestię. Może ona zresztą być elementem antypolaryzacyjnym, bo to jeden z tych obszarów, w których spór nie musi być tak gorący. Trzecim wyzwaniem, które powinien podjąć prezydent, jest pokazanie, że żyjemy w XXI wieku. Zmiany, jakie się dokonują, są niezwykle szybkie, niezwykle głębokie i Polska musi być do nich przygotowana. W tej kadencji trzeba się skupić na edukacji, wspieraniu badań naukowych, kulturze – bo ona też jest jednym z nośników nowoczesnych wartości. Tutaj też będzie istotna rola do odegrania, nie tylko poprzez narodowe czytanie lektur. Następną sprawą jest wzmocnienie pozycji Polski w tych strukturach, do których należymy – zarówno politycznie, jak i poprzez fakty. Broniąc Unii Europejskiej i mądrze ją dalej integrując, Polska absolutnie może stać się jednym z jej wiodących krajów, wśród czterech – pięciu państw, które odgrywają w niej najważniejszą rolę. Mamy argumenty, mamy potencjał. To samo dotyczy NATO. Kolejna rzecz – to budowanie relacji między sąsiadami. Mamy sąsiadów dużych, z którymi historyczne obciążenia są niemałe. Niemcy przeżywają swoje kłopoty, ale pozostają naszym partnerem numer jeden. Mądra polityka w stosunku do nich i współdziałanie z nimi ma ogromne znaczenie. Po drugiej stronie mamy Ukrainę. Jaka ona będzie, jaka wyjdzie po tej wojnie, to wielka niewiadoma. Jeżeli chcemy poważnie traktować nasze deklaracje, że Ukraina powinna być w Unii Europejskiej, to gdy tak się stanie, będziemy mieli sąsiada, który działa według tych samych zasad i standardów. Ale praktycznie na tym tle pojawi się wiele konfliktów, które trzeba będzie rozwiązać (jak rolnictwo, rynek pracy, transport czy dzielenie na nowo europejskiego tortu, w wyniku czego dla nas będzie mniej, bo dla nich musi być więcej). To będzie wzbudzało różnego rodzaju emocje. Prezydent musi odegrać odważną rolę nie poprzez chodzenie pod rękę z większością, która myśli często krótkowzrocznie, tylko przez budowanie argumentacji, przekonywanie – a także szukanie rozwiązań. To już tyle wymieniłem, że właściwie na pięć lat powinno mu starczyć.

Robert Smoleń: Inaczej mówiąc, to byłby powrót do arystotelesowskiej wizji polityki, gdzie ważne jest dobro wspólne, a nie postawienie na swoim i pognębienie przeciwnika. Naturalne jest więc teraz pytanie, czy taki powrót jest w ogóle możliwy i to w sposób ewolucyjny, nie w efekcie jakiegoś wstrząsu?

Aleksander Kwaśniewski: Trzeba od razu powiedzieć, że ten arystotelesowski model jest ideałem zarysowanym u początku naszej cywilizacji i w gruncie rzeczy nie wiem, w jakich epokach i przez kogo został osiągnięty.

Robert Smoleń: W Europie, w Polsce po roku 1989 i w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych?

Aleksander Kwaśniewski: Moim zdaniem jego idealizowanie i wręcz przeciwstawianie postpolityce jest dużym uproszczeniem. Oczywiście nie mam żadnych wątpliwości, że polityka ma o tyle sens, o ile służy dobru, interesom wspólnym; nawet jeżeli służy minimalizowaniu zjawisk negatywnych. W ostateczności polityka jeszcze broni się w oczach Arystotelesa, jeżeli jest to wybór mniejszego zła. Kiedy wiemy, że nie mamy dobrych rozwiązań, to spośród wszystkich możliwych staramy się wybrać to najmniej złe. Nie daje to politykowi wielkiej satysfakcji, ale czasami jest niezbędne. Natomiast przykładów zjawisk negatywnych, takich jak prymat interesu osobistego, kariery, jak nienawiść do przeciwnika, wręcz chęć wyeliminowania go (także fizycznego) – mamy, jak historia długa, mnóstwo. Bez nich w ogóle nie byłoby wielkiej literatury. Przecież wszystko, co pisze Szekspir, jest w gruncie rzeczy o tej czarnej stronie polityki. I do dzisiaj są to dzieła aktualne! Polityka jest tak samo motywowana tą dobrą wolą i szukaniem dobra wspólnego, jak jest motywowana miłością, nienawiścią, pieniędzmi, namiętnościami różnego typu. To jest dusza człowieka, ta komplikacja związana z każdym z nas, który ma te lepsze i gorsze strony. Trzeba przyjąć, że w przyszłości nadal będzie się toczyła wieczna walka koncepcji dobrej polityki z koncepcją polityki sprywatyzowanej, zdegenerowanej. To idzie falami. Mamy okresy bardziej sprzyjające dla dobrej polityki i mniej sprzyjające.

Jeżeli chcemy pogadać o latach dziewięćdziesiątych, to trzeba na nie spojrzeć trochę szerzej. Otóż co się stało po przełomie lat 1989–1990, w dużej mierze zapoczątkowanym w Polsce? Proces, który został wtedy uruchomiony, oznaczał, że jest szansa zakończenia pewnego okresu historii i popróbowania czegoś nowego. Najpierw rezygnacja z doktryny Breżniewa przez Gorbaczowa, później rozpad Związku Radzieckiego, stworzyły krótki okres rzeczywiście wzmożonego optymizmu – przekonania, że da się zrobić wiele dobrych rzeczy, że przy wszystkich trudnościach to jest do osiągnięcia. Do polityki weszło pokolenie urodzone już po wojnie, nieobciążone jej syndromem, odważniejsze w myśleniu i działaniu. W mojej ocenie z tego wynikało przekonanie, że można działać właśnie w interesie dobra wspólnego i pokonywać dotychczasowe ograniczenia, dotychczasowe podziały. I wtedy zdarzyło nam się rozszerzenie NATO (co moim zdaniem wcześniej w ogóle było niemożliwe, a później – po roku dwutysięcznym, a dokładnie po atakach terrorystycznych na Stany Zjednoczone 11 września 2001 r. – też by się nie zdarzyło), bezprecedensowe rozszerzenie Unii Europejskiej o dziesięć krajów, przyjęcie euro. Czyli podjęto kilka decyzji o wymiarze niewątpliwie historycznym, w oparciu o przekonanie, że jakaś epoka się skończyła i w nowej epoce możemy organizować świat w duchu bardzo pozytywnym, bardzo optymistycznym.

Robert Smoleń: A więc taka moralna polityka była tylko krótkotrwałym ewenementem w historii?

Aleksander Kwaśniewski: Nie do końca. Na przykład okresy powojenne zazwyczaj owocują takim właśnie nawrotem do źródeł, do zasad, do moralności. Pomysł ojców-założycieli Wspólnot, żeby w potarganej dwiema kolejnymi wojnami Europie pogodzić największych wrogów – Niemców i Francuzów – jest dowodem jakiejś siły moralnej. I jednocześnie wyobraźni. Mieli odwagę zbudować, i to w warunkach niezwykłych, coś, co w moim przekonaniu jest jedną z największych koncepcji politycznych, jakie ludzkość stworzyła; może obok Stanów Zjednoczonych Ameryki. Mieliśmy właśnie taką reakcję na dwie wojny światowe – budujemy wspólny rynek, otwieramy granice, rozpoczynamy procesy pojednania, młodzież się uczy nawzajem swoich języków, wymiana szkół, wymiana młodzieży… To się przecież działo nie tylko na wysokim poziomie politycznym, ale też na praktycznym, bardzo istotnym. Takie momenty w historii były. Natomiast później – co może jest typowe, i co jest swoistym paradoksem – dłuższe okresy bezpieczeństwa i rozwoju owocują tym, że te wartości zaczyna się mniej cenić. Pokolenia, które przez dziesiątki lat miały pokój, nie odczuwały zagrożenia wojennego, są słabo uczulone na te kwestie. Zawsze te dwa rodzaje, dwa typy polityki będą ze sobą współistnieć i konkurować. Polityka w wymiarze moralnym i etycznym, taka, która chce coś dobrego zrobić, z polityką egoistyczną. A egoistyczna jest początkiem nacjonalistycznej, ze wszystkimi jej konsekwencjami.

Politycy, których spotkałem na swojej drodze – choć skłamałbym, gdybym powiedział, że oni w ogóle nie myśleli o tym, jak wygrać wybory, jak przyłożyć przeciwnikowi; takich świętych to ja chyba nie spotkałem w ogóle – jednak mieli silne przekonanie, że można coś robić w imię dobra wspólnego. I wtedy to się udaje.

Piotr Stefaniuk: Czy Pan Prezydent mógłby podać najbardziej nieetyczne Pana zdaniem epizody polityczne ostatnich lat?

Aleksander Kwaśniewski: Nie mówię o moim czasie, bo choć różnie z tym bywało, to wobec tego, co dzisiaj się dzieje, trudno byłoby mi bardzo narzekać. Natomiast taką grubą sprawą, którą uważam za głęboko nieetyczną i też mocno wpływającą na scenę polityczną w Polsce, była słynna akcja przeciwko kandydaturze Włodzimierza Cimoszewicza w wyborach prezydenckich w 2005 roku. Grupa ówczesnych państwowych urzędników, funkcjonariuszy służb, bo to był Brochwicz i młody Miodowicz, zorganizowała tę słynną akcję z panią Jarucką, sformułowała różne fałszywe oskarżenia. W rezultacie Włodek tego nie wytrzymał i się wycofał. To było nadzwyczaj poważne nadużycie – wykorzystanie służb specjalnych i zezwolenie na ich wtrącanie się w kampanię wyborczą. Miało ono swoje konsekwencje: Cimoszewicz być może by tych wyborów nie wygrał, ale w pierwszej turze wziąłby dwadzieścia parę procent głosów, to utrzymałoby lewicę na odpowiednim kursie i polityczna mapa wyglądałaby inaczej. Nie bylibyśmy przez kolejne lata skazani na całkowitą dominację dwóch partii wywodzących się z tego samego obozu solidarnościowego – co, jak widać, przynosi dość opłakane skutki. Więc to działanie oceniam jako obrzydliwe i szkodliwe.

Prawdą jest to, co stwierdzili kiedyś Kopernik z Greshamem: że słaby pieniądz wypiera dobry pieniądz. Jeżeli gdziekolwiek następuje obniżenie standardu, to nie jest tak, że można powiedzieć: „No, dobra; tośmy sobie te standardy poobniżali, a teraz wrócimy albo do punktu wyjścia, albo do dobrych standardów”. Nie! To jest po prostu trwałe obniżanie. Ludzie adaptują się do nowego języka, nowych zachowań, braku przestrzegania reguł itd. Zaczęło się od akcji przeciwko Cimoszewiczowi, ale dzisiaj można powiedzieć – na podstawie tego, co się słyszy w sprawie Pegasusa czy innych nadużyć (bo nie mamy przecież danych) – że służby różnego rodzaju nadal mają wpływ na kwestie wyborcze, biorą w nich udział i są w nie zaangażowane. A to absolutnie nieakceptowalne.

Kolejną rzeczą głęboko nieetyczną jest to wszystko, co stało się w sądownictwie. Niewątpliwie wymagało ono reformy. Ale sposób wprowadzenia zmian uważam za działanie bardzo szkodliwe, w wielu elementach niekonstytucyjne, niezgodne z prawem. Za cel postawiono bowiem nie poprawienie wymiaru sprawiedliwości, nie skrócenie czasu oczekiwania na prawomocny wyrok, tylko zawłaszczenie wymiaru sprawiedliwości pod siebie, tak żebyśmy mieli powolnych sędziów, którzy będą tak decydować, jak czynnik polityczny chce. Jarosław Kaczyński zafundował nam w jakimś sensie powrót do PRL-u: rząd miał być formalnie rządem, ale centrum decyzyjne znalazło się na ulicy Nowogrodzkiej. To było niezwykle dewastujące i zasady, i polską demokrację.

Piotr Stefaniuk: Co było powodem takiej degeneracji Prawa i Sprawiedliwości? Bo to była degeneracja – było widać krok po kroku, dokąd oni się zsunęli. Podobna sytuacja miała miejsce z Kościołem, instytucją Kościoła katolickiego. Czym w ogóle jest tożsamość pisowska?

Aleksander Kwaśniewski: Można ją, przynajmniej z grubsza, łatwo opisać. Ona jest narodowo-katolicka. Czyli mamy dwa elementy, które są w istocie zawsze spajające. Z jednej strony jest katolicyzm – i jeszcze dodatkowo w wymiarze Rydzykowym. Mówimy o Kościele najbardziej konserwatywnym, najbardziej tradycyjnym. Element „narodowy” w moim przekonaniu też jest zbudowany bardzo szczególnie: w mniejszym stopniu na dumie, bardziej – na kompleksach. Na strachu przed obcym, nieufności wobec tego, co przychodzi z zewnątrz, na braku wiedzy, braku doświadczeń w kontaktach ze światem, nieznajomości języków obcych. To jest myślenie narodowe, ale dosyć zaściankowe, mówiąc wprost. Następna rzecz: oni mają papiery solidarnościowe. W warunkach współczesnej Polski to niezwykle ważne. Żadne inne ugrupowanie, które papierów solidarnościowych by nie miało, nie mogłoby zrobić takiej kariery. W pewnym momencie oni zaczęli świadomie zawłaszczać tę tradycję, tłumacząc, że Wałęsa to był agent, a prawdziwymi bohaterami byli Walentynowicz, małżeństwo Gwiazdów czy Lech Kaczyński.

Kolejny element – i to już jest świadoma polityka Jarosława Kaczyńskiego – on po zwolnieniu przez Wałęsę z funkcji szefa Kancelarii Prezydenta w 1991 lokuje się wśród przegranych transformacji. I podejmuje decyzję kolekcjonowania wszystkich takich przegranych. Zaczyna apelować do tych, którzy nie byli przy Okrągłym Stole (on akurat był), do tych, którzy tracą pracę, do tych, którzy nie znajdują się na odpowiednich stanowiskach, do tej części Solidarności, która nie ma poczucia awansu i satysfakcji i tak dalej. I bardzo sprawnie zaczyna tych ludzi organizować wokół siebie, dając im jednocześnie mocne argumenty, dlaczego im się nie udało. Przecież nie mówi im, że dlatego, że byli za mało zdolni, za mało pracowici, nie wykazali się odpowiednią determinacją czy wytrwałością. Daruje im się wszystkie możliwe wpadki. Wytłumaczył im, że winni ich niepowodzeń są komuniści, liberałowie, Zachód, Wałęsa… I to nagle stworzyło całkiem pojemny koncept tożsamościowy, do którego bardzo wiele osób mogło się włączyć. Którego dodatkowo jedynym widzialnym spoiwem był Jarosław Kaczyński – czyli od razu ta partia została ułożona w sposób dość scentralizowany, a później już zupełnie hierarchiczny i uzależniony od jednostki (szczególnie po śmierci brata i pokłóceniu się z trzecim bliźniakiem, czyli Dornem).

I ostatni element tożsamościowy – w moim przekonaniu bardzo ważny – to jest ideé fixe Jarosława Kaczyńskiego. Wychodzi on z seminariów Ehrlicha z przekonaniem, że koncepcja prawa Carla Schmitta jest słuszna. Że nie można zaakceptować dyktatu prawa, tylko to my – naród decydujemy o tym, jakie jest prawo. A naród – to jest większość. A kto wyraża najlepiej wolę tej większości? No, partia! To jest całkowite odwrócenie konstrukcji, z którą my przychodzimy. W tym sensie wszystkie te hasła Jarosława Kaczyńskiego – o IV Rzeczypospolitej, o tym, że obowiązująca Konstytucja „upadła” – mają uzasadnienie. Bo demokracja według standardów zachodnich do jego ideé fixe po prostu nie pasuje. Jeżeli przyjmiemy, że nie ma pierwszeństwa prawa, to cała koncepcja praworządności zostaje zastąpiona wolą polityczną. Jeżeli w centrum systemu rządzenia ustawimy centralny ośrodek dyspozycji politycznej, to zmarginalizowany zostaje parlament i nawet partia polityczna. W tej chwili zaczyna mówić o jakiejś Radzie Stanu. Rozumiem, że to jest dalszy ciąg tego rodzaju myślenia. Jakby ktoś bardziej wnikliwie zajął się rozrzuconymi w różnych wypowiedziach, wywiadach i książkach koncepcjach Jarosława Kaczyńskiego, to zobaczylibyśmy, że za nimi kryje się zupełnie inny rodzaj państwa. Państwo autorytarne, mówiąc wprost. Ale uzasadniające ten autorytaryzm i prawo do ich przewagi politycznej właśnie tym, że to oni są obrońcami tych prawdziwych wartości – narodowych, katolickich, tradycyjnych; to oni reprezentują ideę sprawiedliwości, bo wyciągnęli tych potrzebujących, biednych z dołu i chronią ich przed zakusami liberałów i zewnętrznego świata.

Dodatkowo, już na takiej płaszczyźnie zupełnie pragmatycznej, do tej swojej ideé fixe dołączył jeszcze postulat zbudowania nowych elit. Starano się je tworzyć w sądownictwie, telewizja publiczna za czasu Kurskiego kreowała komentatorów i recenzentów, ale Kaczyński zajął się też tworzeniem elit ekonomicznych. Rotacja w zarządach i radach nadzorczych spółek Skarbu Państwa polegała właśnie na tym: niech ktoś pójdzie na rok – półtora, zarobi duże pieniądze i będzie już taka nasza middle class. Tak samo świadomie budowano fortuny. Obajtkowi i innym pozwolono na dorobienie się na majątku państwowym kolosalnych pieniędzy. To była świadoma polityka i w dużej mierze ona się udała.

Piotr Stefaniuk: W tym głębokim podziale społeczeństwa jest coś szczególnego. To niepojęte, że po ujawnieniu skali afer – mówimy o miliardach, nie milionach – cały czas około 30 procent wyborców chce głosować na złodziei.

Aleksander Kwaśniewski: Nie jest tak, że to nie odegra żadnej roli; odegra, choć nie w odniesieniu do żelaznego elektoratu. Natomiast sprawa polaryzacji jest rzeczą poważniejszą. Przez wiele powojennych lat we wszystkich systemach demokratycznych paradygmatem zwycięstwa wyborczego było przesuwanie się do środka, a nie w stronę ekstremów. Brzmiał on: załagodź kanty, idź do środka, masz wtedy szansę pozyskania centralnego, umiarkowanego elektoratu. Z tym była związana gotowość do dialogu. Od przełomu wieków, XX i XXI, jest zmiana tego paradygmatu. Teraz brzmi on mniej więcej tak: wygrywa ten, kto lepiej podzieli społeczeństwo, lepiej spolaryzuje scenę, pokaże, że to on ma rację, a wszyscy inni są wrogami. W Polsce kwestia wroga była skomplikowana, trzeba było go wymyślić. I Kaczyński wymyślał go konsekwentnie: najpierw postkomuniści, później liberałowie, imigranci, homoseksualiści, LGBT, a teraz wszyscy razem włącznie z Tuskiem, czyli partią zewnętrzną. To jest zresztą tendencja nie tylko polska, występuje wszędzie w demokracji. U nas ten czynnik polaryzacyjny zagrał i moim zdaniem będzie działał dalej. W tej bańce, w której są dzisiaj wyborcy PiS, żaden argument, nawet najbardziej szokujący, nie odegra roli. Pamiętajmy jednak, że przychodzi nowe pokolenie, które wcześniej nie głosowało, są ludzie bardziej umiarkowani, a poza tym, jeżeli podział jest pół na pół, nie trzeba wielkich przepływów, żeby wygrać wybory. Wystarczy kilka procent. Więc tu trzeba wykazać się cierpliwością i też być alternatywą. Żeby wygrywać z PiS-em, trzeba pokazać dobre rządzenie, a ono w tych warunkach nie jest łatwe.

Andrzej Żor: A ja bym chciał, proszę Panów, odwrócić tezę, którą Piotr postawił. To nie naród został urzeczony mądrością Jarosława Kaczyńskiego, tylko odwrotnie – Jarosław Kaczyński odkrył pewną cechę, na której zbudował sobie swoją piramidę poglądów. On ma takie poglądy, jakie odkrywa wewnątrz polskiego społeczeństwa, jakie zostały w nim historycznie ukształtowane. To prowadzi nas do zjawiska populizmu. Z pewnym niepokojem zauważyłem, że partie, które doktrynalnie czy teoretycznie odżegnują się od populizmu, stają się – ze względów koniunkturalnych – jego niewolnikami. Czy odwoływanie się do idei, które stanowią zalążek ustroju demokratycznego, nie powoduje pewnego niebezpieczeństwa? Odwołujemy się do woli większości, a w każdym społeczeństwie idiotów jest więcej niż profesorów uniwersytetów.

Aleksander Kwaśniewski: Kaczyńskiego należy jednak doceniać, bo to jeden z tych polskich polityków, którzy coś przeczytali, przemyśleli; wykazał się jakąś sprawnością. Choć zgadzam się, że prawdopodobnie motywem jego myślenia jest przede wszystkim władza. Jest gotów bardzo elastycznie podchodzić do różnych swoich zasad czy poglądów – tam, gdzie chodzi o efekt, sukces. Polityka polega na tym, żeby osiągać cele, ale jego mniej interesuje, czy są to cele dobre, czy złe.

Sprawą poważniejszą jest populizm. Mądry polityk słyszy, co mówią populiści – czyli wie, co w duszy gra, wie, jakie są niepokoje – ale w odróżnieniu od samych populistów na te lęki i niepokoje potrafi znaleźć sensowną receptę. Czyli: wiem, że ludzie boją się imigrantów, ale wiem też, że mój kraj potrzebuje siły roboczej, więc trzeba szukać takiego rozwiązania, dzięki któremu siły roboczej będzie więcej, a przestępstw nie za dużo (bo zupełnie nie da się ich wykluczyć). Ostatnie lata z tego punktu widzenia są bardzo niebezpieczne. Co się stało? Całkowicie zmienił się język komunikacji społecznej. Dzisiaj właściwie tradycyjny język rozmowy, jaka się toczyła w partiach politycznych jeszcze trzydzieści lat temu, już nie istnieje – a jeśli istnieje, to gdzieś na zupełnym marginesie. Żyjemy w epoce social mediów. Paradoks polega na tym, że nigdy nie mieliśmy dostępu do tak ogromnej sumy informacji, można by powiedzieć, że jesteśmy najlepiej w historii poinformowani. Ale z drugiej strony prawdopodobnie jesteśmy najbardziej zmanipulowani i… ogłupiani, mówiąc szczerze. Populiści otrzymali niesamowity instrument w postaci możliwości multiplikowania swoich uproszczonych analiz. Jesteśmy bezradni, jeśli chodzi o docieranie z prawdziwą informacją. Z definicji nasze reakcje są zawsze opóźnione w stosunku do rzeczywistości. Jeżeli chcemy przedstawić jakiś w miarę sensowny pogłębiony projekt, to musimy mieć więcej czasu, więcej papieru, musi być więcej stron. I przegrywamy z tymi, którzy odpowiadają na platformie X pięcioma zdaniami. A dzisiaj przecież na rynku mamy nie tylko fake newsy, ale i deep fejki. Jak można w warunkach współczesnego świata kontrolować te fałszywe informacje, obrazy i filmy? Czy można sobie wyobrazić rodzaj ogólnoświatowej cenzury – nazwijmy to wprost – na media, które przekazują tego typu informacje? Jaki rodzaj odpowiedzialności karnej miałby obowiązywać w stosunku do osób, które się tym zajmują? Żeby można było przynajmniej tą metodą odstraszać. A jednocześnie, jak my sami musimy zmienić język komunikacji z wyborcami, ze społeczeństwem, żeby jednak chciano nas słuchać? To zresztą jest też problem Kaczyńskiego, bo on już tego języka nie przyjmie, więc za chwilę po stronie pisowskiej pojawi się jakiś młody zdolny, który będzie potrafił mówić takim właśnie językiem współczesności.

Powiedziawszy to wszystko – czy uważam, że należy licytować się z populistami? Nie! Bo zawsze to oni byliby oryginałem, a my tylko kopią. A kopia nie ma wartości. Jednocześnie istnieje duże ryzyko, że zrazimy ludzi bardziej wrażliwych, którzy nie takiej uproszczonej odpowiedzi oczekują. Moja rada: populistów słyszeć, ale nie kopiować.

Andrzej Żor: Czy zachodnia demokracja nie popełnia grzechu pychy, nie doceniając tego, co się dzisiaj w świecie dzieje? Do grupy BRICS, liczącej dziewięciu członków, aspiruje 51 państw – być może tworzy się przewaga innych ośrodków cywilizacyjnych, które opierają się na swoich bardzo głębokich tradycjach, jak konfucjanizm, hinduizm, taoizm, islam? I czy przekonanie, że jesteśmy najmądrzejsi i najuczciwsi, nie doprowadzi do jakiegoś konfliktu na znacznie większą skalę niż ta, o której mówimy dzisiaj?

Aleksander Kwaśniewski: Uważam, że demokracja ma prawo bronić swoich wartości i cieszyć się ze swoich niewątpliwych osiągnięć. Natomiast powinna być dużo skromniejsza, gdy chodzi o eksportowanie tych wartości czy przekonywanie, że wszyscy powinni ją przyjąć. Na szczęście poza bardzo nielicznymi wypadkami starała się nie robić tego zbrojnie. Krucjat wojennych nie było za dużo. Bronię demokracji, bo jestem przekonany co do tego, że akurat do nas (mówię o krajach demokratycznych) ona pasuje. Ale też wymaga cały czas przyglądania się jej, odświeżania. Nie można uznać, że jej kształt jest dany raz na zawsze. Mam osobiste doświadczenia w tej mierze, bo doradzałem przez lata całe w Kazachstanie prezydentowi Nazarbajewowi, w Uzbekistanie pomagałem napisać nową konstytucję. W ostatnich latach byłem szczególnie ostrożny w prodemokratycznym argumentowaniu – jako ktoś z Polski, w której różne te rzeczy się działy. Jednak generalnie nie da się tym społeczeństwom mówić o naszym modelu demokracji jako o czymś, do czego powinny dążyć, bo to jest całkowicie nieefektywne. One wychodzą z innych doświadczeń, innych przekonań. Mogą przyjąć część naszych argumentów – i przyjmują; że to jest wygodne, pomaga przy rozwiązywaniu niektórych problemów. Prosty przykład: stałość reguł prawnych, czytelnych, transparentnych jest niezwykle ważna dla całego obrotu gospodarczego. Doświadczenia Zachodu, które pokazują, jak działa niezawisłość sądów, sądy gospodarcze – to są dla nich bardzo interesujące przykłady, które chętnie adoptują. W jakim stopniu dobór sędziów będzie w pełni niezawisły, to już głowy nie daję, ponieważ mamy do czynienia ze społeczeństwami, które mają niewiele tradycji demokratycznej i mają jednocześnie niezwykle długą, niezwykle bogatą i dla nas trudną do rozpoznania tradycję klanową, plemienną. Na przykład orientowaliśmy się czasami, że przyjęcie jakiegoś projektu rządowego w drodze czysto wertykalnej – to znaczy departament, wiceminister, minister, wicepremier i na końcu premier – jest niewystarczające. Bo na wszystkich tych etapach jeszcze wchodzi układ horyzontalny: a co powiedzą ci z tej albo innej grupy wpływów? W demokracji też tak bywa, grupy lobbystyczne też istnieją. Ale tam to jest cała struktura i jeżeli ktoś nie powiedział czy nie kiwnął głową, że jest zgoda, to po prostu dokument gdzieś ugrzązł. Polska zresztą wobec tych krajów dawnego Związku Radzieckiego ma silny argument, bo sami przechodziliśmy okres transformacji, wiemy, jak to jest przejść z jednego systemu do drugiego. Więc oni słuchają i się interesują: procesy prywatyzacyjne, budowanie rynku kapitałowego, działanie instytucji kontrolnych na tym rynku itd.

Świat będzie szedł w stronę układu multicentrycznego, co do tego nie mam żadnych wątpliwości. Jednym z tych centrów będą Chiny, innym pozostaną Stany Zjednoczone, Europa – jeżeli się nie zdezintegruje – też pozostanie, do tego grona szybko dołączą też Indie. Jest pytanie o Rosję. Jeżeli chce ona być jednym z tych centrów, prowadząc głównie politykę zaborczą, terytorialną, imperialną i strasząc bronią atomową, to moim zdaniem jej atrakcyjność szybko się wyczerpie. Ale świat w ten sposób będzie zbudowany. Znowu zasadnicze pytanie, już pewnie nie dla nas, tylko dla kolejnych pokoleń, jest takie: czy będzie skłonność, czy będzie zgodność między tymi nowymi centrami do stworzenia czegoś, co stanie się systemem współpracy? I zastąpienia tych instytucji, które już się wyczerpały (ich się według mnie odbudować nie da; albo będą musiały przejść jakąś bardzo głęboką reformę – mówię o Narodach Zjednoczonych i innych organizacjach), czymś, co umożliwi uzgadnianie przynajmniej kwestii podstawowych, czyli zapewnienie bezpieczeństwa i pewnych ram dla rozwoju każdego regionu według swojego modelu; byle nie agresywnego, byle nie tego, który podaje w wątpliwość istnienie innych. Tu najwięcej kłopotów jest z muzułmańskim terroryzmem, mówiąc wprost, bo on de facto kwestionuje nasze prawo do istnienia.

Ludzie muszą być gotowi zrozumieć, że planeta jest jedna i żyć na niej można tylko poprzez ograniczenie samych siebie i otworzenie się na innych – ale też, kiedy oni się ograniczają. Inaczej sobie tego nie wyobrażam. Ale perspektywa jest trudna. I więcej: uważam, że weszliśmy już w etap długotrwałego chaosu. A chaos ma to do siebie, że może przynieść wiele niepożądanych, nieoczekiwanych skutków. Istnieje ryzyko, że może się wydarzyć coś, co spowoduje przekroczenie masy krytycznej. A wtedy to już nie wiem, co dalej będzie.

Andrzej Żor: Współcześni politycy często przypominają maksymę „Chcesz pokoju, gotuj się do wojny”. Stałe podkreślanie zagrożenia pociąga za sobą nagromadzenie emocji społecznych, które w konsekwencji doprowadzić mogą do eksplozji. Czy nie należałoby zatem ograniczać już teraz militarystycznej propagandy oraz zachować umiar w wydatkach na zbrojenia i rozbudowę armii?

Aleksander Kwaśniewski: Ja uważam, że trzeba reagować na sytuację. Mamy rosyjską agresję na Ukrainę. W moim przekonaniu, a opieram się na własnej wiedzy oraz moich spotkaniach z Putinem, Putin chce odbudować wielką Rosję. Mówiąc krótko, on chce mieć całą Ukrainę. Wszystkie opowieści, że on się zatrzyma to ułuda. Może się zatrzymać na chwilę. Może pójść na jakiś kompromis, zawieszenie broni, rozejm. Ale jego celem jest cała Ukraina w jego rękach. Białoruś, Ukraina, Mołdawia. Chce mieć Kaukaz, chce mieć Azję Centralną. W 2002 roku, czyli 22 lata temu, mówił mi o Wielkiej Rosji w wymiarze imperialnym, czyli Imperium Rosyjskiego albo Związku Radzieckiego. Nie mówił o Doniecku i Ługańsku, to było dość oczywiste. Więc tej agresji trzeba się jakoś przeciwstawić. Dla nas najważniejsze jest NATO. Gwarancje wynikające z artykułu piątego obowiązują, mamy kilka tysięcy żołnierzy amerykańskich, mamy otwarty dostęp do niezbędnej broni, chcemy szkolić naszych żołnierzy (jest duże zainteresowanie młodych ludzi, także dziewcząt, studiami na uczelniach wojskowych). Z drugiej strony – co też może spowodować, że te hasła na rzecz większych nakładów i większego wysiłku obronnego będą miały uzasadnienie – jeżeli Trump wygra, to ja nie mam żadnych wątpliwości, że zaangażowanie amerykańskie w NATO będzie się zmniejszało. Wtedy sami będziemy musieli się lepiej zorganizować. Konieczna będzie europejska polityka obronna, trzeba będzie zwiększyć współpracę przemysłów zbrojeniowych, trzeba będzie wypracować sensowne systemy dowodzenia, przygotować siły szybkiego reagowania – dziesiątki rzeczy, które Europa będzie musiała przyjąć na siebie bardzo szybko, jeżeli Trump podejmie decyzje w jego stylu. Skończy wojnę i niech się Europejczycy martwią. Bo koniec wojny według koncepcji Trumpa oznacza, że Ukraina zostaje oddana Putinowi, czyli mamy Putina odpowiednio bliżej, a Europejczycy mają wydawać pieniądze, najlepiej kupując sprzęt w Stanach Zjednoczonych. Powiem więcej, jeżeli wygra Harris, to nie w krótkiej perspektywie, ale co najwyżej w średnioterminowej, też musimy być gotowi na zmianę polityki amerykańskiej. Dlatego że zmieniła się struktura społeczeństwa amerykańskiego. Okres, w którym większość Amerykanów miała korzenie europejskie, jest za nami. Oczekiwanie, że ich jakiś specjalny sentyment, wrażliwość na problemy transatlantyckie będą trwałe, jest naiwne. Trzeba się liczyć z tym, że w ciągu kilkunastu lat amerykańskie zaangażowanie, także zainteresowanie polityczne może tutaj słabnąć. W związku z tym zwiększenie tego komponentu europejskiego jest po prostu niezbędne. Więc z tymi militarystycznymi hasłami bym nie przesadzał, ale patrząc realnie, gdybym dzisiaj był politykiem, to wszystko musiałbym uwzględniać. Trzeba po prostu być gotowym na złe rozwiązania, a nie tylko liczyć, że może nas to ominie. Druga rzecz, to oczywiście bardzo ważne jest, żeby wprowadzić racjonalność tych wydatków. Jak PiS dokonywało tych zakupów, to nie miałem wrażenia, że poszczególne elementy będą ze sobą współgrały.

Robert Smoleń: Czy lewica jest jeszcze potrzebna? Polsce, Europie i światu?

Aleksander Kwaśniewski: Bolesne pytanie na koniec. Powiem tak, w duchu tradycji lewicowej: dopóki na świecie będą ludzie skrzywdzeni, dopóki na świecie będą ludzie pozbawieni szansy na edukację, na rozwój, dopóki na świecie nie dokona się pełna emancypacja kobiet, dopóki na świecie nie będzie tolerancji wobec inaczej myślących, inaczej kochających – to miejsce dla lewicy jest. Jednak kryzys lewicy jest niewątpliwy. W dużej mierze wynika z dwóch czynników: pierwszego – jest ofiarą własnego sukcesu. Najważniejsze w ostatnim stuleciu hasła lewicy w gruncie rzeczy zostały spełnione (i to często nie przez lewicę): ośmiogodzinny dzień pracy, prawa kobiet, w niektórych krajach prawa mniejszości seksualnych, małżeństwa homoseksualne. Czyli można powiedzieć, że lewica proponowała mądre i dobre rzeczy, stało się, można przejść do historii. Z drugiej strony, problemem lewicy jest to, że zmieniła się struktura społeczna.

Jej naturalnym zapleczem była klasa robotnicza i związki zawodowe reprezentujące klasę robotniczą. Dzisiaj klasa robotnicza jest w ogóle trudna do zdefiniowania, a związki zawodowe powszechnie tracą na znaczeniu, stały się bardziej grupami interesów grupowych niż klasowych. I do kogo się tutaj odwoływać? Próbuje się formułować postulaty dotyczące zatrudnionych na umowach śmieciowych, tych, którzy pracują w domu, prekariatu, czterodniowy tydzień pracy. Ale to dopiero musi dojrzeć, pokazać się też na ulicy – to będzie znaczyć, że jest jakiś duży problem społeczny. A jednocześnie problemem jest też to – co uwidoczniły żółte kamizelki we Francji – że ruchy protestu tylko częściowo są zapleczem dla lewicy, a jeżeli już, to tej lewicy radykalnej. Na rynku prób kanalizowania niezadowolenia lewica ma dziś bardzo silną konkurencję. W Polsce, co by nie mówić, ogromny zasób postulatów społecznych przejęło PiS i przejęło tę część elektoratu potencjalnie lewicowego. Boję się, że nieodwracalnie. Lewica oczywiście szanse ma, ale trzeba będzie ciężko powalczyć. I też, co jest kwestią zupełnie poza dyskusją, muszą się urodzić jej liderki i liderzy, którzy będą wiarygodni, ciekawi, inspirujący dla innych, pracowici. A liderzy się na kamieniu nie rodzą. Labourzyści przez długie, długie lata czekali na Tony’ego Blaira. No, a w Polsce?.. Co ja mam Wam powiedzieć?

Robert Smoleń: To może już lepiej nic nie mówmy.

Aleksander Kwaśniewski: Może lepiej, tak…

Robert Smoleń: Bardzo dziękujemy, Panie Prezydencie.

Wywiad ukazał się w numerze 6/2024 „Res HUmana”, listopad-grudzień 2024 r.

Pełny, bez skrótów, zapis tej rozmowy można odsłuchać jako podcast (kliknij tutaj).

Postęp cywilizacyjny poszerza sferę głupoty i popycha Homo sapiens w stronę Homo stupid

Kłopotliwy paradoks współczesności

Jednym z najbardziej zadziwiających i kłopotliwych paradoksów współczesności jest to, że w miarę postępu w rozwoju cywilizacyjnym, zwłaszcza technologicznym i informatycznym, coraz wyraźniej i niekorzystnie dla przyszłości człowieka pomniejsza się sfera ludzkiej mądrości, narasta zaś dziedzina niemądrości, czyli obszar różnorakich przejawów głupoty, a nawet mentalnego idiotyzmu i infantylizmu. W miarę przyśpieszonego wzrostu wiedzy naukowej, technicznej i informatycznej oraz nowoczesnych urządzeń technologicznych coraz szerzej ogarnia nas też i niekorzystnie wpływa na postawy życiowe różnego rodzaju niewiedza i dezinformacja. Uprawnione więc obawy i niepokoje wzbudza w kontekście tego zdumiewającego cywilizacyjnego procesu sprawa dalszego intelektualnego rozwoju człowieka i ewolucji mentalnej społeczeństw ludzkich. Bliższe obserwacje i badania empiryczne (nieliczne) tego stanu rzeczy nie dostarczają satysfakcjonujących danych, a raczej wskazują na to, że regres mentalny człowieka w zakresie cech umysłowości ludzkiej, które konstytuują mądrość (brak głupoty), jest nie tylko możliwy, ale że jest już w wielu przypadkach dokonującym się faktem empirycznym.

Wyraźne przejawy tego negatywnego procesu uwidoczniły się już dobitnie na przełomie XX i XXI w. i niepokojąco nasilają się obecnie. Heglowski pochód rozumu, czyli progresywny rozwój intelektualny cywilizacyjnie kształtowanego człowieka, zakończył się według badaczy tego zagadnienia u schyłku dwudziestego wieku i odtąd – jak pisze jeden z nich – zaczął się globalny pochód głupoty, który przeradza się już w galopującą głupotę. Towarzyszy jej coraz mocniej potwierdzany w badaniach nad ludzką umysłowością pewien zastój, a w każdym razie pewne przyhamowanie, w ogólnym rozwoju ludzkiej inteligencji i racjonalności.

Pewnym pocieszeniem w tej kwestii mogłoby być to, że wyniki poważnych badań nad ilorazem inteligencji w społeczeństwach zachodnich wykazywały na przestrzeni kilku dziesięcioleci XX wieku, do lat siedemdziesiątych, nieznaczny jego wzrost (o ok. 0,3 procent) – głównie w dziedzinie myślenia abstrakcyjnego.

Zasmucenie jednak wzbudza fakt, że wzrost ten od połowy lat 70. dwudziestego stulecia spowolnił się i w końcu zatrzymał. I okazało się, że do spowolnienia rozwoju naturalnej inteligencji (niedoboru genów, dzięki któremu ona się rozwija) walnie przyczynia się nowoczesna technika, a sztuczna inteligencja może zredukować do minimum potrzeby korzystania z inteligencji właściwej, naturalnej. Tę regresywną tendencję dość skutecznie maskują bezsporne pożytki płynące z postępu nauki i techniki (James R. Flynn, O inteligencji inaczej, 2012). Oznacza to, że ogólnie pojmowany człowiek współczesny ewolucyjnie nie staje się istotą coraz bardziej inteligentną, a tym bardziej – coraz mądrzejszą, że w rozwoju i doskonaleniu naczelnych przymiotów swego człowieczeństwa wyraźnie się zatrzymuje, może nawet nieodwracalnie się już zatrzymał – jeśli chodzi o sferę mądrości – na poziomie umysłowości tzw. Człowieka Ateńskiego (Homo Atheniensis). Profesor Gerald Crabtree, biochemik i kierownik laboratorium genetyki na Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii, pisze: „Założę się, że gdyby nagle pojawił się wśród nas przeciętny mieszkaniec Aten z 1000 roku p.n.e., to byłby jednym z najbystrzejszych ludzi i o wiele bardziej rozwiniętym intelektualnie od żyjących teraz i obdarzonym dobrą pamięcią, szeroką gamą pomysłów i jasnym spojrzeniem na ważne kwestie. Mógłbym również objąć tym zakładem mieszkańców Afryki, Azji, Indii lub obu Ameryk, żyjących być może 2000–6000 lat temu”.

Historycznie późniejszy człowiek, łącznie z takimi współczesnymi jego mentalno-zachowaniowymi modelami jak homo economicus czy homo consumptor w zakresie swej mądrości i inteligencji na ogół zatrzymał się na etapie osiągniętym w tych dziedzinach jeszcze w starożytności greckiej, właśnie przez Człowieka Ateńskiego i powyżej tego poziomu w zdecydowanej większości ludzkich umysłów w zasadzie nie sięga. Co więcej, od czasów nowożytnych aż po dziś dzień zaczął się proces obniżania tego poziomu. Dzieje się to prawdopodobnie wskutek negatywnego oddziaływania na umysł i genotyp ludzki głównych przemian cywilizacyjnych, ekonomiczno-społecznych i środowiskowych: urbanizacji, industrializacji, rynkowego systemu ekonomicznego, postępu technicznego i informatycznego, konsumpcyjnego trybu życia. Cały ten historycznie narastający i rozbudowujący się układ zmian cywilizacyjnych (cywilizacji przemysłowej i technicznej), stymulując rozwój inteligencji liczącej, kalkulującej, wynalazczej, sprawnościowo-funkcjonalnej, nie sprzyja jednak, a wręcz przeszkadza rozwojowi mądrości – w możliwie pełnym i szerokim słowa tego znaczeniu. Osłabia i zaburza naturalny dobór genów odpowiedzialnych za te wysokie właściwości i wyróżniki istoty ludzkiej, rozleniwia i demobilizuje człowieka na polu starań o te właściwości, a przez to wyjaławia go duchowo (emocjonalnie, moralnie, estetycznie, filozoficznie, religijnie itp.), dehumanizuje i w znaczącej mierze ogłupia, a w każdym razie w kierunku takich niekorzystnych i regresywnych zmian go coraz silniej i coraz szybciej popycha. Być może, że w tym dramatycznym akcie odbierania człowiekowi rozumu (nie inteligencji liczącej i kalkulującej), osłabiania jego rozumności – mądrości, jakąś rolę odgrywa sama Natura w akcie samoobronnym przed swoim nazbyt już agresywnym niszczycielem.

Zatem może uprawniona byłaby hipoteza, że człowiek się zatrzymał, a nawet zaczął się cofać ze swą mądrością i człowieczeństwem nie tylko w ewolucji społecznej i kulturowej, ale także w ewolucji przyrodniczej. Ewolucyjna wizja człowieka, jako Homo sapiens sapiens, czyli człowieka przyszłości absolutnie mądrego, jest wizją całkowicie utopijną.

Także i wizja społeczeństwa wiedzy, jako społeczeństwa pełnej i powszechnej wiedzy, społeczeństwa zdecydowanie i konsekwentnie uwolnionego od niewiedzy i niemądrości jest wizją ewidentnie niezasadną i nierealistyczną.

Naturalna wspólnota mądrości i niemądrości, wiedzy i niewiedzy

Niemniej okazuje się, że usytuowanie mądrości i niemądrości w rozwoju cywilizacyjnym i gatunkowym człowieka jest bardzo złożone i utrzymujące ją w naturalnej jedności. Z jednej strony daje się stwierdzić, że niemądrość, głupota, jest integralną cechą natury ludzkiej; jest głęboko zakorzeniona w kręgu cech gatunkowych człowieka. Należy nawet do istotnych jego wyróżników i spełnia w naturze oraz w życiu człowieka ważną rolę – jest m.in., paradoksalnie, współczynnikiem rozwoju i postępu. „Bez domieszki głupoty – pisze znawca zagadnienia – życie nie byłoby w ogóle możliwe: nie istniałoby małżeństwo, niemożliwa byłaby prokreacja, nie zachodziłby postęp cywilizacyjny. Bycie głupim – pisze dalej autor – jest jedną z istotnych cech odróżniających ludzi od zwierząt. Zwierzęta działają instynktownie w celu skutecznej realizacji swoich najlepszych interesów. Natomiast ludzie od czasu do czasu działają na przekór instynktowi (również samozachowawczemu), oczywistości i własnym interesom”. Daje się podzielić także i takie stwierdzenie tego autora: „W zasadzie nie powinno się mieć za złe, że ludzie są głupi. Przecież głupota odgrywa nie mniejszą rolę w życiu niż mądrość. Ilu ludziom i w ilu sytuacjach krytycznych udało się przeżyć dzięki temu, że podejmowali głupie decyzje, kierując się instynktem samozachowawczym i emocjami, a nie racjonalnością i mądrością”. Z drugiej strony oczywistą jest rzeczą, że „(…) bez przyrostu mądrości i wiedzy nie byłoby postępu w żadnej dziedzinie życia, a bez wiedzy nie bylibyśmy w stanie przetrwać w walce o byt z innymi gatunkami. Ale z drugiej strony – przystać należy i na to, że – postęp zawdzięczamy również w jakiejś mierze głupocie, która napędza kreatywność” (W. Sztumski, Rozważania futurologiczne z perspektywy ekofilozofii, „Transformacje” Nr 3, 2023).

Przytoczone wyżej wybrane opinie badaczy o roli mądrości i niemądrości w rozwoju cywilizacyjnym i gatunkowym człowieka rzutują na swoistą, można rzec dialektyczną jedność w sprzeczności wiedzy i niewiedzy, mądrości i niemądrości, niegłupoty i głupoty człowieka na każdym etapie jego ewolucji i rozwoju.

Mądrości i inteligencji nikt do tej pory ściśle i jednoznacznie nie zdefiniował. I nie mógł tego uczynić, ponieważ są to w istocie rzeczy niedefiniowalne fenomeny umysłowe. Jest tak przede wszystkim dlatego, że są one tworem i funkcją niepoznanego do końca mózgu ludzkiego. Można jednak te jakości umysłowe z grubsza i roboczo określać, głównie na podstawie praktycznych efektów ich funkcjonowania w życiu i działaniu człowieka. Przy tym bardzo zróżnicowanym sposobie ich określania można też badać ich rozwój, role i funkcje w życiu jednostkowym i zbiorowym człowieka oraz powiększanie się lub pomniejszanie ich wymiaru w jego obszarze. Można to czynić m.in. za pomocą tzw. testów inteligencji IQ, zdając sobie jednak sprawę z ograniczoności i jednostronności tej metody, testy te bowiem mierzą w punktach tzw. iloraz inteligencji, czyli niektóre i chyba nie najistotniejsze jej składniki (sprawności arytmetyczne, analityczne, skojarzeniowe, lingwistyczne itp.), a nie są one w stanie uchwycić tzw. głębi ludzkiego myślenia, siły i zasięgu wyobraźni, mocy intuicji, trafności wyborów, zdolności tzw. zdrowego rozumu itp. W związku z tym nie mogą one obrazować w pełni stopnia i jakości ludzkiej inteligencji, a tym bardziej odmierzać wielkość i charakter mądrości poszczególnych jednostek ludzkich; być wiarygodną podstawą dla identyfikacji ludzi autentycznie mądrych – oni niekoniecznie muszą legitymować się najwyższym poziomem wskazań testów IQ i niekoniecznie zaliczać się do grona osób legitymujących się najwyższymi wskaźnikami testu IQ, czyli do tzw. mensanów skupionych w różnych krajach na świecie, także i w naszym kraju w klubach MENSA (aktualnie w liczbie ok. 145.000, w Polsce ok. 2400 osób).

Tych pierwszych, tzn. prawdziwie mądrych indywidualności, w różnych środowiskach społecznych, prawdopodobnie nadal będzie ubywać w kręgach populacji ludzkiej, jeśli się nie zmieni charakter i kierunek współczesnych przemian cywilizacyjnych. Liczebność zaś tych drugich, tj. mensanów, utrzymywać się będzie na poziomie przez naturę wyznaczonym, tj. ok. 2 procent owej populacji.

Bliższe spojrzenie na mądrość i głupotę

Przez mądrość rozumiemy tu szczególną i dość rzadką właściwość umysłu ludzkiego. Chodzi o właściwość polegającą na umiejętności pogłębionego myślenia i głębszej refleksyjności; podejmowania możliwie trafnych ocen i wyborów, a nadto o praktyczną racjonalność i możliwą w danej sytuacji skuteczność działania, o głębszą intuicję poznawczą i rozległą wyobraźnię, a przede wszystkim o zdolność rozumienia bardziej złożonych sytuacji i problemów, sprzeczności i dylematów oraz umiejętność wyprowadzania z nich właściwych wniosków, co m.in. ujawnia się – ujawniać może – w bardziej dojrzałej i niespłyconej sztuce życia. Można więc powiedzieć, że mądrość to rzadki wśród ludzi, w obecnych zaś warunkach cywilizacyjnych znacząco ubywający, zespół cech (jakości) umysłowych inteligencji (niekoniecznie wysokiej – można być mądrym przy przeciętnej inteligencji i elementarnym wykształceniu – dość częsty przypadek mądrości tzw. ludzi prostych), cech intuicji, wyobraźni, swoistego wyczucia, w pełni logicznie poprawnego i sprawczego myślenia, zdrowego rozsądku, głębszego doświadczenia życiowego i może jeszcze jakiegoś bliżej nieokreślonego wrodzonego uzdolnienia poznawczego i rozumiejącego (kognitywnego), a nawet pewnej, nienagminnej jednak zalety osobowej (moralnej i charakterologicznej). Czyli mądrość to osobliwy, stosunkowo rzadki w sferze umysłowości i osobowości człowieka syndrom mentalny i orientacyjny, jeden z najbardziej charakterystycznych i cennych wyróżników jakości człowieka, a zarazem niezbędnych czynników prawidłowego i bezpiecznego życia zbiorowego i jednostkowego oraz samozachowania.

W wymiarze osobowościowym i postawie życiowej mądrość przejawiać się może w takich m.in. zaletach i cnotach jak: skromność intelektualna, wyrozumiałość dla poglądów innych, otwartość na argumenty oponentów, szeroka społecznie i moralnie uzasadniona tolerancja, życzliwość i spolegliwość okazywana innym, umiarkowany sceptycyzm w kwestiach poznawczych, gotowość przyznania się do takiej czy innej niewiedzy i bezradności intelektualnej i przystania na to, mimo daru dobrego intelektu i szczególnie sprawnych władz poznawczych, że na ogół więcej się nie wie niż się wie, że łatwiej jest o błąd i pomyłkę aniżeli o trafność poznawczą i pewność.

Uosobieniem człowieka mądrego jest zanikający, a właściwie niemal całkowicie już wymarły w społeczeństwach ponowoczesnych typ człowieka zwanego mędrcem – człowieka wykazującego wyjątkowo wysoki stopień mądrości. Na systematyczne i wielostronne przebadanie naukowe oczekują historyczne i cywilizacyjne przyczyny oraz uwarunkowania tego ewenementu w dziejach gatunku ludzkiego, że stopniowo i prawdopodobnie nieodwracalnie traci on zdolność wyłaniania z siebie tej miary osobowości i umysłowości, którą w przeszłości reprezentowali m.in. Budda, Konfucjusz, Chrystus, Mahomet, Pascal, Montaigne, Voltaire, Hume, Kant, Nietzsche, Rousseau, Hegel, Marks, Schopenhauer, Bergson, Sartre, Fromm, Gandhi, A. Schweitzer, B. Russell, T. Kotarbiński i inni.

Stale też maleje we współczesnych społeczeństwach i traci w nich na społecznym i kulturowym znaczeniu ta kategoria ludzi, też w pewnej skali uosabiająca, choć na zróżnicowanym poziomie i w niejednakowej mierze, mądrość, którą uznajemy za intelektualistów. Jeden z intelektualistów współczesnych, Vaclav Havel, tę właśnie kategorię ludzi reprezentujący, intelektualistę współczesnego określał następująco: „to człowiek, który – dzięki swemu wykształceniu i kręgowi zainteresowań – dostrzega szerszy kontekst spraw, niż jest powszechnie widziany. To znaczy człowiek, który stara się zajrzeć «pod podszewkę», dotknąć głębszych znaczeń, związków, przyczyn, skutków, widzieć je jako element większej całości”, to człowiek, „który właściwie dlatego, że dostrzega głębsze czy szersze związki, odczuwa również większą odpowiedzialność za świat”.

Takich ludzi jest wśród nas, niestety, coraz mniej. Jest natomiast nieco więcej ludzi przeciętnie inteligentnych i umiarkowanie „mądrych”. Jest też część, o wiele większa część, niż byśmy tego chcieli, ludzi niemądrych albo nie dość mądrych.

Sfera głupoty

Głupota ma różne wymiary, odmiany i sposoby przejawiania się. Może oznaczać brak mądrości, wiedzy, sprytu, inteligencji, zdolności przystosowawczych itd. oraz przejawiać się w dokonywaniu złych wyborów i decyzji, w pysze, w wierze w zabobony lub siły nadprzyrodzone i w braku krytycyzmu. Najprościej rozumie się ją jak przeciwieństwo mądrości. I na przekór postępowi cywilizacyjnemu – powtórzmy tę niepochlebną tezę – ludzie tracą na mądrości, a celem ewolucji kulturowej i społecznej nie jest – jak się wydaje – Homo sapiens sapiens, lecz jego przeciwieństwo – Homo stupid.

Człowiek głupi ma nie tylko to do siebie, że na ogół działa wbrew interesowi własnemu i innych, ale dość często i w różny sposób staje się niebezpieczny dla otoczenia, poważnym dla niego zagrożeniem, zwłaszcza gdy uzyskuje władzę i wpływy. Bywa też, że ludzie mądrzy, niegłupi, ulegają swoistemu terrorowi ludzi niemądrych, głupich (terroryzm głupoty jest równie niebezpieczny i szkodliwy, jak i inne formy terroryzmu współczesnego). Przy czym ludzie mądrzy mają skłonność do zbytniej tolerancji wobec ludzi niemądrych, niedoceniania potencjalnej czy realnej ich szkodliwości lub po prostu wykazują większą lub mniejszą bezradność wobec nich. Przeciwstawianie się głupocie, walka z nią, zmaganie się z ludźmi niemądrymi (tak czy owak głupimi) jest rzeczą nader trudną. Jest tak, bo „(…) głupi nęka bez powodu, działa bez planu, w najmniej oczekiwanym momencie i najbardziej nieprawdopodobnych miejscach, sytuacjach lub okolicznościach. Nie sposób dowiedzieć się, czy, kiedy i dlaczego jakiś głupi zaatakuje. Gdy już nastąpi konfrontacja z nim, to jest się kompletnie w jego mocy, ponieważ jego nieobliczalne i irracjonalne działania czynią obronę problematyczną i utrudniają kontakt”. Samoobronę ludzi mądrych, niegłupich (mniejszości) przed ludźmi niemądrymi, głupimi, utrudnia z reguły fakt, że ci pierwsi na ogół nie doceniają „szkodzącej potęgi” tych drugich (większości) i że niemal stale „(…) zapominają o tym, że obcowanie z głupimi ludźmi albo wchodzenie z nimi w jakieś związki okazuje się kosztownym błędem, niezależnie od czasu, miejsca i sytuacji”. W owej samoobronie pamiętać jednak trzeba o tym, że przeciwnik sam w sobie nie jest naszym wrogiem, ale jedynie groźnymi dla nas są skutki – aktualne czy potencjalne – jego działania lub zachowania motywowanego naturalnym niedostatkiem umysłowym.

Warto tu zauważyć, że mądrość i inteligencja to nie to samo, co wykształcenie. Można być, jak pisał T. Kotarbiński wykształconym głupcem, a nawet inteligentnym głupcem, a przy tym osobnikiem społecznie szkodliwym.

„Rutynę opanował tak, że dostał dyplom,
Imponuje pewnością, patrz, zmierza ku cyplom,
Choć oceny wypacza, choć wierzy w androny…
Któż to zacz? Arcyszkodnik: głupiec wykształcony”

(Tadeusz Kotarbiński, Głupiec wykształcony).

Krańcową odmianą tego typu osobnika jest dość często dziś spotykany, zwłaszcza wśród polityków, idiota wykształcony. I społecznie sprawdza się i nabiera na swej aktualności znane stwierdzenie, zgodnie z którym nie ma nic gorszego niż wykształcony idiota.

Nowoczesna głupota i jej mentalni krewniacy

W czasach obecnych wielu ludziom wyraźnie ubywa naturalnego dostatku zarówno autentycznej mądrości, jak i samorodnej, nieusztucznionej inteligencji. Dzieje się tak mimo utrzymywania się relatywnie dość wysokiego poziomu powszechnej, znajdującej się jednak w znacznym kryzysie, edukacji. Pewne dane naukowe, nie mówiąc już o faktach obserwacyjnych, wskazują na to, że rozpoczęła się na dobre dziejowa faza spadku czy pomniejszania zdolności intelektualnych i emocjonalnych współczesnego człowieka, że coraz wyraziściej uwidacznia się ten proces w jego mentalności i stylach życia, takich m.in. współczesnych – jeśli użyć charakterystycznej terminologii – reprezentantów jak: potato man (człowiek-ziemniak, czyli głupek), coach man, osobnik spędzający czas wolny na kanapie oglądając telewizję, czy iPad man – człowiek nierozstający się ze swoim tabletem. Te negatywnie wyróżniające się typy człowieka cywilizacji współczesnej – i też i inne jego odmiany – niepokojąco potwierdzają głośną już naukową tezę, iż „ludzkość prawie na pewno traci swoje wyższe zdolności emocjonalne i intelektualne” (Crabtree Gerald, Our Fragile Intellect Trends in Genetics, 2019).

Ta nasilająca się niemądrość czy ewidentna głupota, czyli ten narastający i coraz bardziej uwidaczniający się swoisty deficyt myślenia lub – mówiąc dosadniej – to pewne upośledzenie umysłowe często powiązane jest z poważnym upośledzeniem emocjonalnym (K. Dąbrowski). Prowadzi to do wielu różnorakich i rozrastających się w swej ciemnej masie skutków i konsekwencji; skutków mających swój początek we wcześniejszych błędnych i nierozważnych wyborach, projektach i działaniach cywilizacyjnych.

Zaznaczają się one niemal we wszystkich dziedzinach obecnego życia zbiorowego i jednostkowego człowieka: społecznej, ekonomicznej, ekologicznej, kulturowej, obyczajowej, a zwłaszcza politycznej. W tej ostatniej nie brakuje politycznych idiotów, czyli tzw. polidiotów, politycznych szkodników uprawiających głupią i drastycznie szkodliwą politykę, przynoszącą wiele szkód, nieszczęść, dramatów i zagrożeń społecznych. Trudno nie zauważyć, że jedną z największych postaci współczesnej głupoty, niemądrości szerokiego wymiaru, często globalnego, jest głupota polityczna, przejawiająca się zarówno w sposobie uprawiania polityki, np. w pojmowaniu głównej formy rządzenia (np. jako stałej obecności w mediach), jak i w stawianiu zasadniczych celów politycznych, często krótkowzrocznych, ideologicznie zindoktrynowanych i społecznie nieodpowiedzialnych, a zwłaszcza w rekrutacji osób do tzw. elit politycznych; osób jakże często niegrzeszących mądrością, niezbędnymi w tej dziedzinie działalności zaletami osobowymi i moralnymi. Przejawy niepokojąco dużej współczesnej głupoty występują też w sferze ekonomicznej, ekologicznej, obyczajowej, a nawet prawnej i technologicznej. Do tych sfer działalności człowieka w wielu przypadkach odnosi się znane stwierdzenie, według którego: „Największym zagrożeniem dla ludzkości nie są trzęsienia ziemi i tsunami ani pozbawieni skrupułów politycy, chciwi menedżerowie lub złowrodzy spiskowcy, ale niezwykły i wielowymiarowy ogrom głupoty” (Michael Schmidt–Salomon, Keine Macht den Doofen: Eine Streitschrift, Piper Vrt., München 2012, podkr. J. Sz.).

I stwierdzenie odnoszące się już do wszystkich sfer działania człowieka, w których współcześnie dominuje głupota: „Jeżeli ludzie nie zmądrzeją w porę, na co się raczej nie zanosi, ponieważ głupieją tym bardziej, im więcej korzystają z «inteligentnych urządzeń», to coraz trudniej będzie im przetrwać i na własne życzenie coraz szybciej będą zmierzać ku autodestrukcji” (W. Sztumski: op. cit., podkr. J. Sz.).

Konkluzja

Omówiona wyżej regresja intelektualna jest integralną częścią szerszego procesu cywilizacyjnego, tzn. regresji antropologicznej, ujawniającej się w zasadniczej przemianie ewolucyjnej człowieka, oznaczającej z grubsza rzecz biorąc ewolucję zwrotną, zwijającą się, popychającą człowieka do tyłu w niektórych wycinkach jego rozwoju; swoiście ujednostranniającej podmiotowość, zubażającej duchowość i człowieczeństwo.

Z oczywistych względów proces ten staje się poważnym zagrożeniem dla prawidłowego i progresywnego rozwoju człowieka, dla pełniejszego urzeczywistniania się go jako „Homo sapiens” (możliwości zepchnięcia na zubożoną jego odmianę w postaci „post-homo-sapiens”), a nawet stać się może poważnym zagrożeniem dla jego przetrwania (J. Szmyd, Zagrożone człowieczeństwo. Regresja antropologiczna w świecie ponowoczesnym, 2015).

„Gatunek ludzki nie jest wieczny; kiedyś powstał i kiedyś zginie. Niekoniecznie z przyczyn zewnętrznych, np. jakiejś globalnej katastrofy ekologicznej, potopu wynikającego z ocieplenia klimatu, zderzenia z jakimś ciałem niebieskim ani za sprawą sił nadprzyrodzonych. Może zginąć z przyczyn wewnętrznych, np. z niemądrego postępowania, np. wskutek niezrównoważonego rozwoju i nieograniczonego wzrostu gospodarczego” (W. Sztumski, op. cit.).

Nasuwa się więc pytanie, czy istnieje jakaś realna szansa na skuteczne przyhamowanie, pożądaną korektę, w lepszym zaś razie na całkowite zatrzymanie i konieczne odwrócenie owego procesu na prawidłowy i progresywny kierunek rozwojowy, czyli szansa na nader trudne i historycznie bezprecedensowe, ale dla przyszłego fundamentalnego dobra człowieka niezbędne, skorygowanie pomyłkowej i ewidentnie niefortunnej ewolucyjnej drogi rozwojowej człowieka i ponowne naprowadzenie go na prawidłowy szlak rozwojowy, być może jedynie historycznie przejściowo utracony? Szczęśliwie – i być może zasadnie – przypuszczać można, że taka szansa faktycznie istnieje i że nie jest ona jedynie nieszczęsną iluzją, a realną perspektywą niezmiennie trudną do urzeczywistnienia, sytuującą się niemal na granicy beznadziejności i niemożliwości! Ewentualne jej urzeczywistnienie wymaga przecież niebywałej determinacji i mocy działania na rzecz usunięcia lub radykalnego pomniejszenia głównych cywilizacyjnych przyczyn, uwarunkowań, stymulacji tego groźnego zapętlenia rozwojowego ludzkości, tzn. aktualnego systemu społeczno-ekonomicznego i niekontrolowanego postępu naukowo-technologicznego oraz związanych z nimi postaw życiowych, przyzwyczajeń i nawyków, reguł i schematów myślowych, społecznie manipulowanych elementów osobistej i zbiorowej mentalności, świadomości społecznej i wrażliwości, poczucia tożsamości i własnego ja.

Szczególnie trudną do pożądanych tu zmian okazać się może strona mentalna, nawykowa i zachowaniowa uwarunkowań owego wstecznego i konserwatywnego procesu ewolucji kulturowej i społecznej człowieka współczesnego, a być może łatwiejszą do pożądanej zmiany byłaby jego strona przedmiotowa, strukturalna i instytucjonalna. Historia ludzkości dowodzi, że człowiek jest w stanie zmieniać – rewolucyjnie bądź ewolucyjnie – nawet największe stworzone przez siebie typy cywilizacji i silnie zakorzenione ustroje społeczno-ekonomiczne oraz rozległe systemy instytucjonalne. I może to robić nagle i nieoczekiwanie.

Autor, związany z „Res Humana” od początku jej istnienia, krakowski profesor, jest humanistą, filozofem, historykiem idei, psychologiem religii, pedagogiem.

Artykuł ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

Całkiem niedawno, bo w okresie letnim br. pojawiły się w zapowiedziach wydawniczych informacje o mającej się ukazać nowej książce Anne Applebaum noszącej tytuł Koncern Autokracja. Dyktatorzy, którzy chcą rządzić światem nakładem wydawnictwa Agora (tłum. M. Rogalski). Ucieszyła mnie ta wiadomość, gdyż miałem pewność, że będzie to dobra książka, w której autorka kontynuuje obecną we wcześniejszych książkach problematykę kryzysu demokracji politycznej, ekspansji autorytaryzmu, które – można powiedzieć – współtworzą istotnie współczesną zapaść cywilizacyjną świata. I można powiedzieć, że nie zawiodłem się w swoich oczekiwaniach. Jest to z pewnością wartościowa książka i zachęcam do jej lektury nie tylko politologów, lecz wszystkich zainteresowanych współczesnym kryzysem cywilizacji.

* * *

Anne Applebaum (ur. w 1964 r. w Waszyngtonie) znana jest polskiemu czytelnikowi jako głośna amerykańska dziennikarka i pisarka. Bliskie więzi zawodowe i towarzyskie łączą ją też z Wielką Brytanią i kulturą angielską.

Applebaum przez wielu określana jest zarazem i Polką, i Amerykanką, gdyż obywatelstwo polskie uzyskała  w 2013 roku i jest żoną znanego polityka Platformy Obywatelskiej Radosława Sikorskiego, zaś sentymentalne i intelektualne relacje łączą ją z pewnością wciąż ze Stanami Zjednoczonymi.

Ważnym źródłem informacji o życiu i poglądach Applebaum jest wywiad-rzeka MatkaPolka w rozmowie z Pawłem Potoroczynem (2020), gdzie obszernie mówiła ona o swym wczesnym rozbudzeniu intelektualnym. Duży wpływ na to wywarła rodzina i stymulujące, rozwojowe środowisko, w którym się wychowała.

Znajdziemy w tym wywiadzie obszerne informacje o jej studiach (Uniwersytet w Yale, gdzie studiowała historię ZSRR i literaturę; London School of Economics and Political Sciencies; Uniwersytet Oxfordzki). Po studiach podjęła pracę dziennikarską w kilku renomowanych pismach. Wymienić tu należy „The Economist” (1988–1991), „The Spectactor” (pełniła tam funkcję z-cy naczelnego redaktora), a w latach 2002–2006 była członkinią kolegium redakcyjnego „The Washington Post”, jest też redaktorką „The Atlantic”.

Można mówić o „dwuzawodowości” A. Applebaum i nazywać ją nie tylko głośną dziennikarką, lecz także naukowczynią (używam tu feminatywu, by nie być posądzonym o mizoginizm), zwłaszcza w obszarze historii najnowszej, politologii, sowietologii.

Światowy rozgłos przyniosły jej dwie książki: Gułag (otrzymała za tę książkę nagrodę J. Pulitzera w 2004 r., traktowaną często jako dziennikarski odpowiednik Nagrody Nobla) i Czerwony głód (I wyd. pol. 2018 r.). Lecz jej dorobek książkowy jest znacznie bogatszy. Wspomnę o Między Wschodem a Zachodem (1966) i Za żelazną kurtyną. Ujarzmienie Europy Wschodniej 1944–1956 (2013).

* * *

Bardzo ważnym tematem wymienionych książek – wręcz lejtmotywem – pozostaje problematyka demokracji liberalnej, jej zagrożeń, tyranii, dyktatury, ruchów autorytarnych, form autokracji. Dotyczy to także ostatnich dwóch książek Zmierzch demokracji. Zwodniczy powab autorytaryzmu (2018) oraz Koncern Autokracja. Dyktatorzy, którzy chcą rządzić światem (2024). Czytelnik wielu  publikacji Applebaum ma kłopoty z zaklasyfikowaniem ich do którejś z tych dwóch dziedzin: dziennikarstwo czy nauka (w tym zwłaszcza historia lub politologia). Nawet sama autorka – moim zdaniem – może też mieć kłopoty z samokategoryzacją albo nie uznawać jej za sprawę najważniejszą. Zwłaszcza wtedy, gdy granice między dyscyplinami bywają płynne. Journalism – powie ona w pewnym miejscu – isn’t the first draft of history.

Tak też jest z omawianą tu książką – gdyż jest ona pisana często językiem felietonowym, językiem eseju, co nie musi wcale umniejszać jej wartości dokumentacyjnej, zaś analizy procesów rozwoju autorytaryzmu w niej prowadzone są do połowy 2024 r. Autorka opiera się w nich na badaniu zjawisk politycznych zachodzących w różnych krajach.

* * *

Zadać warto teraz pytanie: jaki obraz zmierzchu demokracji i rozwoju autorytaryzmu rysuje w ostatniej pracy Applebaum? Jak ma się on do jej wcześniejszych prac i przemyśleń?

– Wzmiankowałem już o tym wcześniej, że stanowi ona kontynuację  wcześniejszych publikacji autorki, a zwłaszcza (wydanej również przez Agorę w 2020 r.) książki Zmierzch demokracji. Tak czy inaczej, głównym tematem rozważań autorki pozostaje kryzys demokracji w świecie, jej zagrożenia płynące ze strony tendencji autorytarnych w państwach postkomunistycznych, Ameryce Południowej, Afryce, a także tych krajów Zachodu, gdzie dominuje wciąż polityczny liberalizm.

Czasy Francisa Fukuyamy – wielokrotnie konstatuje Applebaum – autora Końca historii (1989) dawno już minęły. Nawet gdyby zgodzić się, że często polemiczne interpretacje jego prac z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych prowadzone były niekiedy jednostronnie i trafnie, po upadku komunizmu wytykano Fukuyamie triumfalną wiarę w zwycięstwo demokracji liberalnej i gospodarki rynkowej w świecie.

Abstrahuję tu od zagadnienia ewolucji poglądów Fukuyamy prowadzącej go aktualnie w stronę klasycznego liberalizmu, co ze zdziwieniem odnotowuje współczesny czytelnik.

– Autorka konstatuje współczesne powstawanie czegoś w rodzaju międzynarodówki państw, instytucji, ludzi, których cechują tendencje autorytarne albo ewolucję różnych podmiotów w tym kierunku. Całościową rolę w tym politycznym konglomeracie odgrywają Chiny i Rosja, ale wchodzą w nie liczne kraje Afryki i generalnie tzw. Południa, a także partie i politycy państw, które niekiedy można sytuować bliżej demokracji. Można teraz mówić o kooperacji tych podmiotów, co ułatwia działanie nowych technologii, systemów finansowych itp. (r. IV). Autorka podnosi tu ważny problem, którego istota będzie – jak się zdaje – zyskiwała na znaczeniu.

– Wynika stąd, że dzieje ludzkie nie są w odniesieniu do świata i poszczególnych krajów jednoliniowo zaprogramowane przez różne czynniki.

Prawie zawsze istnieją alternatywy rozwojowe związane z ludzkimi światopoglądami, stwarzanymi przez sytuacje możliwościami ludzkiego działania, stopniem trafności definicji sytuacji cechujących myślenie polityków. Pamiętać też należy o zmienności politycznego świata, m.in. relatywnej siły państw, które uchodzą (lub uchodziły) za supermocarstwa (USA, ChRL, Rosja). Także rosnącej złożoności konfiguracji interesów grupowych i ich ewolucji.

Wszystkie te czynniki odgrywają kluczową rolę w obronie demokracji liberalnej w różnych krajach. Applebaum w swych praktycznych wnioskach (Zakończenie. Zjednoczenie demokratów) proponuje daleko idącą kooperację świata demokratycznego, coś w rodzaju jego koalicji w różnych dziedzinach. Musi się to wiązać z trafnym oglądem sytuacji i także zacieśniającą się wewnętrzną integracją.

Nie można więc stanowiska autorki nazwać szczególną formą pesymizmu czy tym bardziej katastrofizmem. Wszak swoją książkę dedykuje ona optymistom, do których sama należy. Reasumując, zacytujmy na koniec fragmenty jej zakończenia:

„Nie istnieje już dziś liberalny porządek świata […] Istnieją jednak liberalne społeczeństwa […] Są otwarte, wolne kraje, które stwarzają ludziom lepszą szansę na pożyteczne życie niż zamknięte dyktatury […] Można je zniszczyć od środka i z zewnątrz, wykorzystać podziały i demagogię. Można je też ocalić. Ale tylko wówczas, kiedy ci z nas, którzy w nich żyją, zdecydują się na wysiłek ocalania”.  Może więc nie będzie aż tak źle???

Artykuł ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

Formuła Jean P. Sartre’a „Piekło to inni” odsłania dylemat, który można zawrzeć w pytaniu, czy jest możliwe zachowanie własnej osobności i tożsamości w alienującym świecie przynależności do coraz bardziej pochłaniającej nas wspólnoty, która nie tylko chce dominować, decydować za człowieka, ale, co gorsza, staje się mu wroga? Rodzące się z tego powodu poczucie wręcz egzystencjalnego zagrożenia powiększają jeszcze różnorodne formy zagrożeń bezpieczeństwa, występujące zarówno w skali lokalnej, jak też w wymiarze globalnym. Dotykają one przy tym wszystkich bez mała sfer życia: politycznego, społecznego, kulturowego itd. Zagrożenia te mają postać zarówno skrajnych programów ruchów politycznych, jak również organizacji, których hasłem jest przemoc, nietolerancja czy nawet fizyczny genocid grup społecznych i całych narodów, wraz z wytworami cywilizacyjnej działalności człowieka.

W pierwszym rzędzie chodzi tu o destrukcyjną działalność człowieka w środowisku przyrodniczym, która skutkuje wciąż pogarszającym się stanem biosfery, godząc w fundamentalne podstawy biologicznej egzystencji istot żyjących na Ziemi. Realna perspektywa zniszczenia biosfery musi napawać troską i motywować do poszukiwania środków zaradczych. Ostatecznie chodzi o zapewnienie człowiekowi bezpieczeństwa we wszystkich wymiarach jego życia: osobowego, społecznego i politycznego.

Ważne miejsce w refleksji nad bezpieczeństwem człowieka we współczesnym świecie zajmuje także kwestia wzajemnych odniesień interpersonalnych oraz czynników mających wpływ na ich kształt. Jest ich wiele, podobnie jak sytuacji je kreujących. Tych zaś nie szczędzi nam dynamika procesów cywilizacyjnych. W niniejszym tekście wskażemy na niektóre z nich.

Lęk o siebie

W pierwszym rzędzie daje się obecnie zaobserwować i realnie odczuć zjawisko, które można nazwać lękiem o siebie^[1]. Nie jest to bynajmniej lęk o podłożu jedynie ekonomicznym, społecznym czy też politycznym. Nie ma on także postaci modernistycznego lęku, który rozgrywa się między osobą a sacrum, podmiotem a nicością. Ma on za to postać egzystencjalnego lęku przeżywanego przez współczesnego człowieka w obliczu absurdu bytu, rozbicia tożsamości, nieustannego projektowania siebie. W interesującym szkicu Zlokalizować tożsamość Aleksandra Kunce stan ten opisuje w sposób następujący: „Obecnie niepewność ujarzmiła i wiarę w Siebie, i wiarę w swe rozpłynięcie się w produkowanych różnicach. Borykamy się między apologią wspólnotowego etycznego bycia z innym a niemożliwością wspólnoty z innym, który staje się wrogi, jest narzędziem dla mnie”. I dalej autorka ta pisze: „W każdym banalnym doświadczeniu tożsamościowym ukrywa się groźba rozpadu totalnego, ale i przerażenie wyrazistością swego ethnosu, w imię którego można obudzić najgorsze i najlepsze instynkty. Nasza moralność nie tylko nie zostaje wsparta poziomem etyki, o czym wielokrotnie piszą postmoderniści, ale i wbrew ich zapewnieniom, nie ma się dobrze w swej doraźności, pragmatyzmie, liberalizmie”^[2]. Zasadniczy rytm naszej rozbitej tożsamości scala dopiero jednoczesność mechanizmu różnicującego i jednoczącego. W tym procesie niezbędne są relacje „Ja” i „Inny”, a ich charakter (pokojowy, życzliwy bądź nacechowany wrogością) skutkuje poczuciem bezpieczeństwa lub zagrożenia.

Charakter relacji interpersonalnych staje się dziś jednym z najważniejszych problemów teoretycznych i wyzwań stających głównie przed społeczeństwami rozwiniętej cywilizacyjnie Północy, w świecie coraz „ciaśniejszym”, oddanym wielorakim procesom globalizacji. Według Zygmunta Baumana dobiegła końca era, którą zapoczątkowała budowa Muru Hadriana i Muru Chińskiego, a której punktem kulminacyjnym stały się Linia Maginota i Zygfryda oraz Mur Berliński. Minął czas pustelni i fortec. To oznacza, że dzisiaj nie można już odgradzać się od reszty świata, „W tym świecie wszyscy jesteśmy wewnątrz, skazani na intymne i natrętne sąsiedztwo wszystkich pozostałych mieszkańców globu; wszędobylskie i wścibskie sąsiedztwo, o jakim nie dane nam choćby na chwilę zapomnieć i jakiego nie wolno zrzucić z rachunku zarówno wtedy gdy mierzymy siły na zamiary, jak i wtedy gdy mierzymy zamiar wedle sił”^[3].

Zaistniałą sytuację „bliskości” ludzi doświadczamy i przeżywamy każdego dnia: kategorię „odległych terenów” zastąpiły „dystanse czasowe”. Tę nową sytuację cytowany wcześniej Z. Bauman nazywa „szybkościoprzestrzenią”, która sprawia, że mamy do czynienia „z beznadziejną nieszczelnością wszelkich zakreślonych w przestrzeni granic”, jak również „daremnością wszelkich zakreślonych w przestrzeni granic”, jak również „daremnością wszelkich prób ich trwałego wyznaczenia”. Ten właśnie brak zarówno geograficznej, jak i topograficznej ciągłości terenu nie posiada dziś żadnego znaczenia, gdyż „w szybkościoprzestrzeni wszystkie połacie globu są praktycznie w tej samej od siebie odległości. Są w gruncie rzeczy ze sobą styczne”^[4].

Wbrew oczekiwaniom sytuacja ta nie tylko sprzyja uświadomieniu sobie wspólnoty losu wszystkich ludzi, ale również staje się ona źródłem konfliktów, kreuje przeciwieństwo „Swój” – „Obcy”. Ten „Drugi” staje się „obcym w nas”, postrzegamy go jako wroga zagrażającego naszej tożsamości. W tym miejscu oddajmy ponownie głos Z. Baumanowi: „Nad większością pól bitewnych naszych czasów powiewają sztandary plemiennej tożsamości, a rolę casus belli pełni najczęściej postrzeżone w obcych plemionach dla tej tożsamości zagrożenie”. Zamiast pragnąć jak dawniej cudzych terytoriów, bogactw, niewolników, chcemy dziś „czystości etnicznej”^[5], odrzucając tym samym (jako zagrażającej tej „czystości”) postawę otwartego dialogu i współdziałania.

Konsekwencją tego trendu musi być postawa nacechowana protekcjonalizmem kulturowym i ksenofobią. Opierając się na wynikach badań nad problemami wielkich miast, holenderski socjolog Paul Scheffer sądzi, że protekcjonalizm kulturowy jest odpowiedzią na globalizację. Główną zaś linią podziału w społeczeństwie Europy nie są sprawy ekonomiczne, lecz właśnie stosunek do idei społeczeństwa otwartego. Pisze on: „Po jednej stronie są ci, którzy przywiązani są do kosmopolityzmu, nie boją się konfrontacji ze światem i obcością, po drugiej zaś ci, którzy w tej konfrontacji zamykają się w sobie i szukają oparcia tylko w narodowych korzeniach. Pierwsi głoszą tolerancję i otwartość, drudzy stawiają na lojalność wobec własnego – często wyimaginowanego – dziedzictwa, dla którego imigranci stanowią zagrożenie. Ten spór narasta”^[6].

Autor przytoczonej opinii twierdzi dalej, iż centralną wartością, o którą toczy się dzisiaj spór, jest nie tyle wolność, co bezpieczeństwo. Dzisiejsze obawy i poczucie zagrożenia biorą się m.in. stąd, że za mało zastanawiamy się nad kwestią, jakie obowiązki wynikają dla obywateli z uzyskanej wolności. Dlatego też często jedna część społeczeństwa używa swojej wolności do ograniczania wolności innych. Nie przeniknęło do świadomości większości społeczeństw poczucie, że wszyscy jesteśmy wzajemnie od siebie zależni; idea wspólnoty nie jest wypełniona treścią.

Komunikacja medialna a bezpieczeństwo

Na kształt stosunków interpersonalnych, a więc także stopień poczucia bezpieczeństwa, wpływają w sposób znaczący narzędzia multimedialne środków komunikacji. Przy ich pomocy bowiem rozmaite instytucje i ośrodki starają się wpływać na społeczeństwo, nie cofając się przed manipulacją, perwersją i demagogią. Usiłują one wpływać także na kształt stosunków międzyludzkich i kulturę (zwłaszcza masową). Tego rodzaju działania są widoczne zwłaszcza w przypadku telewizji, wywierającej przemożny wpływ na ferowanie poglądów i postaw jednostek i całych grup społecznych, ich sposób postrzegania otaczającej rzeczywistości i samych siebie, akceptacji określonych systemów wartości. Spektakularnym przejawem wpływu mediów na życie jednostkowe i społeczne jest np. fakt detronizacji wykształcenia na rzecz wyeksponowania ciała. Albowiem o wiele trudniej kształcić umysł, aniżeli ćwiczyć i upiększać ciało, stosując przemyślne zabiegi. Tym sposobem ciało uczyniono wartością rynkową^[7].

Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby treści i sposób ich przekazu przez środki komunikacji nie wzbudzały zastrzeżeń. Tak jednak nie jest. Otóż, kiedy większość ludzi nie ma sprecyzowanych poglądów na wiele fundamentalnych spraw, środki komunikacji elektronicznej winny postępować ze szczególną dbałością i odpowiedzialnością za treść i poziom serwowanego przekazu. Tymczasem na początku minionego dwudziestolecia z powodu kryzysu gospodarczego i zmian społeczno-politycznych w pierwszym rzędzie bardzo osłabł dostęp do kultury, spadło czytelnictwo dobrej literatury, zbankrutowało wiele dobrych czasopism, zaś jakość produkcji telewizyjnej uległa również obniżeniu, granicząc niekiedy z obrazą poziomu inteligencji przeciętnego odbiorcy. Na ekranach telewizorów i kin pojawiły się sceny przemocy, brutalności, chamstwa i egoizmów. W miejsce programów poznawczych, rozwijających intelekt i osobowość, pojawiły się tandetna rozrywka, ogłupiające serialiki z podkładanym śmiechem, przeplatane natrętnymi i równie infantylnymi reklamami. Aktorzy, zamiast oddawać się występom na deskach teatrów dramatycznych, „grają” w bardziej popłatnej reklamie. Natomiast w programach informacyjnych stacji telewizyjnych i radiowych króluje news, sensacyjność, wyrywkowość, brak pogłębionej rzetelnej informacji. Mamy do czynienia z pogonią za sensacyjnością. W efekcie widza i słuchacza traktuje się jak debila, który nie jest zdolny w sposób samodzielny myśleć, wartościować, a nawet w stosownych momentach płakać czy śmiać się.

Tragizm sytuacji pogłębia i to, że ludziom zdolnym nie daje się możliwości wyboru programów i lektur, które by ich rozwijały. Następuje równanie wszystkich w dół, do tych najbardziej prymitywnych. Taki sposób postępowania uwidacznia się m.in. w codziennych programach telewizyjnych i radiowych, które są posiekane na kawałki. Jak zatem można oczekiwać od telewidzów i słuchaczy radiowych, że będą myśleli w sposób logiczny i ciągły, skoro nawet informacje im przekazywane są fragmentaryczną sieczką? Jak trafnie zauważył politolog Mirosław Karwat, „Ludzie są chowani od 20 lat w atmosferze, jakby byli nadpobudliwymi dziećmi, które nie są w stanie skupić się przez kilka minut nad jedną rzeczą. A przecież nie chorujemy wszyscy na ADHD! Tego rodzaju stan umysłu i ducha zaczyna charakteryzować nawet inteligencję”. Mirosław Karwat zauważa, iż nawet studenci „nie potrafią słuchać i notować, a wykładowcy prowadzić wykładów, ratują się multimediami. Zanika sztuka retoryki. Wykłady muszą być prowadzone za pomocą rzutnika, bo ani studenci nie potrafią słuchać, ani profesorowie mówić”^[8].

Ogół wspomnianych „zabiegów” nie może pozostawać bez wpływu na poziom mentalny i moralny społeczeństwa, ujawniający się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich. Żyjemy w warunkach cywilizacji obrazkowej, zredukowanej do produkcji, dystrybucji i konsumpcji – jak wcześniej pisał Herbert Marcuse o człowieku jednowymiarowym. W świadomości współczesnego człowieka powstaje obraz mocno spłaszczonego człowieka i świata. Na naszych oczach wyrasta pokolenie o mentalności zupełnie innej od poprzednich, bo zmienionej przez kulturę masową. Nie dziwmy się więc postawami brutalności, agresji skierowanej przeciwko ludziom, zwierzętom i rzeczom, gdyż sami jesteśmy ich bezpośrednimi bądź pośrednimi kreatorami. Skoro bowiem świat przedstawiamy jako wewnętrznie niespójny, fragmentaryczny, powierzchowny i nielogiczny, to i zachowania muszą być przepełnione egoizmem, przemocą i brakiem humanitaryzmu; świat myśli rzutuje na świat czynów. Stąd też Jean Baudrillard, francuski filozof kultury, wskazuje na groźne sprzężenie zwrotne między mediami i życiem. Nazywa je „kulturą upozorowania”. Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy „lustro odzwierciedlające świat staje się światem samym w sobie, wytwarzając zachowania i wartości, które w założeniu miało jedynie odnotowywać”^[9].

Bezpieczeństwo w zamkniętych osiedlach?

Zdarza się, jak na przykład na zamkniętym warszawskim osiedlu Marina Mokotów, że osiedle oddzielają od miasta wał ziemny i płot oraz kamery i ochroniarze. Wśród mieszkańców osiedla przeważają opinie absolutnej niezgody na jakąkolwiek formę otwarcia się osiedla na zewnątrz. „Nie po to zrezygnowałem z domu pod Warszawą – wyznaje jeden z mieszkańców – aby ponownie zastanawiać się nad bezpieczeństwem moich dzieci”^[10].

Prototyp osiedla zamkniętego, przeniesiony prawie żywcem na początku lat 90. do podwarszawskiego Piaseczna, powstał w Stanach Zjednoczonych. Jak pisze Jacek Gądecki, autor fascynującego studium o osiedlach zamkniętych, u mieszkańców wspomnianej Mariny dominuje lęk (nie czują się bezpiecznie) oraz poczucie zdrady (czują się oszukani przez dewelopera, który zapewniał, że nabywają mieszkanie na osiedlu zamkniętym). „Ta mieszanina lęku i poczucia zdrady – pisze Gądecki – wydaje mi się intrygująca: dostrzegamy, że zastosowanie techniki monitoringu nie zastępuje mieszkańcom fizycznego zamknięcia. To, czego potrzebują, to wyraźnie oddzielone terytorium oraz udział w codziennym spektaklu czy rytuale przekraczania granicy”^[11].

Jak wynika z badań socjologicznych, ludzi pchają do osiedli zamkniętych dwie uzupełniające się potrzeby: bezpieczeństwa i prestiżu: „Wybieram zamknięte osiedle, bo mnie na nie stać i potrzebuję bezpieczeństwa, na które poza nim nie mogę liczyć”. Zauważmy, iż lęk przed otoczeniem zewnętrznym wobec mieszkańców osiedla jest w istocie irracjonalny, zważywszy że w innych sondażach regularnie 80 proc. Polaków mówi, że czują się bezpiecznie w swojej dzielnicy, a 60 proc. sądzi, że Polska jest krajem bezpiecznym.

Równocześnie jednak grodzone osiedla pokazują skalę tego, co w socjologii nazywa się prywatyzacją, która w tym przypadku polega na tym, że wystarczy mieć pieniądze, aby kupić sobie bezpieczeństwo, zamiast liczyć na to, że sąsiad wezwie policję, kiedy zobaczy w moim domu złodzieja, płacę ochroniarzowi. Tak więc mamy tu do czynienia ze sprywatyzowanym bezpieczeństwem, połączonym z prywatyzacją krajobrazu: kupując dom czy mieszkanie w zamkniętym osiedlu, ludzie płacą za równe chodniki, czyste ściany i klatki schodowe oraz pewne minimum ładu przestrzennego.

Trzeba wszakże zauważyć, iż w społeczeństwie polskim w coraz większym stopniu ocenia się negatywne praktyki grodzenia przestrzeni miasta w postaci zamkniętych osiedli. Postawę tę tłumaczyć można m.in. antyliberalną retoryką niektórych partii politycznych, jak również coraz powszechniejszym przekonaniem, że wolny rynek – prócz ogromu dóbr konsumpcyjnych i rozrywek – nie jest w stanie zagwarantować pełni poczucia bezpieczeństwa nawet w enklawach pilnie nadzorowanych. Ludzie uświadamiają sobie, iż nawet największe pieniądze nie gwarantują, że sąsiadem w tychże ogrodzonych gettach nie będzie pospolity cham, zatruwający atmosferę współżycia. Nie znaczy to jednak, że nie mamy do czynienia ze zjawiskiem powstawania społeczeństwa „różnych prędkości”, którego cechą charakterystyczną jest to, że nowe elity (głównie ekonomiczne) oddzielają się od reszty populacji, której rodzący się kapitalizm niczego nie proponuje. Świadomość swego niedostosowania do istniejących warunków rynkowych powoduje, że rodzą się postawy agresji, wrogości, zawiści, czy też niezgodne z prawem próby rewindykacji dóbr, co jeszcze bardziej poczucie bezpieczeństwa czyni iluzorycznym.

Bezpieczeństwo a poczucie nieprzydatności

Nadchodzi kapitalizm, a z nim inne społeczeństwo i zagrożenia bezpieczeństwa – głosi Richard Sennet w eseju Kultura nowego kapitalizmu^[12]. W przeciwieństwie do starego kapitalizmu, który kształtował się od początku XX wieku, przejmując koncepcję państwa zmilitaryzowanego i inkluzywnego (nastawionego na masowe i stabilne zatrudnienie ludzi), niedającego wolności, lecz rodzącego poczucie stabilności i przynależności, począwszy od lat 90. minionego stulecia powstaje nowe społeczeństwo „różnych prędkości”. Nowy kapitalizm niedostosowanym już nic nie proponuje. Stare trwałe relacje ustępują miejsca szybkim i płynnym transakcjom. Nowy kapitalizm grupuje ludzi od zadania do zadania, lekceważąc także doświadczenie i wyuczone umiejętności na rzecz zdolności do uczenia się i nieustającej adaptacji do nowych warunków. Tej wszystko obejmującej płynności towarzyszy centralizacja władzy. W opinii wspomnianego R. Senneta rewolucja informatyczna umożliwia natychmiastowy płynny przekaz rozkazów do wszystkich szczebli administracji państwowej i grup społecznych, ale nie daje ona czasu ani możliwości, by je jak niegdyś interpretować i dostosowywać do okoliczności. Bezpośredniość władzy nie idzie w parze z jej odpowiedzialnością.

Kres poczucia przynależności oznacza, że „kurczy się sfera tego, co społeczne, a pozostaje kapitalizm. Nierówność coraz mocniej wiąże się z izolacją” – ostrzega Sennet^[13]. Ta zaś rodzi poczucie nieprzydatności, uniemożliwiając kształtowanie się dialogowych stosunków społecznych. Można nawet z całą pewnością twierdzić, że w wielu społeczeństwach dialog znikł z przestrzeni publicznej. W jego miejsce pojawili się ludzie lękliwi, słabi, którzy próbują przekonać siebie i innych, że budowanie demokracji i konstruowanie własnej tożsamości polega na wykluczeniu tych, którzy mają odmienne poglądy. Do tego dołącza się nieformalna cenzura tkwiąca w umysłach decydentów, która usiłuje zawęzić pole debaty publicznej, a nierzadko próbuje także kogoś zohydzić, wyautować. W procederze tym chodzi o to, aby czyjeś poglądy nie były dyskutowane, upublicznione, propagowane. A przecież swobodna wymiana poglądów i opinii pozwala się ludziom poznawać, eliminuje agresję, prowadzi do budowy społeczeństwa obywatelskiego^[14]. Brak dialogu lub nieumiejętność jego prowadzenia zawsze prowadzą do sytuacji konfrontacyjnych, brzemiennych często w negatywne skutki.

Ludzie czują się bezpieczniej, mając do czynienia z jasno sprecyzowanymi własnymi i cudzymi poglądami, które nie muszą być identyczne i mają równe prawo do ich artykułowania. Człowiek z krańcowo odmiennymi poglądami jest mi nawet potrzebny, gdyż jest on moim zwierciadłem. Dlatego też otwarcie się na drugiego człowieka jest zarazem ryzykiem i niezbędnym dla odkrycia własnej tożsamości i ochroną przed fanatyzmem, który uchodzi za jedno z największych wypaczeń natury człowieka^[15].

Postawa dialogowa, w przeciwieństwie do konfrontacyjnej, kieruje się imperatywem szacunku dla każdej istoty żyjącej, bez względu na stopień jej rozwoju intelektualnego, rasę, narodowość i przekonania światopoglądowe. Każda istota domaga się bowiem respektowania prawa do bezpieczeństwa, wynikającego z jej godności. Postawę dialogową cechuje również solidarność, będąca rodzajem więzi wytworzonej między ludźmi w celu wyartykułowania ich potrzeb oraz interesów. Dodajmy, iż postawa skierowana na dialogowe poszukiwanie prawdy i dobra wyraża się w sposób dobitny w języku dyskursu i przekazu informacji. Może być więc język walki i język dialogu. Możemy mieć do czynienia także z nadużyciami języka, które równie jak jego militaryzacja, godzą w bezpieczeństwo jednostek i narodów. Szczególnym przypadkiem nadużyć w sferze języka i wykorzystywania go w tej postaci do celowej i zamierzonej dezinformacji słuchacza stała się dziś nowomowa, której skutki są coraz bardziej dokuczliwe^[16].

Szczególny wpływ na język odbiorców oraz ich kulturę osobistą posiada język, którym posługują się środki masowego przekazu informacji i język publicznego dyskursu. Coraz częściej staje się on bardziej orężem rażenia aniżeli przekazu rzetelnych informacji i wiedzy. W tej postaci, twierdzi Zbigniew Mikołejko, wyraża on skandaliczną mentalność, będącą wytworem choroby poważnych odłamów społeczeństwa, w tym także polskiego. Choroba ta, pisze Mikołejko, wyraża się „w negatywnej «wolności od», przede wszystkim w wolności od bycia odpowiedzialnym, czyli, w istocie, w ucieczce od wolności, w zachowaniu bezradnym wobec własnego losu i przesyconym sadomasochistyczną tęsknotą za prostacką, brutalną siłą”^[17].

Język publiczny charakteryzują w coraz większym stopniu prostactwo i ubóstwo myśli, co prowadzi do powiększania ignorancji społeczeństwa i rozpowszechniania się chamstwa, które uważa się nawet za zdrowy wyraz ludowości, nie zaś agresji społecznej. Czym bowiem pasjonują się media? Z pewnością dla mediów bardziej interesujące są informacje o skandalikach towarzyskich ze światka pseudo gwiazd, aniżeli realne problemy zwykłego obywatela. Telewizja raczy więc swoich widzów serialikami z podłożonym rechotem, ubezwłasnowolniając ich tym samym. Telewizja stała się również narzędziem indoktrynacji, redukującej obszar ideowy do reklamy towarów konsumpcyjnych i masowej rozrywki na niskim poziomie, będącej sposobem ucieczki przed frustracją dnia codziennego. Osobną rolę w „wychowywaniu” społeczeństwa odgrywają filmy amerykańskie, narzucające wzorce, styl życia i język konsumpcji, „trywialny język zbirów, gangsterów, bandziorów lub głupawy język matołów”^[18].

Wydaje się zatem trafną konstatacja Jana Szmyda, iż kondycja współczesnego człowieka, jak też relacje międzyosobowe i międzygrupowe wymagają pilnej i radykalnej zmiany. Podobnie ma się rzecz ze współczesną cywilizacją. Jedno i drugie domaga się imperatywnie „rozsądnej i wspólnej inicjatywy”, wielostronnego i skoordynowanego działania głównych sił społecznych, politycznych, gospodarczych, ideowych i intelektualnych współczesnego świata na rzecz „odrodzenia człowieka i strukturalnej przebudowy zastanej cywilizacji, zasadniczej reorientacji kierunku jej rozwoju, a co za tym idzie – na rzecz jej odnowy i ochrony”^[19].

Brutalizacja i militaryzacja języka jest bez wątpienia wyrazem także upadku moralności w stosunkach społecznych i międzynarodowych. Zaznaczył się on zwłaszcza w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Bezpośrednio po 1989 roku rozpoczęła się w Polsce ostra walka o władzę między Solidarnością a PZPR. Wywołała ona różnorodne lęki, szczególnie wśród establishmentu dawnego państwa. Aby ocalić stanowiska w życiu publicznym, wiele osób zaczęło się wypierać swoich dawnych poglądów; w taki sposób rozpowszechniła się postawa konformizmu.

Innym jeszcze przejawem upadku moralności stały się wcześniej jeszcze nieznane pseudowartości: konkurencja i bogacenie się za wszelką cenę i wszystkimi możliwymi sposobami. Stąd bezrobocie, degradujące ekonomicznie i moralnie tysiące osób, uznano za zjawisko oczywiste w „zdrowej” gospodarce kapitalistycznej. Podobnie jak bezlitosny stosunek do tych, którzy są pozbawieni sprytu życiowego, czy także wobec rencistów i emerytów, traktowanych jako obciążenie dla budżetu i ciężar dla pracujących. Należy wspomnieć również o rozpowszechnianiu się zwyczaju nagradzania zauszników każdego szczebla władzy, o kumoterstwie, a we wzajemnych odniesieniach – zawiści i wrogości.

Duży udział w utrwalaniu przynajmniej niektórych z negatywnych zjawisk i postaw moralnych ma upadek edukacji, przejawiający się pod różnymi postaciami. Jedną z nich jest zapewne brak starań szkoły o wyuczenie porządnego myślenia analitycznego i syntetycznego, samodzielności formułowania sądów i ocen. Zaniedbania w tym zakresie skutkują przeciętnością. Eliminacja filozofii ze szkół średnich, a niekiedy także wyższych, dopełnia dzieła obniżenia poziomu wykształcenia humanistycznego warstwy inteligencji i pośrednio także ogółu społeczeństwa. Do tego należy jeszcze dodać dużą liczebność klas szkolnych, która utrudnia bezpośredni kontakt nauczyciela z uczniami, co musi prowadzić do depersonalizacji ich wzajemnych relacji. Wspomnijmy już tylko dla porządku o formalizmie w artykułowaniu dyrektyw i wymogów moralnych, wyrażanych w formułach uniwersalnych, które nie pobudzają odpowiedzialnego sumienia, lecz wymagają jedynie bezwzględnego podporządkowania się. Formalizm ten ćwiczy zatem jedynie cnoty uległości i dyscypliny, „generuje heteronomizację etyki wraz z atrofią autonomicznej wrażliwości moralnej”^[20]. Nie można się zatem dziwić postawom i zachowaniom kształtowanym w atmosferze dewaluacji wartości i norm^[21].

Podsumowanie

W obliczu wspomnianych powyżej negatywnych zjawisk, które rzutują na kształt relacji interpersonalnych i poczucie bezpieczeństwa, trzeba sobie zdawać sprawę, że sanacja życia społeczno-moralnego nie jest procesem łatwym i krótkotrwałym. Wykształcenie się wyższego obyczaju kulturowo-etycznego całego społeczeństwa to raczej kwestia kilku pokoleń. Jednakże nie powinno to nas napawać pesymizmem i tym bardziej zwalniać z obowiązku działań naprawczych. Są one nieodzowne i pilne, ponieważ w powstającym świecie uniwersalizacji będziemy spotykać wciąż nowego „Innego”, o którym dzisiaj nic dokładnie nie możemy powiedzieć, a z którym konieczne będzie nawiązanie pokojowych i twórczych relacji, opartych na wspólnym poczuciu bezpieczeństwa. Ponieważ zaś nie wiemy, jak ten nowy świat i ten „Inny” będą wyglądać, tym bardziej winniśmy sobie uświadomić, że będziemy żyć w świecie jeszcze bardziej aniżeli obecnie szczelnie wypełnionym, w którym wszyscy staniemy się od siebie zależni i wspólne będą nasze zmartwienia i radości^[22].

^[1] Por. A. Kunce, Zlokalizować tożsamość [w:] W. Kalaga (red.), Dylematy wielokulturowości, Universitas, Kraków 2004, s. 85.

^[2] Tamże, s. 86.

^[3] Z. Bauman, O tarapatach tożsamości w ciasnym świecie [w:] W. Kalaga (red.), Dylematy wielokulturowości, wyd. cyt., s. 26.

^[4] Tamże.

^[5] Tamże.

^[6] P. Scheffer, Ludzie głupieją, gdy jest zbyt bezpiecznie, „Gazeta Wyborcza” 20–21 marca 2010, s. 16.

^[7] Por. D. Ugresić, Ostanie źródło dochodu, „Gazeta Wyborcza” 3 maja 2010, s. 19.

^[8] M. Karwat, Naród po obróbce (1), „Fakty i Mity” 2010, nr 8, s. 12.

^[9] Por. J. Szmyd, Cywilizacja współczesna w perspektywie myślenia edukacyjnego, „Res Humana” 2010, nr 2, s. 7–20.

^[10] A. Leszczyński, Na zewnątrz syf, „Gazeta Wyborcza”, 20–21 lutego 2010, s. 18.

^[11] Por. tamże.

^[12] R. Sennet, Kultura nowego kapitalizmu, wyd. Muza, Warszawa 2010.

^[13] Tamże. Cyt. za: M. Beylin, Kapitalizm cię wyzwoli, „Gazeta Wyborcza” 20–21 lutego 2010, s. 23.

^[14] Prozaiczną, lecz ważną przeszkodą w tworzeniu się wspólnot mieszkańców była likwidacja list lokatorów na klatkach schodowych, przez co zostały utrudnione bezpośrednie kontakty i zaistniała anonimowość, która sprzyja także rodzeniu się rozmaitych patologii.

^[15] Por. ks. A. Boniecki, Krzyż i demagogia, „Gazeta Wyborcza” 27–28 lutego 2010, s. 25.

^[16] M. Głowiński, Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Kraków 2009.

^[17] Z. Mikołejko, W świecie wszechmogącym. O przemocy, śmierci i Bogu, Kraków 2010, s. 25.

^[18] M. Karwat, Naród po obróbce (2), „Fakty i Mity” 2010, nr 9, s. 9.

^[19] J. Szmyd, Cywilizacja współczesna w perspektywie myślenia edukacyjnego, wyd. cyt., s. 7.

^[20] T. Bartoś, Praktykować moralność, „Res Humana” 2010, nr 1, s. 11.

^[21] Por. M. Król, Inwazja chamstwa w życiu publicznym, „Dziennik”, 27 grudnia 2009 r.

^[22] Por. Z. Bauman, O tarapatach tożsamości w ciasnym świecie, wyd. cyt., s. 38.

Jan Dębowski – profesor filozofii, religioznawca. Zajmuje się filozofią czło­wieka. W ciągu swojej kariery był związany z uniwersytetami w Białymstoku, Siedlcach, Olsztynie.

Artykuł ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzien 2024 r.

Przemoc domowa zmienia oblicza, ale wciąż uderza z niszczycielską siłą.

Karmi się obojętnością. Niewiarą jej doświadczających w skuteczność wymiaru sprawiedliwości. Choć wiele już się zmieniło, przemoc domowa wciąż jest silnie zakorzeniona w stereotypach i tradycyjnych wzorcach, co obciąża sumienia. Sumienia ofiar, nie sprawców.

Kiedy przed przeszło dwudziestu laty, jako młoda dziennikarka, dotknęłam tematu przemocy w rodzinie, kojarzyła się ona przede wszystkim z patologicznymi rodzinami, w których sprawca nadużywał alkoholu. Przemoc miała wówczas twarz prymitywnego alkoholika, który swoje poczucie wartości buduje na okładaniu pogrzebaczem całkowicie od siebie zależnej żony. Dziś przemoc domowa wielokrotnie mieszka w pięknych willach, nosi drogie, markowe ubrania. Znęca się tak, by nie poplamić ich krwią, bo szkoda. Znęca się w sposób wyrafinowany, trudny często do udowodnienia. Niszcząca siła przemocy rodzinnej stała się sprawiedliwa, dotyka tak samo tych, którzy krew zmywają z linoleum i tych z marmurowych podłóg.

Książka O przemocy. Rozmowy ze wstydem, która ukazała się właśnie nakładem Wydawnictwa Difin, a którą napisałyśmy wspólnie z Danutą Sowińską, suicydolożką, ekspertką i trenerką różnorodności, jest zbiorem poruszających reportaży, opatrzonych merytorycznym komentarzem badaczki i terapeutki. To zaproszenie czytelników do domów, w których mieszka przemoc, otwarcie drzwi dziecinnych pokoi, w których zamiast bezpiecznego światła, pojawia się wieczorem ojciec gwałciciel. To wizyty w kuchni wypełnionej papierosowym dymem i opowieściami o strachu, bezsilności, bezwzględności.

Część reportaży napisałam jako młoda dziennikarka wspierająca ofiary przemocy domowej. Znalazły się potem w mojej pracy magisterskiej, w której pisałam o społecznym postrzeganiu przemocy w rodzinie, obronionej ponad dwadzieścia lat temu. Praca pisana pod kierunkiem naukowym prof. Mirosława Chałubińskiego była wynikiem dziennikarskich penetracji, ale także działań społecznych, którymi wspierałam doświadczających przemocy. Już wtedy promotor zachęcał mnie do jej wydania.

Druga część reportaży powstała współcześnie i jest wynikiem moich doświadczeń jako urzędnika samorządowego, zastępczyni burmistrza, nadzorującej politykę społeczną oraz mediatorki. Książka ma inspirować do myślenia o tym, co zmieniło się na przestrzeni tych przeszło dwudziestu lat, gdy powstawały reportaże. Ma poruszać, skłaniać do reakcji, burzyć mur obojętności. Ale ma też uczyć, wyjaśniać, przełamywać mity. To trudna lektura, bo dotykająca intymnych, delikatnych kwestii, jak choćby gwałt małżeński. Ale jako autorki sądzimy, że to lektura potrzebna, bo wciąż bardzo wielu ludzi nie potrafi pojąć, czemu doświadczająca przemocy osoba nie potrafi uciec od swojego oprawcy. Wartością tej publikacji są osobiste doświadczenia Danusi – ofiary przemocy, molestowania seksualnego, dzielnej kobiety zmagającej się z traumami dzieciństwa.

Ta książka dojrzewała we mnie przez parę lat. Musiałam spojrzeć na problem domowej przemocy z wielu perspektyw, aby ująć go świadomie i twórczo. By nie była to książka tylko buntu przeciwko krzywdzeniu bezbronnych, ale także – szukania rozwiązań, rozumienia postaw, analizowania przyczyn.

Dziś mogłaby zapewne powstać książka po książce – już po jej publikacji otrzymałam wiele sygnałów, wiadomości, zwierzeń czytelniczek, które doświadczają lub doświadczały tego problemu. I kto wie, być może książka będzie miała swoją kontynuację, bo przemoc domowa to zjawisko trudne, wielowątkowe, to – jak mówi jedna z bohaterek moich reportaży – tsunami, które niszczy wszystko wokół.

Publiczne pranie brudów

Wiele zmieniło się przez ostatnie dwie dekady, jeśli chodzi o postrzeganie zjawiska przemocy domowej. Wysiłek organizacji wspierających jej ofiary, konsekwentna praca środowisk kobiecych, aktywność trzeciego sektora przynoszą zmiany i rozwiązania formalnoprawne sprzyjające doświadczającym przemocy. Ostrzejsze sankcje dla sprawców, większa otwartość wobec ofiar. Znacznie trudniejsza okazuje się jednak zmiana mentalności. Wprawdzie przemoc domowa przestała być już tematem tabu, ale nie oznacza to jeszcze, że runął mit rodziny jako oazy szczęśliwości, którą za wszelką cenę należy utrzymać.

Wychowaliśmy się w przekonaniu, że własne brudy pierze się w swoim domu, że w rodzinne sprawy wtrącać się nie należy, bo „oni się pogodzą, a ja będę ta zła”. Trzymamy tę granicę prywatności, nawet jeśli hałas za ścianą jednoznacznie wskazuje na to, że relacje między małżonkami – sąsiadami dalekie są od czułości. Ale – jak słusznie zauważa bohaterka jednego z moich reportaży – rodzina to nie zbiór osób zajmujących tę samą powierzchnię mieszkalną. Czy rodzina, w której zamiast miłości jest przemoc, zamiast szacunku – strach, a zamiast troski – upokarzanie – jest ową oazą szczęśliwości i bezpiecznym azylem? Domowe ognisko nie płonie przecież nienawiścią…

Nie ma już dziś tygodnia, aby media nie donosiły o kolejnym dziecku skatowanym przez rodziców. Ofiarami przemocy są nawet kilkutygodniowe niemowlęta. Czy rzeczywiście możliwe jest, by nikt z sąsiadów nie słyszał rozdzierającego wrzasku katowanego niemowlęcia? Czy możliwe, że nikt z najbliższego otoczenia nie dostrzegł zaniedbania, znęcania – zamiast tak oczywistej miłości i troski?

Wszystkie bohaterki i bohaterowie moich reportaży są zgodni: otoczenie zawsze wie lub przynajmniej się domyśla. Nie reaguje ze strachu, z wygody, „żeby nie chodzić po sądach, żeby sobie nie narobić kłopotów”. Ale także dlatego, że ma przeświadczenie, że wtrącać się nie należy, że to złamanie pewnych zasad współżycia społecznego. Donosicielstwo! Nasłać na sąsiadów pomoc społeczną?

Choroba, która panoszy się obok domowej przemocy, nazywa się obojętność. Nikt nic nie widział, nikt nic nie słyszał, to była normalna rodzina. Tylko zakatowała czteromiesięczną Alę, pozbawiła życia rocznego Wojtka. Na profilach w mediach społecznościowych przelewa się fala potępienia. A potem wracamy do codzienności, w której nikt niczego nie słyszy, nikt niczego nie widzi.

Dopóki nie będzie zdecydowanego sprzeciwu społecznego wobec przejawów przemocy domowej, ciemna liczba przestępstw tego rodzaju wciąż będzie wysoka. Bohaterki moich reportaży często powtarzały: gdyby znalazł się ktoś, kto wyciągnie rękę, kto przerwie ten zaklęty krąg strachu i przemocy, byłaby siła i pomoc w walce o zmianę, o normalność.

– Modliłam się, żeby wreszcie ktoś zobaczył, zapytał wprost. Ile razy można wpadać na ścianę, spadać ze schodów… Modliłam się, żeby to wszystko wyszło na jaw, bo sama za bardzo się bałam, żeby o tym pierwsza komuś powiedzieć. Chciałam, żeby ktoś wreszcie wezwał policję… nie byłoby już odwrotu, musiałabym zeznawać prawdę – opowiadała jedna z moich bohaterek. Sama zbyt słaba, chciała, by ktoś za nią podjął decyzję.

Coraz powszechniejsza i dotkliwa staje się przemoc wobec osób starszych. Paradoksalnie, tutaj tradycyjny model rodziny wielopokoleniowej, w której troskliwa opieka nad seniorami jest czymś oczywistym, znacznie łatwiej się dezaktualizuje. Przemoc ekonomiczna, ale często także fizyczna jest udziałem wielu starszych osób – zwłaszcza w sytuacjach, gdy dorobek życia formalnie przekazali już dzieciom lub wnukom. Blisko osiemdziesięcioletnia staruszka przeszła niegdyś kilka kilometrów do mnie do ratusza z interwencją i prośbą o ratunek. Synowa, chwytając za resztki siwych włosów, ciągała ją po podłodze, a gdy się zmęczyła, dotkliwie seniorkę kopała w brzuch. Starsza kobieta przepisała wcześniej synowi wspólne mieszkanie. Przyszła do mnie z prośbą o pomoc, gotowa pójść do schroniska dla bezdomnych, byleby tylko uniknąć przemocy.

Rodzina rzecz święta

Tradycja i wzorce, w których kształtowane były pokolenia kobiet, niestety bywają sojusznikami domowej przemocy. Ileż razy przez lata słyszałam: dla dobra dzieci, dla dobra dzieci muszę walczyć o rodzinę. Lepszy taki ojciec, jak żaden… dzieci mi nie wybaczą, że rozbiłam rodzinę…

Otóż nic bardziej mylnego. Katarzyna, bohaterka jednego z moich reportaży, jak mantrę powtarzała zdanie: „matka, która milczy, jest takim samym oprawcą jak ojciec, który krzywdzi”. Dzieci z przemocowych domów to potem dorośli poranieni, z traumami na całe życie. Dzieci z przemocowych domów często uciekają z nich przy pierwszej nadarzającej się okazji, zrywając kontakt, obwiniając matkę za piekło dzieciństwa. Dzieci z przemocowych domów nie oczekują od matek heroizmu w starciu z domowym bandytą, tylko bezpiecznego domu.

Pomagając doświadczającym przemocy w uwolnieniu od sprawcy, też miałam chwile zwątpienia. Kiedy już właściwie wszystko zmierzało do postawienia sprawcy przed sądem, nagle słyszałam od bitej latami kobiety: dam mu jeszcze jedną szansę, jesteśmy rodziną przecież… Oczywiście szansa nie została wykorzystana, a poczucie beznadziejności jeszcze się pogłębiało. Z czasem zrozumiałam, że to syndromy, efekty głębokiej traumy, uzależnienia od sprawcy.

– Zastanawiasz się, co jest lepsze, czy to, że zabije cię podczas jednej z awantur, bo za mocno przyłoży, czy kiedy zabije cię z rozmysłem, bo od niego uciekniesz, a on uważa cię za swoją własność. A może najlepiej, gdy ty go zabijesz w afekcie. Tylko wtedy co z dziećmi? – Ada takie dylematy miała setki razy. Zdecydowała się na trwanie i dawanie kolejnych szans. Najbardziej ucierpiały na tym dzieci, zmagające się z nerwicami, depresją, odrzuceniem przez rówieśników. Jazdy od psychiatry do neurologa, od terapii do terapii. Wysoka cena za ratowanie rodziny.

– Mój mąż się nie hamował, dostawałam w twarz pięścią przy dzieciach, kilka razy połamany nos opatrywała mi córka… A potem zobaczyłam swojego syna, gdy po alkoholu szarpał swoją narzeczoną. I zrozumiałam, jaką koszmarną mu wyrządziłam krzywdę. On właśnie taki wzór męża i ojca, taki wzór relacji małżeńskich obserwował latami w domu. Gdzieś w jego świadomości najwyraźniej takie zachowanie stało się dopuszczalne… To był szok – opowiada Halina, doświadczająca przemocy fizycznej, psychicznej, ekonomicznej – właściwie stłamszona i zniszczona przez męża – skazanego ostatecznie za wieloletnie stosowanie przemocy na dwa lata więzienia…w zawieszeniu.

Temida jest kobietą…

Głęboka niewiara w sprawiedliwość albo raczej wymiar sprawiedliwości zniechęca osoby doświadczające przemocy do prób postawienia sprawców przed sądem. Na forach internetowych, gdzie szukają wiedzy, wsparcia, wymiany doświadczeń aż roi się od wpisów: „i co z tego, że go zaprowadzisz przed sąd, skoro dostanie co najwyżej zawiasy!”

W zwierzeniach bohaterek moich reportaży pojawia się często to samo przekonanie: muszę być posłuszna, bo ON zabierze mi dzieci… Nie mogę nic z tym zrobić, bo on przed sądem zrobi ze mnie wariatkę i zabierze mi dzieci… Skąd taki brak zaufania do władzy sądowniczej – zapewne z doświadczeń przekazywanych pantoflową pocztą.

– To potrzebna książka, bardzo. I wszystko, o czym piszecie, to prawda, czytałam momentami jak historię mojego życia. Może powinnyście zorganizować takie szkolenia z rozumienia domowej przemocy dla sędzin i sędziów. Może nie zadawaliby wtedy bitej przez dwadzieścia lat kobiecie, która wreszcie zdobyła się na odwagę, by walczyć, głupiego pytania: „skoro tak długo to trwało, to czemu dopiero dziś pani o tym mówi, czemu wcześniej nie szukała pani pomocy” … Ja kilkukrotnie słyszałam to pytanie w sądzie. I widziałam wzrok sędziny, która mną pogardzała. Najwyraźniej byłam dla niej jedną z tych kobiet, które „lubią, jak im się od czasu do czasu spuści łomot” – napisała do mnie pani Daria już po ukazaniu się naszej książki.

Co chatka, to zagadka…

O Karinie, która po latach znęcania i zastraszania przez męża uciekła wreszcie od niego, wyjawiając rodzinie i bliskim prawdę o szczęśliwym małżeństwie, kuzyn powiedział: „w dupie się przewraca od dobrobytu”. Przemoc psychiczna i ekonomiczna jest dla niego wymysłem feministek. Co to znaczy, że mąż nie może niepracującej żonie ograniczać wydatków? Opływające w luksusy żony powinny być wdzięczne swoim ciężko pracującym mężom i powinny dbać o ich komfort i przyjemności, a nie z nudów wymyślać pretensje i skarżyć się, że mąż wybiera jej sukienkę. Wybiera, bo to jemu ma się podobać. Żona. I sukienka. Tak myśli Kariny kuzyn.

A Karina nigdy podczas kilkuletniego związku małżeńskiego nie zdecydowała o niczym. Nawet o tej nieszczęsnej sukience. Mąż właściwie jeszcze od narzeczeńskich czasów stosował wobec niej przemoc psychiczną, ekonomiczną, a nierzadko – także fizyczną. Dlaczego od niego nie odeszła? Próbowała wiele razy. Za każdym razem ją znalazł. Znalazł i powtórzył: albo będziesz żyła ze mną, albo wcale… Gotowy scenariusz na film sensacyjny.

Ale dla kuzyna Kariny, dla rodziny i znajomych małżeństwo Kariny było wspaniałe, udane i szczęśliwe. Na piątą rocznicę było nawet odnowienie przysięgi, z wystawnym przyjęciem. I rzeczywiście, jak po takim ceremonialnym wyznaniu miłości wzajemnej oznajmić, że mąż przenoszący ponownie przez próg niesie w nicość, strach, bezsilność…

– To książka brutalna w swojej delikatności. Brutalna, bo czytając reportaże, ma się wrażenie, że ta wyciągnięta pięść jest nad twoją głową, a delikatna, bo odkrywająca najbardziej intymne przeżycia ofiar. Rzeczywiście, jak mówiłaś, wpuściłyście czytelników do tych przemocowych domów. I też zastanawiam się, z czym stamtąd wyjdą… Ze współczuciem? Ze złością? Z przerażeniem? Ja sobie uświadomiłam, że to, co myślałam o przemocy domowej to tylko wierzchołek góry lodowej. I wiesz, myślałam, aby tę książkę podarować znajomym, u których relacje są chyba bliskie przemocowym. A potem zrezygnowałam, bo pomyślałam, że stracę znajomych, że może tylko mi się wydaje, a oni się obrażą za wtrącanie w ich sprawy. I zobacz, powieliłam nieświadomie ten mechanizm, o którym piszecie – przyznała zaprzyjaźniona czytelniczka, którą jako jedną z pierwszych poprosiłam o recenzję.

Przemoc domowa jest sprytna. Chowa się za lodówką, na której dzieci przyklejają rodzinne zdjęcia, korzysta z wyrzutów sumienia – ofiar, nie sprawców – że nie spełniły oczekiwań bliskich. Korzysta z nieobecności przyjaciół, by pozamykać szczelnie okna i drzwi na pomoc i reakcję. Przemoc domowa jest cyniczna, bezwzględnie wykorzysta każdą słabość, niedoskonałość, niskie poczucie własnej wartości, brak poczucia bezpieczeństwa. Jest jak tsunami, niszcząca wszystko, co spotka na swojej drodze.

Dr Aneta Kowalewska – doktor nauk społecznych w dyscyplinie nauki o polityce, specjalizująca się w samorządności, absolwentka Szkoły Liderów Politycznych, zastępca burmistrza Wyszkowa 2014–2024, mentorka, trenerka umiejętności społecznych, mediatorka.

Artykuł uykazał sie w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzien 2024 r.

Chcąc przypomnieć osobę M. Ossowskiej w 50. rocznicę jej śmierci, drukujemy krótki – acz esencjonalny – fragment głównego jej dzieła Podstawy nauk o moralności (wg wydania z roku 1966, PWN, r. 1), gdzie wyraźnie i całościowo zarysowała ona realizowany później przez całe życie swój program badawczy.

Podstawa: M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności, Warszawa 1963, rozdz. 1: Nauka o moralności, jej zagadnienia, źródła i przeszłość, s. 9–20.

Kto mówi, że w języku polskim rozróżnić można tyle a tyle dialektów, ten stwierdza pewien fakt. Kto mówi, że ten a ten z tych dialektów jest najpiękniejszy, ten ocenia. Stwierdza pewien fakt ktoś, kto mówi, że ludzie w swoim postępowaniu rządzą się na ogół interesem osobistym albo że każdy człowiek pragnie szczęścia, podczas gdy ocenia ten, kto mówi, że dobrze jest w swoim postępowaniu pamiętać o innych albo że szczęście jest dobrem najwyższym.

Rozróżnienie tych dwóch rodzajów wypowiedzi jest nam niezbędne do rozróżnienia dwóch różnych punktów widzenia, dwóch różnych postaw, z jakimi można przystępować do rozważań nad moralnością. Jedną z możliwych dróg obiera ten, kto przystępując do pracy w tej dziedzinie mówi sobie: nie będzie mnie interesowało, co dobre, a co złe, nie będę usiłował rozstrzygać, do czego ludzie powinni dążyć, a czego powinni unikać. Będę tylko obserwował, co ludzie uważają za dobre i złe, co nakazują czynić i od czego nakazują się wstrzymywać, będę usiłował dociec, jakie motywy pchają ludzi do takiego, a nie innego oceniania, jakie motywy kierują nimi nie tylko w ocenianiu, ale i w postępowaniu.

Oto jedna z możliwych postaw, z jakimi można przystępować do rozważań nad moralnością. Jest to postawa beznamiętnego badacza pewnego faktycznego stanu rzeczy, postawa tego, kto bada zjawiska moralne podobnie jak botanik bada rośliny, a językoznawca – zjawiska językowe.

Zagadnienia, których przykłady podaliśmy wyżej, wysuwane bywają tu i ówdzie w książkach etycznych, ale dominują w nich roztrząsania innego typu. Etyk bowiem poczytuje za swoje główne zadanie nie opis i wyjaśnienie pewnych faktów, lecz powiedzenie ludziom, co dobre, a co złe, co powinno być celem ludzkich dążeń, jakie motywy powinny kierować ludzkim postępowaniem. Jego postawa nie jest już postawą obserwatora, lecz postawą współtwórcy moralności. Jego zadaniem jest ocenianie pewnych zjawisk i formułowanie reguł mających pokierować ludzkim postępowaniem.

Rezerwując zgodnie z tradycją słowo „etyka” dla dyscypliny, w której punkt centralny stanowią tego rodzaju dociekania, nazywać będziemy w niniejszej książce nauką o moralności dyscyplinę, która niczego w zakresie moralności nie ocenia i niczego nie zaleca, tylko próbuje np. jak najrzetelniej zanalizować i wyjaśnić panujące w danym środowisku oceny moralne i obowiązujące w nim normy, próbuje dociec motywów, które pchają ludzi zarówno do chwalonego, jak i ganionego w danym środowisku postępowania.

Słowa „moralny” i „moralność” grzeszą pewną wieloznacznością. Jest to wprawdzie wieloznaczność nietrudna do uchwycenia, lepiej się wszakże przed nią od razu zabezpieczyć.

Kto skarży się na poniesione straty materialne i moralne, kto mówi o doznanych przez się cierpieniach moralnych, ten używa słowa „moralny” w znaczeniach, których jak łatwo się domyślić, nie bierzemy tu w ogóle pod uwagę. Straty moralne w przeciwstawieniu do strat materialnych to straty, które nie dadzą się przeliczyć na pieniądze. Świadczy o tym symboliczna złotówka, którą sąd przyznaje ludziom na ich pokrycie. W innym znowu sensie słowa „moralny” przeciwstawia się cierpienie „moralne” – ,,fizycznemu”. Więzień bity na śledztwie cierpi „fizycznie”. Upokorzenie, którego doznaje, uchodzi za cierpienie „moralne”.

W znaczeniu słowa „moralny”, które już nas bliżej interesuje, można odróżnić dwa warianty: Gdy mówimy o zmyśle moralnym, o ocenie moralnej, mając na myśli pewną dyspozycję do reagowania na pewien rodzaj podniet i pewien rodzaj ocen, posługujemy się słowem „moralny” w sensie najzupełniej neutralnym, tj. wyzbytym jakiegokolwiek elementu pochwały czy nagany. W ten sam sposób możemy posługiwać się tym słowem, mówiąc o uczuciach moralnych, skrupułach moralnych itp. wtedy, gdy mamy na myśli uczucia i skrupuły przynależne do pewnego specyficznego rodzaju przeżyć. Mówimy np., że wyrzuty sumienia, że poczucie powinności są doznaniami moralnymi. O tej przynależności do pewnej sfery przeżyć decydować mogą różne względy. Przez doznania przynależne do sfery moralnej rozumie się czasem a) doznania, jak wyrzuty sumienia czy poczucie powinności, b) kiedy indziej doznania (czy dyspozycje) bywające przedmiotem pochwały czy nagany moralnej, a więc takie np. jak zazdrość, wdzięczność itp. c) wreszcie doznania (czy dyspozycje) grające według panujących opinii doniosłą rolę w rozwoju moralności. Autorzy doszukujący się życia moralnego u zwierząt przytaczają znalezione u zwierząt objawy współdoznawania, solidarności, zaliczając w tym wypadku te doznania do moralnych nie tylko dlatego, że są przedmiotem moralnej pochwały, ile dlatego, że odgrywają w rozwoju moralnym (a idzie tu przede wszystkim o filogenezę) szczególną rolę (…).

W drugim wariancie znaczeniowym słowo „moralny” już nie jest neutralne, lecz staje się antynomem słowa „niemoralny”. W tym sensie zawiść czy kłamliwość są niemoralne, a miłość bliźniego czy odwaga cywilna są moralne.

W potocznym obiegu znajduje się jeszcze dobrze znane użycie słowa „moralny”, stanowiące zwężenie jednego lub drugiego z wymienionych przed chwilą znaczeń. Posługujemy się nim wtedy, gdy „moralne” (w sensie kwalifikacji gatunkowej) jest dla nas tylko coś, co jest związane z życiem płciowym, gdy „moralne” w sensie „moralnie dodatnie” jest dla nas jakieś postępowanie posłuszne normom regulującym życie płciowe w danym środowisku, a „niemoralny” znaczy tyle co „nieobyczajny”, „nieprzystojny”. W pismach brukowych, w ustach duchownych to znaczenie jest bardzo pospolite. To zwężenie, podobne zresztą do tego zwężenia, któremu uległo słowo „cnota”, interesować nas tutaj nie będzie, tak jak nie interesuje nas czwarty sposób posługiwania się słowem „moralny”, który się stosuje, mówiąc o przypowieściach moralnych, bajkach moralnych itp., w myśl którego moralny znaczy tyle, co „umoralniający”, a „niemoralny” tyle co „gorszący”.

Słowo „moralność” należy traktować jako nazwę pozorną. Gdy mówimy o moralności jakiejś grupy społecznej, gdy stwierdzamy, że moralność się w tej grupie podnosi czy rozprzęga, mamy na myśli zmiany w pewnych dominujących w tej grupie ocenach i regułach oraz zmiany w postępowaniu ludzkim, którego te oceny i reguły dotyczą. Gdy ubolewamy, że na skutek kryzysu ekonomicznego obniżyła się moralność kupiecka, możemy mieć na myśli takie np. fakty, jak wzmagające się w sferach kupieckich lekceważenie swoich zobowiązań płatniczych, jak coraz częstsze dopuszczanie weksli do protestu i stępienie się naszych reakcji na tego rodzaju wypadki, łagodzenie się ocen w stosunku do rzeczy przedtem bardzo surowo potępianych. Według węższego użycia słowa „moralność”, odpowiadającego dopiero co rozważonemu węższemu użyciu słowa „moralny”, tylko pewne oceny i reguły dotyczące naszego życia płciowego wchodziłyby do moralności.

Mówiąc w naszej książce o ocenach moralnych, będziemy mieli, oczywiście, na myśli neutralne znaczenie słowa „moralny”. Zjawiskami moralnymi będą dla nas wyłącznie zjawiska zaliczane w znanych nam środowiskach do sfery moralnej na podstawie pewnych ich znamion charakterystycznych, znamion, które będziemy właśnie usiłowali wydobyć na jaw.

Zjawiska moralne tak rozumiane są zjawiskami nader skomplikowanymi i przystępować do nich można od różnych stron. W zależności od tego, z jakiej strony podchodzić do nich będziemy, ujawniać nam się będą w związku z nimi coraz to inne zagadnienia. Zagadnienia te można by grupować rozmaicie, wszelka bowiem klasyfikacja jest – jak wiadomo – rzeczą konwencji. Tytułem prowizorium raczej niż poprawnej klasyfikacji zgrupujemy je w trzy działy podstawowe, w których rozróżniamy jeszcze pewne grupy pomniejsze.

Do pierwszego z tych działów podstawowych zaliczymy analizę oceny i normy moralnej, zmierzającą do ustalenia pewnych własności wspólnych i swoistych wszystkim ocenom i normom poczytywanym zgodnie za moralne. Zarówno w słowie drukowanym, jak i w naszych rozmowach z ludźmi formułujemy całą mnogość ocen, z których pewne tylko jesteśmy skłonni poczytywać za moralne. Nie mamy najmniejszych wątpliwości, że mamy z oceną moralną do czynienia, gdy mówimy, że źle jest znęcać się nad bezbronnym. Nie mamy najmniejszych wątpliwości, że nie mamy z oceną moralną do czynienia, gdy mówimy, że umiejętność jasnego formułowania myśli jest cennym darem. Ale możemy się już zawahać przy ocenie głoszącej, że szczęście jest najwyższym dobrem. Wyłuskiwanie oceny i normy moralnej spośród innych ocen i norm – oto centralne zagadnienie tego działu, zagadnienie, które, w innych słowach, jest zagadnieniem, czym jest i czym nie jest moralność.

„Wszyscy z grubsza rozumiemy, co znaczy słowo «moralność» – pisze G. E. Moore^[1] – oswojeni jesteśmy z odróżnieniem dobra i zła moralnego od tego, co bywa nazywane dobrem i złem fizycznym. Wszyscy odróżniamy moralny charakter człowieka od jego zalet towarzyskich czy intelektualnych. Czujemy, że oskarżenie kogoś o postępowanie niemoralne jest czymś zupełnie różnym od oskarżenia go tylko o zły smak czy złe maniery, albo od oskarżania go o głupotę i niewiedzę” (…). To rozumienie „z grubsza”, o którym mówi G. E. Moore, może wystarczyć człowiekowi w jego działaniach, ale człowiek bliżej zainteresowany moralnością zaspokoić się nim nie może, zwłaszcza że im więcej nad tym zagadnieniem myśli, tym lepiej dostrzega, że nie jest ono tak proste, jak się wydaje, i że to rozumienie „z grubsza” zostawia nas w wypadkach spornych bez określonych dyrektyw. A tych wypadków spornych jest cała mnogość. Na to, jak trudno odróżnić czasem ocenę estetyczną od moralnej, zwracano uwagę już od dawna. A jakże trudno czasem w odniesieniu do pewnego określonego postępowania powiedzieć, czy mieliśmy do czynienia tylko z nietaktem, czy też z czymś, co podlega ujemnej kwalifikacji moralnej; jak trudno w stosunku do pewnych reguł zadecydować, czy mamy do czynienia z regułami dobrego wychowania, czy też z regułami, których przekroczenie dyskwalifikuje nie tylko towarzysko; ale i moralnie.

Tu może się niejednemu czytelnikowi nasunąć łatwy zarzut, że tego rodzaju rozważania są skazane nieuchronnie na błędne koło. Próbując rozstrzygać przez analizę ocen i norm moralnych, co należy do moralności, a co do niej nie należy, musimy już jakoś umieć je wyodrębnić po to, żeby się im bliżej przyjrzeć, czyli musimy rządzić się już jakąś koncepcją moralności, chociaż ta miała stanowić dopiero przedmiot naszych poszukiwań. Ten banalny już dla tego rodzaju sytuacji zarzut nie mąci naszego sumienia teoretycznego. Istnieją zazwyczaj w danym środowisku pewne oceny i normy, które ludzie zgodnie poczytują za przynależne do moralności. Po prowizorycznym wyznaczeniu środowiska, w jakim zamierzamy się obracać, wolno nam zapytać w odniesieniu do norm i ocen, które nam się wydają w tym środowisku na ogół poczytywane za moralne, czy mają one jakieś własności swoiście wspólne. Troska o to, żeby nie zboczyć z tego terenu, gdzie panuje zgoda, zmusza niestety do operowania stereotypowymi przykładami, próby bowiem ożywienia materiału ilustracyjnego przez przykłady mniej utarte wiążą się często z wątpliwościami, czy dana wypowiedź byłaby już równie zgodnie zaliczona do wypowiedzi o charakterze moralnym.

Przy dobieraniu i zużytkowywaniu materiału, na którym mamy wyczucia ludzkie związane z ocenianiem moralnym krystalizować, niepodobna wyeliminować zupełnie domysłu, opinii powziętych „na oko”. Jest to trudność bynajmniej dla tej sytuacji nie swoista, lecz trudność wspólna wszelkim definicjom, które nazywa się analitycznymi, a które odbudowują znaczenie jakiegoś wyrażenia zgodnie z tzw. intuicjami potocznymi; o tych intuicjach mówi się bowiem zawsze mniej lub więcej na kredyt. Są ludzie, którzy – po to, żeby wyeliminować niepewny domysł – proponują stosowanie w tych wypadkach metody statystyczno-ankietowej. Ale ze stosowaniem tej metody związałyby się nie byle jakie trudności techniczne. Te trudności zmuszają nas do tego, by tych skrupułów teoretycznych tutaj nie uwzględniać. Lepiej uzyskać rezultaty przybliżone, niż nie móc w ogóle ruszyć z miejsca.

Analizę oceny moralnej na tej drodze, jaką wskazujemy, propagował D. Hume, który polecał zebranie i uporządkowanie tych własności ludzkich, które się chwali, i tych, które się gani. To zadanie miał umożliwić pewien eksperyment myślowy. Na to mianowicie, by badacz zdał sobie sprawę, czy ma z własnością cenioną dodatnio czy ujemnie do czynienia, wystarczało – według niego – by „zagłębił się chwilę w siebie i rozważył, czy pragnąłby czy nie, by mu ktoś tę czy ową własność przypisał, i czy to ewentualne przypisanie płynęłoby od wroga czy od przyjaciela”. Zadaniem rozumowania z kolei byłoby „ujawnić w obu wypadkach okoliczności wspólne tym własnościom: ustalić ten rys swoisty [that particular], który daje się odnaleźć we wszystkich własnościach chwalonych z jednej strony i we wszystkich własnościach ganionych z drugiej, i tą drogą dotrzeć do podstaw etyki i odnaleźć te zasady ogólne, z których wywodzi się ostatecznie wszelka dezaprobata czy uznanie”^[2].

Opracowanie charakterystyki oceny i normy moralnej nie wyczerpuje jeszcze pierwszego działu nauki o moralności. Z oceną i normą moralną wiążą się bowiem jeszcze dalsze zagadnienia. Wiadomą jest rzeczą np., że ludzie, którzy godzą się co do tego, które oceny i normy uznać za moralne, nie godzą się co do tego, czego te wypowiedzi dotyczą, jaki jest ich właściwy przedmiot, a co jest ich przedmiotem tylko z pozoru. Ciekawą jest także sprawą, jak ludzie oceny moralne próbują uzasadniać w razie rozbieżności opinii, jakie są w ogóle możliwości ich uzasadnienia. Te przykłady może wystarczą do wyjaśnienia, jaki rodzaj zagadnień składa się na pierwszą wyróżnioną przez nas grupę.

Drugą grupą, jaką ma przed sobą ten, kto uprawia naukę o moralności, stanowią zagadnienia z zakresu psychologii moralności. Pośród tych zagadnień można wyróżnić cały szereg grup podrzędnych.

A. Do pierwszej z nich można zaliczyć zagadnienia z zakresu psychologii oceniania. Jakie motywy rządzą naszymi pochwałami i naganami, w jakich warunkach jesteśmy skłonni do surowszych, a w jakich do pobłażliwszych ocen, dlaczego pewne okoliczności, zwane łagodzącymi, zmniejszają surowość naszego potępienia, jak należy rozumieć związek między tzw. rozumieniem danego postępowania a skłonnością do oceniania go z pobłażliwością, związek ujęty w znanym powiedzeniu głoszącym, że wszystko zrozumieć – to wszystko przebaczyć – oto przykłady tego rodzaju zagadnień. Zagadnienia te ze względu na swój związek z oceną są bliskie grupie pierwszej, że jednak podstawą naszego podziału zagadnień jest wzgląd na ich charakter, a nie na ich przedmiot, umieszczamy je w drugiej grupie. Nie znaczy to, o czym się przekonamy w dalszych naszych rozdziałach, byśmy w naszej pierwszej grupie zagadnień mogli całkowicie zagadnienia psychologiczne uchylić. Zjawią się one przy próbie wyznaczenia zakresu ocen i norm moralnych, ale będą miały wyłącznie charakter pomocniczy: będą służyły uwypuklaniu ich odrębności pośród innych ocen i norm.

B. Inną grupę zagadnień z zakresu psychologii moralności stanowią zagadnienia związane z psychologią postępowania. Dobrze znana jest teza głosząca, że człowiek rządzi się zawsze względem na interesy własne i że te motywy odnaleźć można w postępowaniu z pozoru najzupełniej bezinteresownym. Równie znane są argumenty antagonistów, którzy doszukują się w człowieku jakiejś przyrodzonej mu względem ludzi sympatii (rozumianej raz raczej jako zdolność współodczuwania, kiedy indziej raczej jako życzliwość), dyspozycji, która miałaby nam wyjaśniać jego czyny, nie tylko z pozoru, ale naprawdę bezinteresowne. Ten spór o to, jakie motywy dominują w ludzkim postępowaniu, znany jako spór o „naturę” ludzką, ma wiekowe za sobą tradycje. Nie troszcząc się na ogół wiele o fakty – choć spór to przecież czysto faktyczny – rozstrzygano go bądź po linii krańcowego optymizmu, bądź po linii krańcowego pesymizmu.

Motywy, prowadzące do postępowania cieszącego się uznaniem, interesowały szczególnie wielu etyków wychodzących z założenia, że ochota do spełniania czynów nagannych jest doskonale zrozumiała i nie wymaga żadnych bliższych wyjaśnień, podczas gdy ochota do spełniania czynów chwalonych, jako działająca rzekomo wbrew naturze, domaga się wyjaśnienia. W samym już postawieniu sprawy w taki sposób kryła się pewna koncepcja człowieka, przesądzanie z góry, do czego ludzie na ogół dążą i czego unikają. Rewizja tego doniosłego sporu o „naturę” ludzką, rewizja, która musi się zacząć od pojęcia „natury”, czeka na badaczy o większym szacunku dla faktów i większej ostrożności w uogólnieniach niż badacze, którzy zajmowali się dotąd tym zagadnieniem.

C. Do trzeciej grupy zagadnień psychologicznych można zaliczyć zagadnienia dotyczące przeżyć czy dyspozycji poczytywanych za specyficzne dla sfery moralnej. Zmysł moralny, o którym niegdyś wiele mówiono, tzw. poczucia moralne, o których chętniej mówi się dzisiaj i których brak poczytuje się za przejaw ślepoty moralnej zwanej moral insanity, poczucie powinności, tzw. szlachetne oburzenie (moral indignation), wyrzut sumienia – oto przykłady przeżyć uważanych ogólnie za charakterystyczne dla naszego życia moralnego.

D. Każdy, kto kiedykolwiek wertował różne podręczniki psychologii w poszukiwaniu rozdziału dotyczącego moralnych przeżyć czy dyspozycji, mógł się łatwo przekonać, że większość tego rodzaju rozdziałów traktuje o takich rzeczach jak miłość, zawiść, zazdrość, współczucie. Przeżycia te czy dyspozycje są zupełnie inaczej związane z życiem moralnym człowieka niż te, które wymieniliśmy poprzednio. Są one z moralnością związane w tym sensie, że bywają przedmiotem dodatniej lub ujemnej oceny moralnej. Analiza tych uczuć i dyspozycji interesuje naukę o moralności tylko pośrednio, jako analiza, która wglądając bliżej we właściwości przedmiotów pochwały czy nagany może się przyczynić do wyjaśnienia mechanizmu oceniania moralnego.

E. Do zagadnień psychologii moralności, o których dość dużo pisano, należą zagadnienia psychogenezy moralności. Pierwsze przejawy reakcji moralnych u dziecka, główne etapy w rozwoju moralnym indywiduum, osobliwości tych poszczególnych faz interesowały już wielu psychologów i pedagogów, powodowanych często nadzieją, że zbadanie rozwoju moralnego dziecka podda im pewne dyrektywy dla pokierowania tym rozwojem w pożądanym przez nich kierunku.

F. Do zagadnień psychologii moralności zasługujących na osobną rubrykę trzeba zaliczyć zagadnienia typologii moralnej. Każdy z nas miał w toku życia okazję zaobserwować, że ludzie, jeżeli idzie o ich fizjonomię moralną, należą do typów rozmaitych. Wszyscy znamy owego człowieka zasad, który w swoim postępowaniu rządzi się nimi aż do bezwzględności. Znamy także owe miękkie, uczuciowe typy, które nie zawsze są z zasadami w zgodzie i gotowe są z niejednej zrezygnować, byleby tylko nie zrobić komuś przykrości. Wszyscy znamy takich, którzy dbają przede wszystkim o to, by zawsze „być w porządku” i takich, którzy dbają w swoim postępowaniu przede wszystkim o jego efekty społeczne. Literatura piękna jest niewyczerpanym źródłem obserwacji z tego terenu, obserwacjom tym jednak nikt nie nadał dotąd, o ile nam wiadomo, bardziej systematycznego charakteru.

G. Kto interesuje się moralnością, nie może wreszcie zaniedbać zjawisk patologicznych z tego zakresu. Na chorobliwych skrupulatach można studiować mechanizm skrupułu moralnego. Na typach klinicznych, którym lekarze przypisują ślepotę moralną, można badać, czy istnieją jakieś własności wspólne wszystkim ludziom, którym tego rodzaju ślepotę przypisujemy. Gdyby takie własności dały się odnaleźć, zrobilibyśmy krok naprzód ku wyjaśnieniu sobie, od jakich czynników zależy rozwój moralny.

Przechodzimy z kolei do trzeciej i ostatniej z naszych grup podstawowych. Jest nią, jak łatwo się domyślić, socjologia moralności. Jej problematyka jest tak bogata, że raz jeszcze zastrzec się tu musimy, jak to czyniliśmy i w odniesieniu do grup poprzednich, że nie mamy pretensji, by ją wyczerpać w działach, które podajemy niżej.

A. Jednym z pierwszych zadań, jakie nam się tu narzuca, jest coś, co można by nazwać środowiskowym zróżnicowaniem moralności. Etycy zwykli mówić o moralności społeczeństwa, w którym żyli, jako o czymś jednolitym. Pisano książki o rozwoju moralności tak, jakby to był rozwój jednopienny. Tymczasem sprawa jest bardziej skomplikowana, niż się na pozór wydaje. Reguły moralne załamują się rozmaicie w różnych środowiskach społecznych. Trudno wątpić, że opinie moralne naszego chłopa, jego hierarchia cnót i grzechów różnią się w wielu punktach od opinii i odnośnej hierarchii naszego miejskiego inteligenta. To środowiskowe różnicowanie moralności można oczywiście uprawiać na różnych odcinkach czasu i przestrzeni. Można rekonstruować moralność środowisk ludzkich z odległej przeszłości, można, wychodząc poza najbliższe sobie środowiska, odtwarzać fizjonomię moralną dalekich ludów prymitywnych. Nie jest wyłączone, że nagromadzenie tego rodzaju materiałów upoważni kiedyś do konstruowania jakiejś typologii moralnej, nie w odniesieniu już do indywiduów, którymi zajmowała się psychologia moralności, lecz w odniesieniu do pewnych kompleksów poglądów wyznawanych przez całe grupy ludzkie.

B. To środowiskowe zróżnicowanie moralności nasuwa wnet dalsze zagadnienia. Stwierdziwszy pewne różnice poglądów badacz może zadać sobie pytanie, od czego te różnice zależą. Otwiera się przed nim jako nowa rubryka, ustalanie pewnych związków: a więc np. zależność poglądów moralnych i ludzkiego postępowania od klimatu, od gęstości zaludnienia, proporcji obojga płci, od czynników gospodarczych, struktury społecznej danej grupy, jej ustroju politycznego itd. Nasuwa się tu również badanie związków funkcjonalnych moralności w stosunku do religii, prawa i innych tzw. form kultury. Do klasycznych prac z tej dziedziny można zaliczyć rozważania M. Webera, prowadzące do powiązania ze sobą rozwoju kapitalizmu we wczesnej jego fazie z etyką purytańską chwalącą cnoty, które skutecznie służyły kumulowaniu bogactwa i zabraniającą uciech doczesnych, które się zazwyczaj wiążą z trwonieniem tego, co się zebrało. Taką nowoczesną pracą, która ustala pewne koincydencje, wyglądające na coś więcej niż koincydencje, jest praca S. Ranulfa^[3] 1, który stara się okazać, że skłonność do silnych potępień występuje stale w środowiskach drobnej burżuazji i nie występuje gdzie indziej. Oczywiście, chodzi tu o tego rodzaju skłonność występującą nie tylko u pewnych indywiduów, ale stanowiącą masowe zjawisko w danym środowisku.

Jeżeli idzie o związki reguł moralnych z innymi przejawami kultury, można tu tytułem przykładu przytoczyć teorię głoszącą, że najbogatsze życie kulturalne kwitło w grupach o surowej moralności płciowej, dzięki temu, że stłumiony instynkt płciowy sublimował się w twórczości naukowej i artystycznej. Tej teorii przeciwstawia się inna, głosząca coś wręcz przeciwnego, utrzymująca mianowicie, że moralność płciowa o swobodnym charakterze prowadziła do ogólnej twórczej ekspansji, i że tę ekspansję widzimy na wszystkich polach u ludów nie zgnębionych nadmierną ilością prohibicji.

C. Badanie związków moralności z różnymi innymi czynnikami grającymi rolę w życiu społecznym może niejednego zachęcić do stwierdzenia tych związków w rozwoju moralnym jakiejś grupy. Tezą z tego zakresu jest teza materializmu dziejowego, każąca doszukiwać się tła ekonomicznego w kolejnych przemianach oblicza moralnego jakiejś grupy społecznej. Do tej rubryki należy dyskusja, czy słuszność jest po stronie tych, którzy te przemiany przypisują ruchom masowym, lekceważąc wpływy jednostek, czy też raczej po stronie tych, którzy podkreślają doniosłą rolę indywiduów: mędrców czy proroków. W ramach tej problematyki znajduje się zagadnienie, czy wzmagająca się specjalizacja pracy wiąże się – jak tego chciał E. Durkheim – z przejściem od solidarności, którą nazywał mechaniczną, do solidarności, którą nazywał organiczną itd.

Wymieniliśmy oto trzy podstawowe działy nauki o moralności. Jest rzeczą jasną, że do rozbudowy socjologii moralności niezbędna jest wielka wiedza z zakresu historii moralności, rozumianej nie tylko jako historia doktryn etycznych, ale i jako historia obiegowych w danej grupie i w danym czasie opinii moralnych i historia pewnych obiegowych w danej grupie sposobów postępowania. Tak rozumiana historia stanowi, oczywiście, cenny materiał dla działów poprzednich.

^[1] Philosophical Studies, London 1922, s. 311.

 

^[2] An Enquiry Concerning the Principles of Morals, Leipzig 1913, s. 6 i 7 [zob. wyd. pol. Badania dotyczące zasad moralności, tłum. A. Hochfeld, Warszawa 1975 – dop. red.].

 

^[3] Moral Indignation and Middle Class Psychology. A Sociological Study (1938)

 

Minęło już 50 lat. Słów kilka o Marii Ossowskiej (1896–1974)

Maria z Niedźwiedzkich urodziła się w Warszawie 28 stycznia 1896 roku w rodzinie inteligenckiej, dbającej o edukację dzieci. W 1915 r. zaraz po maturze rozpoczęła studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim pozostając pod silnym wpływem koncepcji rozwijanych przez szkołę lwowsko-warszawską.

Już z okresu studiów pochodzą pierwsze jej rozprawki z dziedziny filozofii (głównie była to aksjologia). W roku 1921 uzyskała ona doktorat pisany pod kierunkiem profesora Jana Łukasiewicza noszący tytuł Zarys aksjologii stoickiej. W latach 1921–1923 studiowała na Sorbonie, później pracowała na UW jako asystentka. W 1924 r. zawarła związek małżeński ze Stanisławem Ossowskim, który nazwać można partnerskim w pełnym znaczeniu tego słowa. Trwał on do końca życia jej męża (1963 r.).

W 1932 r. M. Ossowska uzyskała habilitację z semantyki, a w latach 1934–1935 wyjechała na stypendium naukowe do Wielkiej Brytanii. Tam nawiązała bezpośrednie kontakty naukowe z kilkoma wybitnymi uczonymi, którzy wpłynęli na jej późniejszy rozwój intelektualny. Należeli do nich B. Russell, G.E. Moore i B. Malinowski. W II połowie lat trzydziestych M. Ossowska pracowała nad programem empirycznej nauki o etyce i dokonała w Podstawach nauki o moralności (I wyd. 1947) ambitnej próby syntezy powstającej dyscypliny. W jej projekcie nauki o moralności znalazły się 3 dziedziny: 1) filozofia etyki; 2) psychologia moralności; 3) socjologia moralności.

Maria Ossowska podkreślała znaczenie historii dla tworzenia podstaw nauki o moralności. Można powiedzieć, że wszystkie napisane później rozprawy, które traktować możemy za istotne dla nauki (i w jej dorobku) stanowiły realizację zarysowanego tam wcześniej programu. Zaliczymy do nich m.in. Motywy postępowania (1949 r.), Moralność mieszczańską (1956 r.), Socjologię moralności (1963 r.), Myśl moralną angielskiego Oświecenia (1966 r.), Normy moralne (1970 r.) i ostatnią wydaną jej książkę Ethos rycerski i jego odmiany (1973 r.).

Badacze biografii Ossowskiej zwracają uwagę na zdecydowaną dominację w jej życiu aktywności naukowej. Praktykowanie tej postawy nazywała ona sama egoizmem naukowym – a współcześni mówiliby o pracoholizmie. Ale pamiętać należy, iż na pracoholizm Ossowskiej składały się też inne formy aktywności, do których przywiązywała duże znaczenie. Należała do nich z pewnością praca nauczycielska, aktywność społeczna.

W latach okupacji Ossowska wykładała na konspiracyjnym uniwersytecie i uczestniczyła w akcjach pomocy ludności pochodzenia żydowskiego. Po zakończeniu wojny wykładała w Łodzi, a od 1948 roku na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1952–1956 (okres stalinowski) zarówno Ossowska, jak i jej mąż Stanisław Ossowski zostali odsunięci od dydaktyki. Wrócili do niej po wydarzeniach październikowych w 1956 r. W owym czasie Ossowska była też aktywna w dyskusyjnym Klubie Krzywego Koła i podpisała tzw. list 34, będący protestem wobec polityki kulturalnej rządu PRL. Wszystko to – odwaga osobista, odpowiedzialność – składało się na jej osobisty autorytet, którym cieszyła się w środowiskach kulturalnych. Chcę podkreślić, że obecne tu były nie tylko niewątpliwe dokonania naukowe.

Maria Ossowska zmarła 13 sierpnia 1974 r. w Warszawie. Pamięć o niej jest wciąż żywa, zwłaszcza wśród tych, którzy zetknęli się z nią osobiście i studiowali jej twórczość.

Mirosław CHAŁUBIŃSKI

Obydwa teksty ukazały się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

Sondaże wskazywały, że to stabilna, czytelna, doskonale wykształcona, ze znakomitą prawnie poprawną przeszłością adwokatka praw kobiet, Kamala Harris, ze swymi potencjalnymi 226 głosami elektorskimi przeciwko 219 głosom przypisywanymi Donaldowi Trumpowi, ma większe szanse na bilet do Białego Domu niż barwny, kontrowersyjny, obarczony serią postępowań i wyroków sądowych, oskarżany o przemoc seksualną, podsycanie społecznych rozruchów i nawoływanie do napaści na Kapitol, były prezydent.

Jednakże zapowiadana jako długa i pełna niewiadomych noc wyborcza okazała się tak naprawdę niesłychanie krótka już wtedy, gdy pierwsze prognozy pokazały 20 do 3, z czego trzy głosy elektorskie były przypisywane Kamali Harris.  Wprawdzie liczba głosów po obu stronach zmieniała się, ale tendencja pozostawała ta sama – prowadził Donald Trump.

Rano było już praktycznie po wszystkim, niezależnie od tego, że właśnie dopiero wtedy zamykały się ostatnie lokale wyborcze na Hawajach.  W momencie pisania tego artykułu Donald Trump, szczęśliwy zwycięzca 276 głosów elektorskich, zdążył już obwieścić swoje zwycięstwo, a Kamala przygotowuje się – jak to określiła jedna ze stacji radiowych – do pierwszego publicznego wystąpienia w nowej politycznej rzeczywistości, w której to nie ona będzie nowym lokatorem Białego Domu.

Ten zaś ponownie szykuje się do wietrzenia swoich gabinetów i wprowadzenia zapowiadanej racjonalizacji wydatków publicznych nad czym – jak świergoczą waszyngtońskie przedrzeźniacze – czuwać ma wielki wygrany tych wyborów: Elon Musk.

„Koń, jaki jest, każdy widzi” – można byłoby powiedzieć o Donaldzie Trumpie, który jest „as American as apple pie” (tak amerykański, jak szarlotka). Co zresztą jest ogromną częścią niewytłumaczalnego sentymentu, którym pomimo wszystkich niedoskonałości, problemów prawnych i wyroków sądowych darzą go Amerykanie.  Tak, to prawda. Jak pokazał czas, Donald Trump i jego świadomie przereklamowana nieprzewidywalność są absolutnie przewidywalni.

Ale do jakiego stopnia przewidywalny jest nowy i, jak słychać, mogący mieć znaczny wpływ na kolejne cztery lata amerykańskiej prezydentury społecznie enigmatyczny, monstrualnie bogaty, fanatyk nowoczesnych technologii i racjonalizacji kosztów Elon Musk, który wsparł kampanię Donalda Trumpa skromną sumką około 120 milionów dolarów? Jaki będzie jego wpływ na nową polityczną rzeczywistość, w której Donald Trump będzie miał większość w Izbie Reprezentantów i w Senacie?  Co naprawdę wiemy o kimś, kto – jak już szepcze się na waszyngtońskich salonach – może odgrywać jedną z najbardziej znaczących ról w nowej administracji?

Kim jest ten 53-letni, urodzony w Południowej Afryce, obdarzony nieprzeciętną inteligencją najbogatszy człowiek świata? Uchodzi za wizjonera, od wielu lat jest głęboko zaangażowany w dziedzinę sztucznej inteligencji (AI), skoncentrowany zarówno na rozwoju tej technologii, jak i przeciwdziałaniu jej potencjalnym zagrożeniom. To współzałożyciel OpenAI – start-upu, którego misją i celem jest promowanie i rozwijanie przyjaznej człowiekowi sztucznej inteligencji, mającej przynieść korzyści całej ludzkiej populacji.

Elon Musk był trzykrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną, z którą ma pięcioro dzieci, była Justine Wilson. Małżeństwo trwało 8 lat. Następnie dwukrotnie zawarł związek małżeński z Talulah Riley (2010-2012 oraz 2013-2016).  Był również w związkach z Amber Heard i Grimes (Claire Boucher). W sumie ma kilkanaścioro dzieci, w tym bliźnięta i trojaczki z Justine Wilson, troje dzieci z Grimes. Ma również bliźnięta z Shivon Zilis.

Świat od dawna fascynuje się Muskiem, który jest ojcem nie tylko dużej liczby dzieci, ale także światowej skali przedsięwzięć biznesowych.  W roku 2018, trzy lata po założeniu OpenAI, z powodu konfliktu z ambicjami swego drugiego dziecka (TESLI) opuszcza firmę, aby już w 2023 założyć kolejną: xAI. Ta ma skupić się na zrozumieniu przez sztuczną inteligencję prawdziwej natury wszechświata. Przynosi na świat Groka, czyli chatbota zaprojektowanego do konkurowania z ChatGPT firmy OpenAI, zintegrowanego z platformą mediów społecznościowych Muska.

Możemy jeszcze wiele mówić o wszystkich fascynujących wynalazkach Elona, o TESLI, Opitmusie, czyli humanoidalnym robocie, czy mózgo-komputerze Neuralinku… Jednak prawdziwe pytanie brzmi: w jakim stopniu i w jakich obszarach Elon Musk może, dzięki bliskiej relacji z nowym-ponownym prezydentem, wpływać na kreowanie amerykańskiej przyszłości?

Oczywiście dopiero przyszłość pokaże, jaki będzie rezultat tej nowej relacji. Ale nie ulega wątpliwości, że ekstremalnie wysoki poziom finansowej kontrybucji na rzecz kampanii prezydenckiej może zaowocować bardziej bezpośrednim dostępem do prezydenta i jego administracji, umożliwiając darczyńcy opowiadanie się za rozwiązaniami zgodnymi z interesami donatora, takimi jak innowacje technologiczne, eksploracja kosmosu i konieczne w tym zakresie zmiany polityki, ustaw i przepisów.

Jeśli interesy polityczne Donalda Trumpa oraz plany i ambicje Elona Muska zbiegną się w kluczowych kwestiach, takich jak efektywność rządu, wzrost gospodarczy i postęp technologiczny, biznesmen może uzyskać znaczny wpływ na politykę gospodarczą, edukacyjną, dalszych badań kosmicznych oraz na kierunki rozwoju technologicznego USA.

Ta nowa i znacząca relacja może spowodować, że Ameryka odzyska swój dawny status technologicznego lidera świata, ale – jak powiada przysłowie – diabeł tkwi w szczegółach. Mieszanka nieprzewidywalnej przewidywalności Trumpa i ekstremalnie wysoki poziom ekscentryzmu i enigmatyczności Muska może zaowocować w sposób, którego nie jesteśmy w stanie przewidzieć ani my, ani oni sami.  Na myśl przychodzi jedynie powiedzenie aktorki Betty Davis w filmie Wszystko o Ewie: „Panowie zapnijcie pasy, to będzie trudna jazda”.

Tekst ukazał się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

Amerykańskie wybory prezydenckie zawsze przykuwają uwagę świata, gdyż decydują o obsadzie stanowiska, na którym podejmuje się decyzje o znaczeniu globalnym. Prezydencki wariant systemu demokratycznego powoduje, że mają one dla funkcjonowania systemu politycznego większe znaczenie niż wybory do Kongresu i niż wybory prezydenckie w innych państwach demokratycznych. Wybory tego typu zawsze polaryzują scenę polityczną bardziej niż pluralistyczne w swej istocie wybory parlamentarne. Stopień polaryzacji politycznej bywa jednak różny. W stosunkowo niedawnej przeszłości – w paru dziesięcioleciach po drugiej wojnie światowej – dystans ideologiczny między głównymi partiami amerykańskimi był niewielki. Zmieniło się to w obecnym stuleciu, gdy Partia Republikańska skręciła ostro w prawo, a Partia Demokratyczna stała się ostoją sił liberalnych i umiarkowanie lewicowych. Wybór (w 2008 roku i ponownie w 2012 roku) Baracka Obamy był wynikiem wyraźnego wzmocnienia liberalno-lewicowego nurtu w polityce amerykańskiej, a sukces Donalda Trumpa w 2016 roku wynikał w znacznym stopniu z reakcji konserwatywnej części elektoratu na tę prezydenturę.

Tegoroczne wybory miały jednak pewne cechy szczególne, które powodują, że budziły wielkie zainteresowanie nie tylko w USA. Przede wszystkim kandydaci. Jeszcze bardziej niż w przeszłości są oni wyrazem pogłębionej polaryzacji politycznej. Donald Trump sytuuje się na skrajnie prawicowym skrzydle Partii Republikańskiej i z tego powodu był atakowany przez takich prominentnych polityków republikańskich jak były wiceprezydent Dick Chenney i jego córka Liz Chenney. Natomiast Kamala Harris w wielu kwestiach jest bardziej progresywna niż Joe Biden, z którym rywalizowała o nominację w 2020 roku. Jej kandydatura stała się logicznym rozwiązaniem dylematu, przed którym stanęła Partia Demokratyczna, gdy Joe Biden zrezygnował z ubiegania się o reelekcję. Zrobił to zbyt późno, by jego partia mogła przeprowadzić normalną procedurę wyłaniania kandydata w prawyborach. Ku zaskoczeniu części analityków okazało się to dla Demokratów korzystne, gdyż Harris szybko zyskała bardzo szerokie poparcie wyborców. Jej kandydatura jest pod paroma względami wyjątkowa. Po raz pierwszy o stanowisko prezydenta ubiegała się osoba, której matka i ojciec byli imigrantami, a także po raz pierwszy osoba o azjatycko-afroamerykańskim pochodzeniu. Jest też dopiero drugą kobietą (po Hillary Clinton) kandydującą na urząd prezydenta z ramienia jednej z dwóch głównych partii.

Donald Trump również był kandydatem o cechach szczególnych. Ciążyło na nim to, że cztery lata wcześniej – jako urzędujący prezydent – przegrał wybory. W dotychczasowej historii na 45 prezydentów o drugą kadencję ubiegało się 25, z których 15 zdobyło ponownie mandat. Wśród dziesięciu prezydentów, którzy ubiegając się o reelekcję, przegrali wybory, tylko jeden – Grover Cleveland w 1892 roku – zdołał zapewnić sobie powrót do Białego Domu, decydując się na ponowny start w wyborach. Teraz udało się to Trumpowi. Co więcej, Trump był jedynym w historii USA kandydatem na prezydenta, na którym ciążył wyrok w procesie karnym. W tych warunkach wysunięcie jego kandydatury – a także dobór ultrakonserwatywnego senatora Vance’a na wiceprezydenta – świadczą o przesunięciu się Partii Republikańskiej na skrajnie prawicowe pozycje.

Proces polaryzacji amerykańskiej sceny politycznej ma swe korzenie w przemianach ekonomicznych i kulturowych obecnego stulecia. Amerykański publicysta Ezra Klein rozróżnia dwa rodzaje polaryzacji: wynikającą z różnic poglądów i będącą następstwem zamkniętych tożsamości (Why We’re Polarized, New York 2020). W pierwszym wypadku idzie o rosnące znaczenie zagadnień światopoglądowych (jak np. stosunek do zakazu aborcji), w których trudniej o kompromis niż w kwestiach ekonomicznych. W drugim wypadku w grę wchodzą coraz silniejsze lojalności grupowe, w tym etniczne i płciowe. Biali mężczyźni to wciąż w większości elektorat Partii Republikańskiej. Demokraci mogą natomiast liczyć na kobiety i członków mniejszości etnicznych. Przy takim profilu elektoratu nominacja Kamali Harris – nie tylko kobiety, ale także przedstawicielki mniejszości etnicznych – staje się czymś zrozumiałym, choć zapewne ryzykownym. Gdy w 2016 roku o prezydenturę ubiegała się Hillary Clinton, była pierwszą kobietą nominowaną przez jedną z głównych partii, ale zarazem pozostawała symbolem „białej elity”. Wiele musiało się w USA zmienić, by po ośmiu latach miejsce to mogła zająć córka imigrantów z Indii i Jamajki.

Tegoroczne wybory pokazały raz jeszcze dwoiste oblicze amerykańskiej polaryzacji. Z jednej strony mamy do czynienia z wyraźnie postępową zmianą w postrzeganiu roli kobiet, a jeszcze bardziej mniejszości etnicznych. Popularność Kamali Harris jest tej zmiany kolejnym przejawem. Gdy osiemdziesiąt lat temu Gunnar Myrdal publikował swe epokowe dzieło An American Dilemma: The Negro Problem and Modern Democracy (1944), mało kto sądził, że za życia mojego pokolenia możliwy będzie wybór Afroamerykanina na stanowisko prezydenta Stanów Zjednoczonych.

Proces te ma jednak drugą stronę. Szybka zmiana społeczna zawsze rodzi reakcję. Mamy więc do czynienia z nasileniem postaw rasistowskich, a także z radykalizacją postaw zachowawczych w takich sprawach jak prawo do przerwania ciąży czy równouprawnienie kobiet w życiu zawodowym. Ta konserwatywna reakcja nakłada się na podziały ekonomiczne. Stany Zjednoczone należą do grupy rozwiniętych ekonomicznie państw, w których wieloletnie stosowanie neoliberalnych recept ekonomicznych skutkuje pogłębiającą się polaryzacją ekonomiczną. Ubożejąca część klasy średniej staje się naturalnym rezerwuarem sił zachowawczych, protestujących przeciw kierunkowi zmian społeczno-kulturowych. Powstaje w konsekwencji groźna dla przyszłości demokracji kombinacja protestów ekonomicznego i kulturowego.

Wybory tegoroczne podziału tego nie przezwyciężyły. Pokazały jego głębię i wpływ na życie polityczne. Jak niemal zawsze w USA, kampania wyborcza ogniskowała się wokół problemów polityki wewnętrznej, zwłaszcza sytuacji gospodarczej. Pogarszająca się w ostatnich latach sytuacja klasy średniej stanowiła jeden z głównych wątków kampanii Donalda Trumpa. Nie była jednak wątkiem jedynym. Trump – a jeszcze wyraźniej Vance – opowiedzieli się za szybkim zakończeniem wojny rosyjsko-ukraińskiej, co w istniejącej sytuacji można jedynie rozumieć jako zapowiedź wywarcia presji na Ukrainę w kierunku pogodzenia się z utratą części jej terytorium. To groźny sygnał dla świata, a zwłaszcza dla państw środkowo-europejskich.

Wygrana Donalda Trumpa jest wynikiem polaryzacji politycznej, a zarazem polaryzację tę pogłębia. Dla Stanów Zjednoczonych oznacza umacnianie konserwatywnego zwrotu, który obserwujemy od pewnego czasu. Dla świata stanowi przestrogę – przypomnienie, że bezpieczeństwa nie wolno budować jedynie na zaufaniu do potęgi USA. Czekają nas trudne lata.

Analiza ukazała się w numerze 6/2024 „Res Humana”, listopad-grudzień 2024 r.

Debata ambasadorów

W dyskusji uczestniczą politolodzy i orientaliści, dyplomaci: Piotr CIEĆWIERZ – b. ambasador RP w Libii, Juliusz GOJŁO – b. ambasador RP w Iranie, Grzegorz MICHALSKI – b. ambasador RP w Turcji, Zdzisław  A. RACZYŃSKI – b. ambasador RP w Tunezji i Armenii, Witold ŚMIDOWSKI – b. ambasador RP w Iranie i Arabii Saudyjskiej, Leszek WIECIECH, a także Zbigniew RUCIŃSKI – b. oficer wywiadu.

Zdzisław A. Raczyński: Zaprosiłem Panów do rozmowy o jednym z najciekawszych aspektów współczesnych stosunków międzynarodowych, za jaki uważam kształtujący się nieformalny sojusz Rosji i grupy państw Globalnego Południa. Rozszerzający się BRICS, który dzisiaj liczy 9 państw, a 16 kolejnych (w tym Kazachstan i Turcja) złożyło wniosek o przyłączenie się do organizacji, ma aspirację rzucenia wyzwania dominacji Zachodu. Płaszczyzną, która wyświetliła te relacje, stał się między innymi stosunek Południa wobec agresji Rosji przeciwko Ukrainie. Jeśli przeanalizujemy rezultaty głosowań w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ nad rezolucjami w sprawie wojny rosyjsko-ukraińskiej, to otrzymamy następujący obraz: około 50 państw jednoznacznie popiera Ukrainę i Zachód. Około stu państw stara się zachować neutralność, dystansując się od obu stron konfliktu, co oznacza, że sprzeciwiając się agresji jako takiej, nie występują w obronie Ukrainy. Także około 50 państw, państw Południa, a wśród nich – obok stałych klientów Moskwy, jak np. Białoruś, Kuba, Wenezuela, Korea Północna, Erytrea czy Syria – takie kraje jak Indie, Chiny, RPA, Iran, Indonezja, Nigeria, Kazachstan, Arabia Saudyjska, Egipt czy Brazylia odmawiają poparcia Ukrainie w przeciwstawieniu się rosyjskiej agresji. Ich stanowisko, z różnymi zastrzeżeniami, można określić jako prorosyjskie. Jak to panowie tłumaczą?

Piotr Ciećwierz: Z moich wcześniejszych arabskich, a obecnych afrykańskich doświadczeń, a mieszkam w Gwinei już trochę czasu, wynika, że to wcale nie sympatia do Rosji, lecz sentyment do Związku Radzieckiego określa stanowisko wielu państw Południa wobec wojny rosyjsko-ukraińskiej. Gwinea jest przykładem państwa, które dystansuje się od konfliktu. Zachowała się tam pamięć o wsparciu, jakiego w swoim czasie ZSRR udzielił Gwinei. Po odzyskaniu niepodległości Gwinea wyrwała się spod wpływów francuskich, nie weszła do strefy franka zachodnioafrykańskiego, przyjęła konstytucję brzmiącą mocno socjalistycznie. Elity tego kraju nie rozumieją, nie przyjmują do wiadomości, że Rosja i ZSRR to taki sam kraj kolonizatorski jak Anglia czy Francja, tyle tylko, że Rosja kolonizowała nie terytoria zamorskie, lecz obszary leżące w jej bezpośrednim sąsiedztwie – Syberię, Azję Centralną, Południowy Kaukaz… Skoro zaś, w percepcji Afrykańczyków, Rosja nie była kolonizatorem, to cieszy się ich sympatią.

Dodajmy do tego, że w swoim czasie dziesiątki tysięcy Afrykańczyków uzyskało wykształcenie w ZSRR, a dzisiaj Rosja prowadzi zakrojoną na szeroką skalę, bardzo umiejętną działalność promocyjno-propagandową w miejscowych mediach.

Ostatnio Mali, Burkina Faso i Niger zerwały stosunki dyplomatyczne z Kijowem, oskarżając Ukrainę, że wtrąca się w sprawy afrykańskie i finansuje terroryzm muzułmański, co jest oczywiście rosyjską bzdurą. Pod wpływem Rosji Niger zamknął bazę amerykańską, Mali doprowadziło do wycofania francuskiego kontyngentu. Obecność Francuzów i Amerykanów pozwalała kontrolować szlaki przemytników i powstrzymywała ataki islamskich fundamentalistów. W miejsce żołnierzy państw NATO pojawili się najemnicy rosyjscy.

Być może przywódcom wojskowym, którzy przejęli władzę w tych trzech państwach, wydaje się, że Rosja będzie równie szczodrym partnerem jak ZSRR, że będzie łożyła na utrzymanie całych państw z powodów ideologicznych. Jeśli tak sądzą, to pozostają w głębokim błędzie. Ani Rosja nie ma wystarczających zasobów, ani nie kieruje się mesjanistyczną ideologią.

Zbigniew Ruciński: Sympatia do ZSRR i postrzeganie Rosji jako ciągu dalszego ZSRR tłumaczyłyby dzisiejsze stanowisko państw Afryki. Jeśli Afrykańczycy postrzegają Rosję wciąż jako wielkie imperium, to Ukraina jest dla nich częścią tego imperium. Ukraina nie utrwaliła się w świadomości elit państw Południa jako niezależne państwo, które ma prawo do swojego terytorium i jego obrony. Zatem wojna rosyjsko-ukraińska to wewnętrzna sprawa imperium. To nie jest problem, który zajmowałby uwagę Afrykańczyków; to nie jest ich wojna. Wolą raczej trzymać się od niej z daleka. Z Rosją można zaś robić różne interesy.

Witold Śmidowski: Mówiąc o relacjach Rosji z państwami Zatoki [Arabskiej], trzeba mieć na względzie kilka wymiarów. Pierwszy to wymiar polityczny. W obszarze polityki wewnętrznej obie strony – Rosję i kraje Zatoki – łączy jej wspólne pojmowanie. Kwestie związane z prawami człowieka, stosunkiem do opozycji, przestrzeganiem praw obywatelskich w ogóle nie pojawiają się w stosunkach dwustronnych. Powiedzmy tak: poziom demokracji czy represywności nie stanowi żadnej przeszkody w rozwijaniu relacji dwustronnych. Obie strony bardzo podobnie rozumieją również zasady polityki zagranicznej i sposoby jej prowadzenia. Rosja i jej partnerzy znad Zatoki podzielają przekonanie, że każde państwo ma swoje strefy wpływów i państwa trzecie muszą te strefy wpływów tolerować i uznawać. Kiedy zaczęła się rosyjska inwazja na Ukrainę, jeden z moich arabskich przyjaciół z Arabii Saudyjskiej, wysokiej rangi urzędnik państwowy, objaśniał mi, że każde państwo wyznacza nieprzekraczalne czerwone linie i Zachód w relacjach z Rosją przekroczył linie, zakreślone przez Rosję. Dla Arabii Saudyjskiej, przykładowo, taką czerwoną linię stanowi Jemen i – stwierdził zaprzyjaźniony Saudyjczyk – jeśli ktoś wkracza na tę linię, Arabia reaguje. To, co się wydarzyło w Ukrainie, przemawia do państw Zatoki, ponieważ odpowiada ich pojmowaniu polityki.

Oczywiście, w relacjach państw Zatoki z Rosją bardzo ważny jest kontekst stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Gdy dochodzi do jakichś zdarzeń, które wymagają zajęcia przez te państwa stanowiska sprzyjającego USA, Saudyjczycy czy Emiratczycy proponują negocjacje. Wyrażają gotowość do uwzględnienia postulatów USA, do zrezygnowania z jakiegoś aspektu swoich relacji z Rosją, ale w zamian za określone ustępstwa amerykańskie w kwestiach interesujących państwa arabskie. Karta rosyjska służy do transakcji politycznych.

Nie możemy przy tym pominąć istotnego elementu, jakim jest rozpowszechniony antyamerykanizm. Owszem, elity polityczne są ściśle związane z USA. Członkowie saudyjskiego dworu królewskiego wykształcili się w Stanach, tam kształcą swoje dzieci, świetnie wyznają się na lidze baseballowej. Niemniej nie mogą ignorować ludowego antyamerykanizmu, podskórnie obecnego także w ich myśleniu, które każe im z pewną dozą nieufności traktować USA. Relacje z Rosją dają władzom państw Zatoki margines manewru w stosunkach z USA i Zachodem: „Jeśli nie dacie nam tego, co chcemy, pójdziemy do Rosjan”. Oczywiście, że do Rosjan nie pójdą, ale ze strony USA byłoby dużym ryzykiem testować tę możliwość.

Drugim wymiarem relacji państw Zatoki z Rosją jest wymiar ekonomiczny. Powiedziałbym skrótowo tak: to, co my w Europie tracimy w relacjach gospodarczych z Rosją wskutek sankcji, dla regionu Zatoki jest zyskiem. Wystarczy prześledzić napływ kapitałów z Rosji do państw Zatoki, zwłaszcza do Emiratów, gwałtowny boom budowlany, otwieranie banków, rozwój uniwersytetów, do których trafiają młodzi Rosjanie, aby uciec od poboru do wojska. Każde z państw Zatoki otwiera nowe połączenia lotnicze do Rosji, nawet do miast prowincjonalnych. Turcja i kraje Zatoki przejęły potoki pasażerskie z Rosji, wcześniej wiodące przez Europę. Dzisiaj Rosjanie są nad Zatoką wszechobecni. Pojawili się nawet w krajach, w których wcześniej bardzo trudno było ich spotkać. Wymowna ilustracja – robię zakupy w centrum handlowym i napotykam restaurację o nazwie „Suworow”, a w witrynie restauracji rosyjski mundur wojskowy, rzekomo Suworowa.

Ważnym aspektem relacji ekonomicznych jest kwestia energetyczna. Oczywiste jest, że produkujące ropę państwa Zatoki muszą koordynować z Rosją politykę cenową węglowodorów.

W wielu obszarach Rosja stała się dla krajów Zatoki rzeczywistą alternatywą dla europejskich kontaktów ekonomicznych.

Grzegorz Michalski: Niezależnie od tego, który moment uznamy za symbol przełomu w rozpadzie dotychczasowego ładu, czy to atak na World Trade Center czy mowę Putina w Monachium w 2007 roku, proces dezintegracji zglobalizowanego świata i poszukiwania alternatywnych rozwiązań rozpoczął się dużo wcześniej. Nie sądzę, aby BRICS – który widzę raczej jako próbę integracji opartą na interesach gospodarczych – był taką alternatywą. Zwłaszcza, jeśli uwzględnimy, jak bardzo różnią się od siebie członkowie tej organizacji; od państw bardziej demokratycznych, jak Indie czy Brazylia, do jednoznacznie autorytarnych, jak Chiny czy Rosja.

Co jest widoczne dzisiaj, to pogłębiająca się niepewność w polaryzującym się antyglobalnym świecie. Operacje militarne USA na Bliskim Wschodzie jednoznacznie przyczyniły się do wzmocnienia nastrojów antyamerykańskich. Antyamerykanizm, któremu towarzyszą najróżniejsze spiskowe teorie świata z CIA w roli głównej, silny jest nawet w Turcji, kraju członkowskim NATO. Cokolwiek by twierdziły Stany Zjednoczone, wielki projekt demokratyzacji szerokiego Bliskiego Wschodu nie wypalił, raczej zdyskredytował ideę eksportu demokracji. Wojna na Ukrainie stała się katalizatorem procesów dezintegracji globalnego świata. Nie wiemy, jak zakończy się ta wojna, a tym bardziej nie wiemy, jakie będą jej finalne efekty dla bezpieczeństwa europejskiego, dla gospodarki UE, ani dla przyszłości relacji chińsko-amerykańskich, które są siłą wiodącą obecnej sytuacji.

Rosjanie wygrywają antyamerykańskie sentymenty, wykorzystując zarówno nastroje w krajach Południa, jak też budowane przez lata zasoby ludzkie i stworzone, także przez siebie, ogniska konfliktów. Zasadnicze pytanie jednak brzmi: Czy Rosjanie są w stanie zainwestować takie środki, jakie inwestują Amerykanie i Chińczycy? Oczywiście – nie. Druga fundamentalna kwestia: czy Rosja może się stać gwarantem bezpieczeństwa, przykładowo, Turcji? O ile we współczesnym świecie są jakiekolwiek podmioty zdolne do odegrania roli uniwersalnego gwaranta bezpieczeństwa.

Z drugiej jednak strony rosyjska oferta jest atrakcyjna dla Południa, ponieważ nie porusza takich kwestii jak prawa człowieka, standardy demokracji czy ochrona klimatu, z którymi to sprawami kraje Południa mają kłopoty. Warunkowana spełnieniem określonych warunków pomoc i współpraca UE na tym tle wygląda mniej przyciągająco, gdyż jest, rzekłbym, trudniejsza.

P. Ciećwierz: Niemiecka Republika Federalna została przyjęta z powrotem do rodziny cywilizowanych państw zachodnich 10 lat po wymordowaniu milionów Europejczyków. Zadecydowały o tym interesy – polityczne i gospodarcze. Mogę więc doskonale sobie wyobrazić, że pewnego dnia zamiast Władimira Władimirowicza pojawia się na czele Rosji jakiś Iwan Iwanowicz, który mówi: „A teraz, chłopaki, zmieniamy kurs o 180 stopni”. Nie mam złudzeń, że zostanie to przyjęte z oklaskami; Zachód łyknie taką zmianę jak indyk świeżą karmę. Dlatego nie wierzę w realność i trwałość takich pomysłów jak BRICS, który na dobrą sprawę polega na tym, aby urwać się od zależności od dolara i zastąpić go juanem. Rzecz w tym, że wiele krajów, np. Indie czy Brazylia, takiej dedolaryzacji na rzecz juanizacji nie chce.

W. Śmidowski Zgadzam się, że oferowany przez Rosję model współpracy politycznej, uwolniony od warunków, nazwijmy je, demokratyzacji, jest dla państw Południa wygodny. Opowiedzenie się przez Południe za takim modelem współpracy z Rosją jest wyborem świadomym, podyktowanym charakterem systemu politycznego tych państw, i najpewniej okaże się długofalowym. Jednakże, jeśli chodzi o bezpieczeństwo, przetrwanie reżimów politycznych państw Zatoki Arabskiej, to tylko Zachód, tylko USA są w stanie zapewnić im takie bezpieczeństwo. Rosja nie może im tego zagwarantować…

G. Michalski: … podobnie rzecz ma się w odniesieniu do bezpieczeństwa Turcji.

W. Śmidowski: … co, oczywiście, nie przeszkadza tymże Saudom prowadzić gry taktycznej, grać kartą Rosji. Nie mylmy jednak gry z niezmiennymi realiami, a taktyki ze strategią. Podobnie rzecz ma się w sprawach gospodarczych. Naturalnie, napływają kapitały z Rosji; na tym robi się duże pieniądze i buduje fortuny. Ale w sensie wyboru strategicznego partnera gospodarczego kraje Zatoki nie mają wątpliwości – jest nim Zachód. I tylko Zachód jest w stanie zaoferować krajom Południa nowoczesną myśl technologiczną.

Leszek Wieciech: Dlaczego tak wiele państw Południa opowiada się po stronie Rosji? To oczywiste: Bo Ukrainę popierają Stany Zjednoczone. W większości tych państw nie ma lepszego paliwa dla umocnienia władzy wewnętrznej niż antyamerykanizm i manipulowanie nastrojami antyamerykańskimi. I, na marginesie, uwaga: Jest jednak pewien atut, którym dysponują Rosja, Chiny i – w mniejszym stopniu – niektóre inne kraje Południa. A który jest słabym punktem Zachodu. To surowce, minerały ziem rzadkich. Bez nich Zachód nie rozwinie najnowszych technologii.

Juliusz Gojło: Minerały ziem rzadkich występują w przemysłowych ilościach także w Ukrainie. W Donbasie. To także jeden z powodów wojny o Donbas, o czym niekiedy się zapomina.

G. Michalski: I – logicznie kontynuując – Rosja, występując przeciwko USA, przeciwko kolonializmowi, w jakimś sensie odgrzewa podziały z czasów zimnej wojny, sytuuje się w prowadzonej przez siebie narracji jako naturalny sprzymierzeniec, sojusznik państw Południa. Głosząc hasła walki z hegemonią amerykańską i przeciwko imperializmowi, Rosja postuluje tworzenie wielocentrycznego świata, rysuje obraz, w którym część regionalnych centrów rozwoju znajdzie się na Południu. Jednakże, powtarzam, Rosjanie mają zbyt mało zasobów, finansowych, technologicznych, aby skutecznie rozbudować swoje wpływy w krajach Południa, a już tym bardziej, aby stworzyć nowy blok pod swoją kuratelą.

P. Ciećwierz: Rosja jest dzisiaj krajem w większym stopniu bazującym na surowcach, niż był nim ZSRR. Zaś rozwój technologiczny, jaki się dokonał w ostatnich dekadach, jeszcze bardziej pozostawił w tyle zdolności wytwórcze Rosji. Przecież dzisiaj Rosjanie, poza bronią, nie produkują samodzielnie niczego, nawet najprostszych, zdawałoby się, urządzeń gospodarstwa domowego. A wojna dodatkowo wyczerpuje ich zasoby. Natomiast kapitał rosyjski zainwestowany w krajach Południa będzie albo stracony, albo nie da się go wykorzystać w interesach państwowych Rosji.

W. Śmidowski: Szczególnie destrukcyjny wpływ na relacje Zachodu z Południem i postrzeganie polityki zachodniej przez społeczeństwa Południa mają dzisiaj wydarzenia w Gazie. Dla Arabów sytuacja jest jednoznaczna. I jednoznaczne są ich pretensje do Zachodu: „Wy martwicie się o sytuację w Ukrainie, nawołujecie do udzielenia jej pomocy, a jednocześnie zamykacie oczy na śmierć trzydziestu tysięcy Palestyńczyków i nic w tej sprawie nie robicie”. Te słowa usłyszycie w każdej rozmowie z przedstawicielami państw arabskich. I wówczas nasze wielkie hasła o demokracji, poszanowaniu praw człowieka, nasze piękne przesłanie – kończą się.

Z. A. Raczyński: W latach 90. ubiegłego wieku, kiedy Rosjanie usiłowali budować państwo demokratyczne, ich ówczesny minister spraw zagranicznych Andriej Kozyriew przedstawił strategię polityki zagranicznej Rosji, której celem był trwały sojusz z globalną Północą, czyli – używając jeszcze określeń z czasów zimnej wojny – globalnym Zachodem. Był to zamiar skonstruowania demokratycznej wspólnoty państw półkuli północnej, gdyż rzeczywiście tak się ułożyły losy naszej cywilizacji, że większość demokratycznych, wysokorozwiniętych technologicznie i bogatych państw leży w północnej hemisferze. Na południowej znajduje się właściwie tylko jedno państwo, któremu można przypisać te cechy – Australia. Rosja sytuowała siebie wśród państw Północy. W ciągu ćwierćwiecza Rosja dokonała zwrotu, który ma charakter wyboru cywilizacyjnego, odcięła się od Globalnej Północy i identyfikuje się jako część Globalnego Południa. Czy tak jest? Czy to jest zwrot trwały?

W. Śmidowski: Nie uważam, aby był to trwały, niezmienny wybór Rosji. W jej dzisiejszej grze z Południem dostrzegam raczej głęboki manewr taktyczny. Najpewniej za jakiś czas pojawią się w Rosji siły, które będą poszukiwały porozumienia z Zachodem. Obecnie mamy do czynienia z fazą, w której Rosjanie szukają wyjścia na Azję, na Afrykę, chcą budować sojusze z Południem. Za kilka lat, sądzę, ta faza przeminie. W historii Rosji tak bywało, że ilekroć ponosiła porażkę w swojej ekspansji na zachód, zwracała się na wschód. Można nawet doszukiwać się pewnej prawidłowości – że kierunek wschodni, odpowiednik dzisiejszego pivotu południowego, łączył się ze szczególnie intensywną reaktywacją idei imperialnej. Dostojewski nawet powiedział kiedyś, że tylko w Azji Rosja może być imperium.

G. Michalski: Obecny zwrot na Południe jest wprawdzie wymuszony sankcjami Zachodu, gdyż tylko poprzez relacje z krajami Południa Rosja może być dzisiaj obecna na rynkach światowych. Ponadto Rosja na pewno lepiej sobie radzi z relacjami z podobnymi do niej autorytarnymi, skorumpowanymi reżimami w Azji i Afryce niż ze stosunkami z Zachodem, gdzie obowiązują reguły raczej obce i nieznane Rosji. Niemniej historia Rosji potwierdza, że wymiar południowy jej polityki zawsze był niezbędną częścią jej imperialności. Najlepiej obrazuje to wielowiekowa walka Rosji o kontrolę nad Morzem Czarnym, gdzie cieśnina Bosfor decydowała o wielkości imperium. Podobnie w dobie współczesnej – po rozpadzie ZSRR powstały autorytarne, ale niepodległe, państwa Azji Centralnej, których lojalność wobec Moskwy jest fundamentalnym elementem bezpieczeństwa Rosji na kierunku południowym.

P. Ciećwierz: Rosja używa innych instrumentów rozszerzenia swojej obecności w Afryce niż Chiny. Chiny są obecnie tak potężne w Afryce, że pozwalają sobie na arogancję w relacjach z państwami regionu. Nie mówię już o zewnętrznych widocznych oznakach chińskiej obecności, lekceważącej lokalne władze, jak napisy na znakach drogowych po chińsku czy chińskie paragony w sklepach. Chińczycy budują swoją obecność obok lokalnych państwowych instytucji, niezależnie od nich. Rosjanie natomiast starają się wejść z miejscowymi strukturami w symbiozę. Ponieważ dysponują mniejszymi środkami, działają wybiórczo – dają broń, wysyłają najemników, korumpują władze. Natomiast cała reszta – budowa infrastruktury: drogi, porty, fabryki, koleje – jest chińska.

G. Michalski: Czyli głosowanie w ONZ odzwierciedla nie poparcie dla Rosji czy Chin, lecz wyraz braku alternatywy, gdyż Zachód nie stanowi już realnej, atrakcyjnej alternatywy rozwojowej? Było to głosowanie za szansą, jaką mogą stanowić Chiny wraz z Rosją?

W. Śmidowski: Stawiamy fałszywe pytanie. Konflikt w Ukrainie jest dla państw Południa czymś dalekim, co nie stanowi ważnego dla nich problemu. To tylko jeden z wielu elementów obecnej sytuacji międzynarodowej. Świat nie kręci się wokół tej wojny. Przychylam się do opinii, jaką przedstawił ambasador Michalski: wojna w Ukrainie jest jednym z wielu aspektów gry globalnej, w której poszczególne państwa pozycjonują się według własnej interpretacji swoich obecnych i przyszłych interesów narodowych. Gdy mówimy o Południu i Rosji, tak naprawdę mówimy o Południu i Chinach. Widzę to tak: sojusz Rosji i Południa jest czymś przejściowym, podrzędnym w wielkiej grze, natomiast związek Chin i Południa, z takim podziałem ról, o jakim mówiliśmy, jest tendencją trwałą.

J. Gojło: Przywołam słowa Radosława Sikorskiego, który – za Zbigniewem Brzezińskim – powiedział kiedyś, że Rosja może być albo partnerem Zachodu, albo zapleczem (backyard) Chin. Ten proces jednoczesnego odcinania się Rosji od Zachodu i jej podporządkowania Chinom już zachodzi.

Chciałbym zwrócić uwagę na pewien aspekt, o którym nie mówiliśmy. Chodzi mi o emocjonalny sposób postrzegania Rosji w państwach Południa, o swego rodzaju wymiar psychologiczny stosunków międzynarodowych. Częstokroć, a mówię to na podstawie własnych obserwacji z wielu lat pracy w Afryce i na Bliskim Wschodzie, Rosja jest odbierana jako ten good guy, w odróżnieniu od bad guy, jakim są USA. Na taki wizerunek składają się oczywiście i doświadczenie historyczne, i współczesne decyzje, i wpływ mediów, a nawet zachowanie przedstawicieli tych państw, lecz nie są to racjonalne, przemyślane wybory. Mechanizm jest prosty: ponieważ my – Arabowie, Irańczycy, Afrykańczycy… – nienawidzimy Amerykanów, a Rosja jest przeciwko USA, to kochamy Rosję. To gra emocjami, którą nie potrafimy zarządzać. Na Południu nie bierze się pod uwagę, że Rosja również jest kolonizatorem, z tego prostego powodu, że kolonializm rosyjski nie dotyczy krajów Afryki czy, generalnie, Południa. Poza Azją Centralną i Kaukazem, oczywiście. A o rosyjskiej planach kolonizacji Namibii czy Erytrei w XIX wieku nikt, nawet w Europie, nie pamięta. Tak jak mało kto w Polsce pamięta, że my również chcieliśmy mieć swoje kolonie, tyle że nam to nie wyszło.

G. Michalski: Na pewno nie przysporzyła nam, jako Zachodowi, dobrych emocji na Południu koncepcja demokratyzacji Bliskiego Wchodu, której sposób realizacji zdyskredytował i samą ideę demokracji, i jej autorów.

Z. A. Raczyński: Podzielam opinię o wielości przyczyn, dla których państwa Południa popierają Rosję w jej konflikcie z Ukrainą, lub – bardziej precyzyjnie – nie stoją po stronie Ukrainy i wspierającego ją Zachodu. Wśród źródeł takiego stanowiska są i bieżące interesy ekonomiczne oraz polityczne, i chęć zburzenia dotychczasowego – niesprawiedliwego według państw Południa – systemu stosunków międzynarodowych, i antyzachodnie, postkolonialne sentymenty.

Istnieje, według mnie, jeszcze jeden powód, być może zasadniczy i będący pierwszym fundamentem nieformalnego sojuszu Rosji i dużej grupy państw Południa. Tą przyczyną jest zbieżność w interpretacji swojej historii w kontekście przemian globalnych oraz podobieństwo problemów, z którymi zetknęły się rządy i społeczeństwa państw Południa w procesie modernizacji i rozwoju. Postaram się możliwie zwięźle wyjaśnić, co mam na myśli:

Państwa Europy, i szerzej – Zachodu, zawdzięczały swój bezprecedensowy, w ciągu kilku zaledwie stuleci, rozwój gospodarczy i światową dominację, głębokim zmianom w trzech wymiarach jednocześnie – politycznym, społecznym i ideologicznym. W Europie „wymyślono” połączenie racjonalności, innowacyjności technicznej wraz ze skutecznym, nowoczesnym – to jest: demokratycznym, systemem politycznym. Idee demokracji, praw człowieka, tolerancji, pluralizmu okazały się niezbędnym warunkiem do zdynamizowania rozwoju społecznego i gospodarczego.

W państwach Południa nic podobnego nie obserwujemy. Wyzwolenie z zależności kolonialnej oraz budowa własnych państwowości (co stało się w wieku XIX i XX) nie spowodowały, bo nie mogły, przeskoku do nowoczesnych społeczeństw. W Europie proces budowy nowoczesnych, postagrarnych społeczeństw trwał jednak kilka stuleci. W efekcie w krajach Południa instytucje polityczne mają charakter imitacyjny – parlamenty, opinia publiczna, media, wolności nie pełnią tej samej roli co w krajach Zachodu, a ich gospodarki rozwijają się w trybie doganiającym, czyli przejmują innowacje i rozwiązania od krajów rozwiniętych, a nie wytwarzają własnych.

Jeśli przyjrzymy się historii Rosji, to musimy się zgodzić, że kolonizując obszary sąsiednie, na co zwrócił uwagę ambasador Ciećwierz, Rosja pozostawała jednocześnie w zależności od wyżej rozwiniętych państw Zachodu w sensie rozwiązań nie tylko technicznych i gospodarczych, lecz również politycznych i społecznych. Próba wytworzenia własnej drogi rozwoju, jaką był XX-wieczny eksperyment komunistyczny, zakończyła się fiaskiem.

Konkludując: Rosja jest zainteresowana zakwestionowaniem, zburzeniem dotychczasowego ładu międzynarodowego i dotychczasowej trajektorii rozwoju gospodarczego świata, gdyż inaczej byłaby skazana na doganiający model rozwoju i podrzędne miejsce w systemie międzynarodowym. I to właśnie łączy ją z krajami Globalnego Południa.

Zapis tej dyskusji zostal opublikowany w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

Na kilka miesięcy przed atakiem Hamasu na Izrael tysiące Izraelczyków wyległo na ulice, protestując przeciwko zakusom zawłaszczenia przez rząd kontroli nad systemem sądowniczym państwa. Skala protestu i wytrwałość protestujących były komentowane z podziwem jako przejaw dojrzałości izraelskiego społeczeństwa obywatelskiego, zdeterminowanego, by stanąć w obronie demokracji. Ten krzepiący obraz, choć prawdziwy, jest jednak wycinkiem znacznie większej i skomplikowanej całości. Jak najbardziej słuszny zryw obywatelski w obronie demokracji nie dotyczył bowiem tylko obywateli Izraela, ale też tych, którzy jego obywatelami nie są i nie doświadczają dobrodziejstw demokracji, jednak których codzienna egzystencja jest wprost zależna od regulacji ustanowionych przez Państwo Izrael i działań izraelskiej administracji oraz izraelskiej armii.

Dzień 7 października 2023 r. był ponurą weryfikacją tezy o wspólnocie wartości obywateli Izraela i upiornym memento, że nie da się oddzielić walki o wartości demokratyczne z pominięciem politycznych aspiracji Palestyńczyków i ignorowaniem samego ich istnienia. Choć Hamas nie reprezentuje wszystkich Palestyńczyków, nie wszyscy też identyfikują się z jego ideologią, to jednak właśnie ich gniew, frustracja i desperacja stały się podglebiem dla rozwoju islamskiego radykalizmu i – niechby milczącej, a niekiedy nawet nieskrywanej – akceptacji dla działań ekstremistów.

Wielu obserwatorów, zwłaszcza zachodnich, ze zrozumieniem przyjęło zbrojną odpowiedź Izraela. Trudno sobie wyobrazić, by stało się inaczej w obliczu erupcji okrucieństwa, gwałtów i mordowania z zimną krwią bezbronnych ludzi, w tym kobiet i dzieci, oraz uprowadzenia setek zakładników. Oburzenie było tym większe, że sami oprawcy dokumentowali zbrodnie filmikami, które z nieskrywaną satysfakcją rozpowszechniali w mediach społecznościowych. Z biegiem czasu jednak sympatia dla ofiary, jaką w oczach wielu był Izrael, stopniała wobec wizerunku bezdusznego egzekutora operacji karnej w Gazie. Asymetria postrzegania konfliktu zmieniła swój charakter: barbarzyństwo Hamasu, choć nadal bezdyskusyjne, ustąpiło w dyskusjach miejsca zaskoczeniu bezwzględnością Cahalu i dysproporcją użytej siły. Reakcja obronna zmieniła się w ślepy odwet i zemstę, które kłócą się z wizerunkiem „najbardziej humanitarnej armii świata”. Eskalacja przemocy jest przerażająca, podobnie jak zapamiętałość obu stron.
Dlaczego trwający już od dziesięcioleci konflikt wyradza się coraz bardziej w brutalną grę o sumie zero-wej, zwłaszcza wobec bezprecedensowej skali cierpień po obu stronach? Jak do tego doszło i czego naprawdę jesteśmy świadkami?

Tuż po irackiej inwazji na Kuwejt i będącej jej następstwem wojnie przeciwko Saddamowi francuski filozof Jean Baudrillard napisał niewielkich rozmiarów książkę pod prowokacyjnym tytułem Wojny w Zatoce nie było (La Guerre du Golfe n’a pas eu lieu). Skupił się w niej na roli mediów, odbiorze konfliktu doświadczanego przez ludzi za ich pośrednictwem i zdefiniował jego cztery charakterystyki.

– Wojna jako symulacja. Dla Baudrillarda wojna w Zatoce była w większym stopniu medialnym spektaklem niż rzeczywistym konfliktem zbrojnym. Jej obraz został skrojony przez media pod odbiorcę – medialnego konsumenta – przez to stał się bardziej realny niż zbrojne starcia, które miał opisywać. Wojna tym samym stała się czymś niezależnym od rzeczywistego konfliktu, stała się symulacją rzeczywistości. Tak po-wstało symulakrum – odbicie własnego odbicia, kopia z kopii. Tu Baudrillard w praktyce zastosował koncept symulakrów, znany z jego wcześniejszych prac.

– Przejście w nadrzeczywistość. Sposób przedstawienia wojny przez media stworzył nadrzeczywistość (hiperrealność), ponieważ granice między tym, co rzeczywiste a tym, co zobrazowane i przedstawione, zostały zatarte. Wojna była tak intensywnie relacjonowana i manipulowana poprzez narzuconą przez wojsko i przyjętą przez dziennikarzy formułę m.in. tzw. embedded journalists (dziennikarzy przypisanych do oddziałów, których relacje były prewencyjnie ustalane przez wojskowych), że stała się czymś niezależnym od rzeczywistego konfliktu, a mianowicie wydarzeniem medialnym.

– Brak rzeczywistego doświadczenia. Wydarzenie medialne, nierzeczywiste i powielone (symulowane), jest właśnie tym, co zdaniem Baudrillarda większość ludzi konsumuje poprzez media. Wojna dzieje się dla nich jedynie na ekranach telewizorów i z tego tylko powodu ma znaczenie, nie jest zatem doświadczeniem rzeczywistym. Nawet dla tych, których wojna dotyka bezpośrednio, pozostaje ona jedynie ich osobistym doświadczeniem, które nie przebija się w pełni w zalewie medialnych zdarzeń. To prowadzi do pytania, czy wojna, która jest głównie konsumowana jako zbiór obrazów, może być uznana za realną?

– Trudność ze zrozumieniem i oceną współczesnych konfliktów. Współczesne wojny są często prowadzone i przedstawiane w taki sposób, że ich rzeczywisty charakter jest zamaskowany przez medialną narrację i propagandę. Tym samym prawdziwe zrozumienie i ocena konfliktów stają się trudne.

Powyższe rozważania warto przyłożyć do konfliktu na Bliskim Wschodzie.

Próby opisu konfliktu wyłącznie z jednej strony są skazane na porażkę. Natomiast próby ujęcia go poprzez symetrię wybrzmiewają niebezpiecznie dla polskiego ucha obawą, jaką budzi „symetryzm”, czyli zabieg równego obarczania przewinami i odpowiedzialnością obu adwersarzy z pretensją do obiektywizmu. Ale tak być nie musi. O ile konflikt bliskowschodni w całej jego rozciągłości często opisywany jest jako asymetryczny, o tyle motywy i zapatrywania stron zdradzają jednak daleko idącą symetrię narracji i działań. Jest to symetria lustrzanego odbicia lub – gdyby ująć to nieco celniej – symetryczne sprzężenie odbić w przeciwstawnie ustawionych lustrach. Dwa zwierciadła ustawione naprzeciw siebie dają efekt nieskończoności i samonapędzającej się nadrzeczywistości w iście baudrillardowskim duchu. Żaden ruch nie istnieje bez odzwierciedlenia własnego i obcego, żadne odbicie nie może zaistnieć bez drugiego, każde w nieskończony sposób eskaluje w retrospekcji, w natychmiastowej reakcji strony przeciwnej, każde powiela odwołania do własnych racji. Ostatecznie jednak zwielokrotnianie odbić rozmywa pierwotne argumenty, a ich multiplikacja rozmazuje również znaczenie podejmowanych działań. W tym właśnie sensie konflikt stał się wytworem symulacji i stał się symulakrą.

Co istotne przy tym, to już nie same media, jak opisywał Baudrillard, tworzą ową symulację, lecz dramatis personae po obu stronach konfliktu. Główni rozgrywający, czyli premier Benjamin Netanjahu i przywódcy Hamasu, wykluczają możliwość porozumienia i odrzucają podszepty swoich sojuszników i partnerów. Dotyczy to zarówno pokojowych ofert administracji Bidena, jak i zabiegów saudyjskiego następcy tronu. Uczestniczą w samonapędzającej się eskalacji na własne życzenie i taki obraz sprzedają swoim własnym społecznościom oraz światu.

Niechęć Netanjahu do podsuwanych z zewnątrz rozwiązań – tłumaczą życzliwi mu komentatorzy – miałaby wynikać z historycznego uprzedzenia wobec międzynarodowej mediacji, która a priori uznawana jest za niekorzystną dla izraelskich interesów bezpieczeństwa. Odrzucanie zaś negocjacyjnych propozycji przez Hamas miałoby wynikać z fundamentalnej opozycji wobec uznania prawa Izraela do istnienia. Wyjaśnienia te można uznać za zadowalające w pierwszej powszechnie dostrzegalnej i poniekąd oczywistej od-słonie. Warto jednak przejść na drugą stronę lustra, znaleźć się po obu stronach, by za pierwszym odbiciem dostrzec głębszą istotę problemu i zgłębić jego genezę.

Zawziętość, z jaką Netanjahu kontynuuje wojnę, a więc de facto nakręcanie spirali przemocy po obu stronach, jest ucieczką do przodu przed problemami prawnymi, z jakimi musiałby się zmierzyć wobec oskarżeń o korupcję. W tym sensie atak Hamasu był dla niego błogosławieństwem, korzystnym zrządzeniem losu. Czego nie zdołał osiągnąć, hamowany protestami społecznymi, staje się osiągalne teraz, kiedy pretenduje do roli obrońcy państwa i narodu. A dzieje się tak wyłącznie dlatego, że w obliczu napaści w pierwszym odruchu doszło do konsolidacji społeczeństwa i niemal pełnego zawierzenia władzom, jakie by one nie były.
Krzepiącym tego przykładem była decyzja Benjamina Gantza, lidera partii opozycyjnej i politycznego rywala Netanjahu, o dołączeniu do koalicji w geście solidarności i narodowej jedności po ataku 7 października 2023 r. Dzięki temu udało się utworzyć cieszący się silnym społecznym poparciem gabinet wojenny. Gantz dążył do tego, by wszelkie decyzje dotyczące wojny zapadały w niewielkim zamkniętym gronie, z wykluczeniem skrajnie prawicowych członków rządu Netanjahu, którzy sprzeciwiają się nie tylko zawieszeniu broni, ale i wszelkim negocjacjom.

Netanjahu rozwiązał jednak gabinet wojenny, nie chcąc stracić poparcia ultraprawicy, ale kosztem podejmowania wszelkich decyzji dotyczących wojny, co skutkowało otwartą krytyką wobec premiera ze strony izraelskiej generalicji. Rzecznik sił zbrojnych, kontradmirał Daniel Hagari, wprost zarzucił premierowi brak jasnej wizji politycznej co do powojennej przyszłości Gazy i marnowanie dotychczasowego wysiłku militarnego. To bezprecedensowe wystąpienie, zwłaszcza w przypadku wojska, wobec nadzorujących je polityków, było wynikiem kilku wcześniejszych decyzji, z których ostatnia była już kroplą przelewającą czarę goryczy. Kroplą pierwszą była odmowa premiera rozszerzenia poboru wojskowego na ultraortodoksyjnych Żydów. Dobrostanu wszystkich, również ultraortodoksów, którzy nie płacą podatków, nie pracują w administracji i nie służą w wojsku broni ta część izraelskiego społeczeństwa, którego członkowie, mężowie, synowie i ojcowie w wojsku służą. Są jednak przez izraelską prawicę, flirtującą z ultraortodoksami, ignorowani (o czym jeszcze dalej). Kolejnymi powodami były doniesienia niezależnych dziennikarzy, że władze izraelskie wiedziały o mającym nastąpić 7 października 2023 r. ataku oraz rewelacje, że Hamas umacniał swoje wpływy wśród Palestyńczyków za cichym przyzwoleniem i poparciem Netanjahu. Izraelski premier miał w ten sposób dążyć do osłabienia legalnych, choć nieudolnych, władz Autonomii Palestyńskiej.

Wszystkie te działania premiera Izraela zapewniły nie tylko hegemonię sił radykalnych, czyli Hamasu, po stronie palestyńskiej, ale i w lustrzanym odbiciu zagwarantowały po raz kolejny dominację coraz bardziej radykalnej prawicy w Izraelu z Netanjahu jako mężem opatrznościowym na jej czele.

Kolejnym lustrzanym odbiciem powyższych działań jest strategia Hamasu polegająca na „wiecznej wojnie”. Hamas wciągnął Izrael w pułapkę, ponieważ konflikt ten, jak wielu przewidywało, nie może być rozwiązany ani szybko, ani łatwo. Ale też rząd Netanjahu, jak przystało na natychmiastową reakcję w zwierciadle, ochoczo w tę pułapkę dał się złapać. Celem polityki Hamasu jest umocnienie się jako kluczowego gracza zarówno na arenie wewnętrznej w palestyńskiej polityce, jak i w szerszym ruchu islamistycznym. Hamas czerpie korzyści z permanentnego stanu kryzysowego, ponieważ wzmacnia to jego wizerunek jako obrońcy sprawy palestyńskiej i daje legitymację jako reprezentanta Palestyńczyków również wobec państwa żydowskiego. Umacnia też jego ideologiczny wpływ w regionie i zapewnia wzrost niezależności – również od tych, którzy chętnie jego antyizraelskość chcieliby wykorzystać. Lustrzanym odbiciem rosnącej w ten sposób niezależności Hamasu również od Teheranu jest antyirańska retoryka Netanjahu, obejmujące oskarżenia wobec republiki islamskiej o wspieranie Hamasu. Baudrillardowską nadrzeczywistością jest tu nie tyle trwanie obu stron w ciągłym konflikcie, ile swoiste zadowolenie, satysfakcja przywódców obu stron z faktu, że wojna w Gazie przeciąga się w nieskończoność.

Powyższe jest również poniekąd oczywistym efektem trwającego od kilku dekad procesu radykalizacji obu przeciwników. Po stronie izraelskiej jest to rosnące znaczenie prawicy, jej coraz większa zachowawczość i coraz silniejsza afiliacja z religijną ortodoksją. Po stronie palestyńskiej natomiast widzimy zwierciadlany wzrost poważania dla radykałów oraz rosnący „rząd dusz”. Jest to reakcja na nieudolność dotychczasowych włodarzy spraw palestyńskich, ale też odpowiedź na rosnącą bezkompromisowość izraelskich radykałów. Trudny do przecenienia jest nie tyle wzrost tendencji religijnych Palestyńczyków, ile przekonanie wielu z nich, że to religijność radykałów stanowi rękojmię uczciwości i prawości, jeśli powierzyć im rządy – zarówno w sposób demokratyczny, jak i przez proste zawierzenie tzw. arabskiej ulicy.

Paradoksalnie wobec obecnego stanu rzeczy syjonizm, którym stoi izraelska polityka i w znacznym stopniu izraelska tożsamość, u swojego zarania miał w dużej mierze świecki i lewicowy charakter. Założyciele syjonizmu, tacy jak Theodor Herzl, koncentrowali się na kwestiach narodowych i politycznych, a nie religijnych. Większość wczesnych syjonistów miało ambiwalentny stosunek do religii, a syjonizm postrzegało jako sposób na modernizację, a nawet wręcz sekularyzację żydowskiej społeczności. Wczesny syjonizm pozostawał pod silnym wpływem idei lewicowych. Ruchy takie jak Poalej Syjon (Robotnicy Syjonu) oraz Haszomer Hacair (Młody Strażnik) bezpośrednio łączyły idee syjonistyczne z socjalizmem i miały kluczowe znaczenie w budowaniu młodego państwa i jego tożsamości. Polski Bund był niemal otwarcie antysyjonistyczny, uznając, że ojczyzną polskich Żydów jest, a jakże, tylko Polska. Kibuce i moszawy (kolektywne i spółdzielcze gospodarstwa rolne) były podstawowymi instytucjami realizującymi lewicowe wartości w praktyce, promując wspólnotę, równość i kolektywną własność ziemi – ideały na wskroś lewicowe, wręcz komunizujące. Gwoli pełni obrazu, choć świeckość i lewicowość były w syjonizmie silnie reprezentowane, istniały również nurty prawicowe, religijne i rewizjonistyczne, które miały własne wizje i cele dotyczące przyszłego państwa żydowskiego, jak przykładowo rewizjonizm Żabotyńskiego. Nie one były jednak głównym nurtem syjonizmu. Postępujący dryf na prawo oraz ku religijnej ortodoksji izraelskiej polityki wykluczał w coraz większym stopniu liberałów i świeckich, w tym silną jeszcze kilka dekad temu izraelską lewicę.

Dlaczego tak właśnie się stało? Wyczerpująca odpowiedź na to pytanie wykracza poza ramy niniejszych rozważań, niemniej w bardzo dużym skrócie i wielkim uproszczeniu można powiedzieć, że potrzeby bieżącej polityki Państwa Izrael nieuchronnie ku temu prowadziły. Syjonizm był nieodrodnym dzieckiem swych czasów i Zeitgeistu, jaki w Europie wówczas panował. Syjonizm powstawał jako jeden z wielu ruchów narodowych, które rozwijały się w odpowiedzi na wzrost nacjonalizmu, przemian kulturalnych i politycznych oraz dążenie do samostanowienia społeczeństw w XIX i XX wieku. Podobnie jak inne ruchy, np. włoskie risorgimento, niemiecki ruch narodowy, polski ruch narodowy, nurty czeski, irlandzki czy ukraiński, syjonizm łączył dążenia polityczne, kulturowe i społeczne, starając się stworzyć nowe, niezależne państwo narodowe dla swojej grupy etnicznej lub narodowej. Tyle, że syjonizm, jako koncepcja budowania państwa i tożsamości narodowej, przetrwał wbrew wojnie i poniekąd dzięki wojnie. Stało się tak w odróżnieniu od podobnych ideologii powstałych wówczas w Europie, które albo się ostatecznie zdyskredytowały, albo zostały zduszone i/lub zawłaszczone (a przez to również zdyskredytowane) przez innych, albo też – choć przetrwały w jakiejś formie, na ogół szczątkowej – nie miały szansy na nieskrępowany rozwój i twórcze wykorzystanie w budowie państwowości i… narodu. Narodu, co ważne, rozumianego nadal tak, jak na przełomie wieków XIX i XX, czyli w kategoriach etnicznych i nolens volens – religijnych.
Szlachetna idea, by schronienie w nowo tworzonym państwie mógł znaleźć każdy definiowany przez nazistów jako Żyd i z tego powodu prześladowany, z eksterminacją włącznie, oznaczała w praktyce (i nadal w znacznym stopniu oznacza) kategoryzację ludzi na tych, którzy mają prawo do bycia współobywatelem innych Izraelczyków oraz tych, którzy w najlepszym wypadku będą w Izraelu tolerowani. Izraelskie prawo do powrotu oraz ustawa o obywatelstwie wyraźnie zastrzegają, kto może być Izraelczykiem, jak również kto i na jakiej podstawie jest Żydem. Kryteria, jakie przy tym są stosowane, nie dotyczą jednak wspólnoty wartości, ale wspólnoty krwi na podstawie prawa religijnego, ale też – o zgrozo! – równie nieracjonalnych i zastosowanych à rebours ustaw norymberskich.

Powyższe wyznacza paradygmat działania Państwa Izrael, a zatem pośrednio funkcjonowania jego systemu politycznego. Przez odwołanie do tragicznego doświadczenia Zagłady jako ultymatywnego argumentu za istnieniem żydowskiego państwa i jego żydowskością lub przeciw nim, oraz w warunkach pełnej demokracji, w sposób poniekąd naturalny, każdy, kto nie wypowiada się jednoznacznie i entuzjastycznie za raz zdefiniowaną i przez to bezdyskusyjną doktryną państwową, uznawany jest za co najmniej podejrzanego. Oznacza to nieuchronne wypchnięcie poza główny nurt polityczny wszelkich sceptyków, wątpiących i poszukujących.
Twórcy syjonizmu oraz ojcowie-założyciele Izraela z powodów zrozumiałych w czasach, w których tworzyli i z perspektywy miejsca, w którym żyli, jak i w zgodzie z ówczesnymi poglądami, nie zwracali niemal wcale uwagi na ludzi mieszkających na terytorium, gdzie nowe państwo miałoby powstać. Skupiali się na koncepcji państwa dla Żydów budowanym przez Żydów. Prawdą jest, że Arabowie zamieszkujący Izrael otrzymali obywatelstwo izraelskie na podstawie przepisów prawnych wprowadzonych po ogłoszeniu nie-podległości Izraela, które uwzględniały rejestrację mieszkańców, naturalizację oraz ciągłość stałego miejsca zamieszkania i związków rodzinnych. Dzięki temu osoby, które mieszkały na terenie Izraela i spełniały określone kryteria, mogły uzyskać obywatelstwo Państwa Izrael. Niemniej dla wielu innych przyjęte w Izraelu kryteria prawne oznaczają wykluczenie z chwilą, gdy Państwo Izrael powołano do życia.

Reakcja tych ostatnich była lustrzanym odbiciem poczynań zwolenników syjonizmu. Oni również obwieścili światu, że są odrębnym narodem – palestyńskim. Nie mając reprezentacji politycznej, powołali do życia własną organizację, a ta w lustrzanym odbiciu spotęgowanym przez rosnącą nieufność i wrogość, ogłosiła wykluczenie Żydów przez „zepchnięcie ich do morza”. Dalej spór już coraz bardziej eskalował.

W obecnej fazie poprzez podtrzymanie konfliktu Hamas dąży do przekształcenia nacjonalistycznego ferworu Palestyńczyków, do tej pory sekularnego pod przywództwem Fatahu, w islamistyczny pod przywództwem Hamasu. Jak w przypadku Izraela, ideały świeckie są zastępowane stopniowo przez odwołania do religii. Konflikt jest środkiem do zdobycia poparcia Palestyńczyków niezadowolonych z rządów Autonomii Palestyńskiej i przejęciem przywództwa. Tak jak jego bezterminowość jest na rękę Netanjahu, by utrzymać się na politycznej scenie, tak prowokacje Hamasu wobec Izraela są częścią szerszej strategii mającej na celu umocnienie jego dominacji w polityce palestyńskiej. I w tej odsłonie po obu stronach lustra jest ten sam obraz – utrzymanie władzy, zawłaszczenie patriotyzmu i solidarności oraz przekucie ich w wąski nacjonalizm i wsobność. Wszystko to podlane sosem odwołań do przeszłości, której interpretacja nabiera fundamentalnego znaczenia dla legitymizacji działań i legitymizacji samej władzy. Zmniejszenie znaczenia procedur demokratycznych wymusza apele do wspólnoty idealnej w idealnej, bo jednowymiarowej przeszłości.

Konflikt ten w kolejnych odsłonach, powieleniach i wzmocnieniach jest nie tylko nierozstrzygalny, ale także właśnie po baudrillardowsku niemożliwy do zaopiniowania. Pojawia się wręcz pytanie, w jaki sposób wojny są przedstawiane i w jakim stopniu ich rzeczywisty charakter maskowany jest przez medialną narrację i propagandę, jeśli za sprawą zwielokrotnionych odbić w przeciwstawnych lustrach tracimy możliwość dostrzeżenia ruchu, który konflikt ten pierwotnie wywołał.

Pierwszy krok ku rozwiązaniu problemu jest niemal zawsze i wszędzie definiowany podobnie: warunkiem współistnienia Izraelczyków i Palestyńczyków musi być porzucenie mentalności zero-jedynkowej. Jak tego jednak dokonać, nikt nie wie. Ludzkie rozumowanie preferuje postrzeganie każdego problemu przez definiowalne porównania, a w tym przypadku jest to pryzmat etnosu, religii, kolonializmu i geopolityki. Jest on jednak, zdaje się, niewystarczający. Można jedynie powtórzyć za Friedrichem Nietsche maksymę dość dobrze wpisującą się w metaforę lustra: „Ten, kto walczy z potworami, powinien uważać, by sam nie stał się potworem. A jeśli wystarczająco długo wpatrujesz się w otchłań, otchłań wpatruje się także w ciebie”.

Tekst został opublikowany w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

O nowej książce Przemysława Grudzińskiego

„Dzisiaj polska polityka nie przyczynia się do rozwiązania żadnych istotnych problemów Europy i świata (co oznacza, w ostatecznej instancji, że jest szkodliwa dla kraju). Jest infantylna i wojownicza” – stwierdza Przemysław Grudziński w jednym ze szkiców, które weszły w skład najnowszej publikacji wybitnego dyplomaty i intelektualisty^[1]. Grudziński zarzuca polskiej polityce zagranicznej niezrozumienie fundamentalnych wyzwań współczesności, nacjonalizm, mesjanistyczną megalomanię, antyeuropejskość, introwertyzm i kompletnie wypaczone pojmowanie idei Realpolitik. Opinia bezpośrednio odnosi się wprawdzie do lat 2015–2023, okresu rządów prawicy nacjonalistycznej, lecz zbiór konstytuujących tę politykę idei i praktyk wyznacza swoisty negatywny wzorzec, który może posłużyć jako punkt odniesienia do oceny polityki każdego rządu Rzeczypospolitej. Im więcej wspólnych elementów z rządami 2015–2023, zapożyczeń i kontynuacji, tym bardziej nędzna i szkodliwa to polityka.

Krytyka odnosi się nie tylko do Polski czy innych małych i średnich krajów, lecz dotyczy wszystkich współczesnych państw narodowych, które – zdaniem autora Rozpadających się światów – „stały się anachronizmem, zablokowały drogi do lepszego zarządzania i powstrzymania nadciągającej katastrofy”. Grudziński nie ukrywa swojego pesymizmu historiozoficznego, konstatując rozpad dotychczasowego systemu stosunków międzynarodowych, erozję wartości w życiu wewnątrznarodowym i międzynarodowym oraz postępującą degradację czynnika intelektualnego w polityce. Deficyt intelektualny występuje zarówno na etapie odczytywania, jak i interpretacji obecnych wyzwań (tutaj autor postuluje wprowadzenie nowego języka dla opisu zjawisk), jak też przy wypracowaniu adekwatnej na nie odpowiedzi.

Nieufność wobec państwa narodowego oraz pesymistyczne spojrzenie na dominujące tendencje współczesności Grudziński wyraża, odwołując się między innymi do Emila Ciorana. Częste cytowanie dwudziestowiecznego filozofa francusko-rumuńskiego nie powinno nas wszelako zmylić. Rozczarowanie kondycją ludzką i odrzucenie wszelkich form społecznych, na czele z państwem, jest u Ciorana wynikiem tyleż jego osobistego zawodu flirtem z faszyzmem rumuńskim i fascynacji Nietzschem, co rezultatem rozmyślań w samotni paryskiej mansardy oraz tak bardzo francuskiej słabości do błyskotliwych, acz nie zawsze przemyślanych i rzeczywiście głębokich, aforyzmów. Grudziński jest nie tylko intelektualistą z solidnym uniwersyteckim wykształceniem, doktorem habilitowanym nauk historycznych. Jest praktykiem – był wiceministrem spraw zagranicznych i wiceministrem obrony, trzykrotnym ambasadorem. Jego sądy opierają się zatem także na dogłębnej znajomości realiów politycznych i międzynarodowych. Kiedy więc stwierdza rozpad systemu stosunków międzynarodowych i niezdolność państw narodowych do podjęcia rzeczywiście palących problemów świata, to należy przyjąć to za przemyślaną diagnozę. Gdy pisze, że „do Europy wróciła wojna, a z nią strach, śmierć i nienawiść” i uprzedza przed realną groźbą apokalipsy, należy się niepokoić.

Odtworzenie dzisiaj podziału świata na antagonistyczne bloki (chociaż zorganizowanego na innych zasadach) wraz z gorącą wojną toczącą się na wschodniej granicy Polski jest dla Grudzińskiego potwierdzeniem – w wymiarze politycznym – strategicznych błędów, które popełniono po zakończeniu zimnej wojny po obu stronach. W ujęciu filozoficznym, czy lepiej – historiozoficznym, stanowi dowód na destrukcyjny charakter państwa, które „jest nieodłączne od nacjonalizmu, bez nacjonalizmu nie ma państwa” i w istocie „jest instytucją produkującą katastrofę za katastrofą” – wojny światowe, Holokaust, wojny domowe. Grudziński rysuje paralele między sytuacją po I wojnie światowej i ówczesnymi propozycjami prezydenta Wilsona, mającymi za cel fundamentalne przekształcenie reguł gry międzynarodowej, a tą, jaka powstała po zakończeniu zimnej wojny, a która również tworzyła unikatową możliwość stworzenia trwałych instytucji bezpieczeństwa zbiorowego. W obu wypadkach ludzkość zaprzepaściła tę szansę. W obu wypadkach zwycięzcy nie okazali się wystarczająco dalekowzroczni i wolni od pokus hegemonistycznych, aby podjąć próbę zbudowania „pokoju bez zwycięstwa”.

Głos Grudzińskiego, myśliciela głębokiego i wybiegającego w przyszłość, odważnie kontrastuje z dominującą dzisiaj w dyskursie politycznym i przestrzeni społecznej narracją militarystyczną. Autor Rozpadających się światów przestrzega przed „zniewoleniem umysłowym”, w jakie popada większość ludzi w tzw. cywilizowanych państwach, dając się zamknąć w kleszczach pojęć „państwo, suwerenność, identyfikacja z moim narodem”. „Państwo – pisze – jest z natury rzeczy instytucją opresyjną, inwigilującą, nietolerancyjną, monopolizującą przemoc wewnątrz i na zewnątrz, ścigającą i cyniczną. Organizuje działanie ludzi i stara się zapanować nad ich umysłami i emocjami”.

Przed kilkunastoma latami Przemysław Grudziński, wówczas jeszcze wysoki urzędnik państwowy, napisał inną książkę – Inteligentne państwo. Postulował w niej podjęcie przez Polskę próby wybicia się na rolę państwa pośredniczącego, którego międzynarodowym powołaniem byłoby łagodzenie i rozwiązywanie sporów i konfliktów w centralnej i wschodniej Europie. Dzisiaj Grudziński wydaje się bardzo daleki od wiary w zdolność naszego kraju do odegrania jakiejkolwiek konstruktywnej roli. Zarówno z powodu utraty wiary w pozytywną funkcję państwa jako takiego, a także dlatego, że niezwykle krytycznie ocenia zdolność elit (i nie tylko polskich, i nie tylko wywodzących się z nurtu rewolucji narodowo-prawicowej, katolickiej i tradycjonalistycznej) do prowadzenia inteligentnej, czyli adekwatnej do realnych wyzwań, polityki.

Mimo nieufności do państwa Grudziński nie czerpie swoich idei ze źródeł anarchistycznych. Rozumie, że państwo, chociaż skazane w bardziej odległej perspektywie na erozję, jest dzisiaj realnym i niezastąpionym podmiotem relacji politycznych. Mimo deklarowanego „pesymizmu historiozoficznego” w Grudzińskim żyje jednak wiara (czy tylko poczucie obowiązku naukowca?) w postęp i w szansę naprawy państwa jako instytucji. W jednym z esejów, zamykających książkę, były minister i dyplomata formułuje kilka głównych zadań dla przyszłych generacji, z naczelnym wezwaniem do odważnego, nowatorskiego spojrzenia na politykę, historię i moralność.

^[1] Przemysław Grudziński, Rozpadające się światy. O człowieku w labiryncie rzeczywistości. Prześwity, Warszawa 2024.

 

Poniższy tekst można traktować jako spóźnioną wypowiedź w dyskusji na temat przyszłorocznych wyborów prezydenckich w Polsce, która odbyła się wczesnym latem w redakcji „Res Humana”. Oprócz zespołu redakcyjnego pisma uczestniczył w niej prof. Jan Garlicki – pracownik Uniwersytetu Warszawskiego, socjolog, politolog, sondażysta i badacz polskiego systemu politycznego. Materiały z tej debaty zostały opublikowane^[1], lecz nie mogłem w niej z przyczyn natury zdrowotnej uczestniczyć. Żałuję tego, gdyż takie wymiany poglądów są często inspirujące. Jednakże teraz, z perspektywy czasu, przyznam, iż widzę korzyści mojej zebraniowej absencji: w swoim tekście mogę wykorzystać przemyślenia jej uczestników, które wtedy były artykułowane. Mogę też w pewnym zakresie uwzględnić to, co zaszło w Polsce (m.in. wybory do samorządu terytorialnego i Parlamentu Europejskiego), a także to, co się dzieje w polityce międzynarodowej (wojna rosyjsko-ukraińska, konflikty na Bliskim Wschodzie, wybory prezydenckie w USA – gdzie głównymi ich podmiotami i rywalami nieoczekiwanie dla wielu stali się urzędująca wiceprezydentka Kamala Harris i eksprezydent Donald Trump). Trudno zaprzeczyć, iż są to fakty i okoliczności o doniosłym znaczeniu dla Polski, które mogą wpłynąć na przebieg i rezultaty kampanii prezydenckiej w naszym kraju.

Dyskusja redakcyjna w „Res Humana” zawierała trafne wnioski ogólniejszej natury dotyczące ewolucji polskiego systemu politycznego po wyborach 15 października 2023 roku, zwycięskich dla demokratycznej, antypisowskiej koalicji. Mimo pewnych różnic poglądów wśród dyskutantów przeważało stanowisko umiarkowanego optymizmu co do możliwości przezwyciężenia autorytarnych tendencji, wyraźnie obecnych w Polsce w okresie 8-letnich rządów PiS. Podzielam także pogląd, iż można mówić o relatywnej stabilizacji systemu politycznego naszego państwa i wyodrębnić w nim Koalicję 15 Października – złośliwie nazywaną przez jej przeciwników koalicją 13 grudnia – oraz prawicę, w której czołową rolę odgrywa PiS. I z tych głównych bloków, można zasadnie przypuścić, zostanie wybrany prezydent. Najczęściej wśród różnych nazwisk przewija się teraz nazwisko Rafała Trzaskowskiego, aktualnego prezydenta Warszawy. Ale oficjalnie kampania wyborcza nie została ogłoszona i nie zgłoszono kandydatur. Wyjątek stanowi Sławomir Mentzen obwieszczony przez Konfederację. Pozostałe partie są ostrożne w ogłaszaniu kandydatur, co jest zapewne podyktowane obawą, gdyż pośpiech mógłby prowokować ataki konkurentów i spowodować porażkę kandydata.

***

W ostatnich miesiącach sprawowania rządów przez Koalicję 15 Października ujawniały się różne fakty, które obserwatorom i aktorom życia publicznego nakazują rozstanie z euforycznym optymizmem obecnym wśród elektoratu zwycięskiej koalicji tuż po wyborach 2023 r. Powodów tego jest kilka i mogą mieć one wpływ na przebieg kampanii wyborczej:

– koalicjanci z 15 października – na czele z dominującą Platformą Obywatelską – niedostatecznie brali pod uwagę, jak silne mogą być między nimi różnice programowe i interesów. Na plan pierwszy wysuwają się zagadnienia karalności i warunków dopuszczalności aborcji, relacji państwo – Kościół, polityki fiskalnej. Różnice te są konfliktogenne i utrudniają współpracę w wielu sprawach;

– zwycięskie wybory koalicji demokratycznej nie oznaczały bynajmniej całkowitego przejęcia przezeń władzy, bowiem PiS i Solidarna/Suwerenna Polska szczególnie podczas swych rządów w drugiej kadencji (lata 2019–2023) stworzyły system instytucji blokujący działania następców. Należy tu zaliczyć realizowane uprawnienia prezydenta, działanie Trybunału Julii Przyłębskiej, zmontowanie nowego sądownictwa i prokuratury. Można wręcz mówić o pewnej formie duumwiratu. Tym bardziej, iż Zjednoczoną Prawicę wspiera politycznie polski Kościół, a ambony mimo niewątpliwego osłabienia jego społecznej roli pozostały wciąż wpływowym medium;

– ponadto mimo wewnętrznych konfliktów nie nastąpił rozpad PiS (o czym marzyli jego rywale), a partia rządzona przez J. Kaczyńskiego (nie będę wchodzić w psychiatryczne analizy tego polityka) uzyskuje w sondażach ok. 30 procent – a więc tylko niewiele mniej niż PO – i gotowa jest wciąż do ostrej walki na scenie politycznej. I z możliwości tej niekiedy chętnie korzysta;

– rządząca koalicja – świadczą o tym wyniki wielu sondaży – rozmija się z potrzebami ważnych grup elektoratu zwłaszcza młodzieży i kobiet (aborcja, budownictwo mieszkaniowe). Może to ogromnie zniechęcać do głosów na Koalicję 15 Października i demobilizować do różnych działań politycznych;

– styl sprawowania władzy – to również poświadczają badania opinii publicznej – zaczyna dziwnie przypominać dawny PiS. Według określenia niektórych publicystów, np. D. Wielowieyskiej, A. Stankiewicza, rządzący wskoczyli w stare buty poprzedniej ekipy.

***

Na koniec pozwolę sobie na zwięzłe postscriptum. Wydarzenia ostatnich miesięcy zarówno wewnętrznych, jak i poza granicami naszego kraju nakazują daleko idącą ostrożność w prognozach odnośnie do losów polskiej prezydentury. Wskazuje na to wysoki stopień wewnętrznej polaryzacji i skonfliktowania sił politycznych, idące w poprzek głównych orientacji i bloków.

Słowa te piszę w ostatnich dniach sierpnia br. Kilka godzin temu dowiedzieliśmy się o nieprzyjęciu sprawozdania wyborczego PiS przez Państwową Komisję Wyborczą. Wielce prawdopodobne staje się zaostrzenie konfliktów politycznych, które mogą wpłynąć na przebieg wyborów i jego rezultaty.

Trawestując na koniec będące w obiegu powiedzenie w sferze polityki, powiemy: pożyjemy, zobaczymy. Albo ograniczymy się do wyliczenia alternatywnych scenariuszy i ogólniejszych wniosków, a często ryzykownych spekulacji.

^[1] Polska na rok przed wyborami prezydenckimi, „Res Humana” 4/2024, s. 28–34. Także na reshumana.pl – jako tekst i podcast.

Artykuł został opublikowany w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

Rywalizacja dwóch „starszych panów” Joego Bidena i Donalda Trumpa skierowała uwagę opinii publicznej na kwestię granic wieku, w ramach których możliwe jest skuteczne rządzenie. Zwłaszcza w sytuacji, gdy chodzi o przywództwo najsilniejszego (wciąż jeszcze) światowego mocarstwa. Skłoniło także do zajrzenia w głąb dziejów; wydaje się bowiem, że obaj pretendenci znaleźliby się na czołowych miejscach wśród najstarszych wiekiem przywódców poszczególnych państw w historii. Obaj aspirowali do władzy, mając już w granicach osiemdziesiątki.

Trump jest nieco młodszy, ma „zaledwie” 78 lat (ur. w czerwcu 1946 r.), jego niedoszły rywal Biden w okresie listopadowych wyborów dobiłby do 82 lat. Często porównywano ich z długowiecznym Ronaldem Reaganem, ale Reagan został prezydentem w wieku 70 lat i sprawował tę funkcję dwie kadencje do 1989 r., kiedy skończyłby lat 79. Podobnie było z Jimmym Carterem, bo wprawdzie zmarł w wieku 99 lat, ale prezydenturę kończył, mając ich zaledwie 76. Ostro namawiająca Bidena do rezygnacji Nancy Pelosi ukończyła w br. 84 lata.

Na marginesie tych dyskusji pojawiło się inne spostrzeżenie: czy przypadkiem wiek polityków pretendujących do amerykańskiego przywództwa nie jest swoistym symbolem schyłkowej fazy zachodniej cywilizacji? Choć nie brak opinii przeciwnych. Oswald Spengler opublikował I tom swojego dzieła Der Untergang des Abendlandes w 1918 r., wieszcząc w nim kres naszej cywilizacji (być może udzielił mu się pesymistyczny nastrój po zakończeniu I wojny światowej), II tom powstał w 1922 r. Minęło więc już sporo ponad 100 lat, a nasza cywilizacja wciąż żyje!

Szczęśliwie, rezygnacja Bidena i nominowanie Kamali Harris zakończyły te dyskusje. Nowa pretendentka ma dopiero 59 lat!

Rekordzistą wśród polityków aspirujących do władzy jest były premier Malezji Mahathir bin Mohammad. Urodził się w 1925 r. i w przyszłym roku osiągnie setkę (gdyby korzystał z usług ZUS w Polsce, jego emerytura wzrosłaby dwukrotnie). Sam wiek to jedno, ale Mahathir był premierem Malezji w latach 1981–2003, przekazywał zatem urząd swemu następcy, mając 78 lat (co niczym zaskakującym nie jest), ale wrócił na posadę premiera w roku 2018 i był nim do roku 2020. Miał wówczas 95 lat. A i dziś jest jednym z rozgrywających na malezyjskiej scenie. Żyje też i ma się całkiem dobrze jego żona Siti Hasmah, młodsza zaledwie o rok, wiernie kibicująca nie tylko małżonkowi, ale też malezyjskim badmintonistom.

Mahathir objął ponownie stanowisko premiera, odgrywając rolę uzdrowiciela skażonej korupcją polityki malezyjskiej, po budzących oburzenie aferach premiera Najiba Tun Razaka. Udało mu się jako tako uporządkować scenę i przekazać władzę swojemu byłemu współpracownikowi, a potem rywalowi Anwarowi Ibrahimowi. Najpierw wsadził go co prawda do więzienia na kilka lat, oskarżył o sodomię (sic!), a potem go wypromował, ustępując z funkcji na jego rzecz. Polityka – jak widać – wciąż zaskakuje.

Z polityków azjatyckich niewiele ustępował mu wiekiem pierwszy premier Singapuru Lee Kuan Yew. Zmarł, mając 92 lata, a urząd premiera sprawował od 1959 do 1990 roku, „zaledwie” przez 31 lat. Ghandi (uważany za wiekowego) żył 79 lat, zmarł w wyniku zamachu w 1948 r.

Politycy komunistycznych i postkomunistycznych Chin także uchodzili za gerontokratów. Mao Zedong urodził się w grudniu 1893 r., a zmarł we wrześniu 1976 r. (prawie 83 lata). Rządził długo, najdłużej w najnowszej historii Chin, bo od 1949 r., a więc 27 lat.

Po jego śmierci oraz po wydarzeniach na placu Tian’anmen (1989) następowały zmiany w polityce chińskiej na rzecz odejścia od modelu, w którym przywódca sprawuje władzę do śmierci lub do chwili udanego zamachu stanu na rzecz kadencyjności. Deng Xiaoping zmarł w wieku 93 lat i do końca swoich dni był uważany za przywódcę Państwa Środka. Ale to on był orędownikiem wprowadzenia kadencyjności na stanowiskach i dla pouczającego przykładu zrezygnował z zajmowanych stanowisk, z wyjątkiem… Przewodniczącego Komisji Wojskowej – jej członkami byli prezydent, premier i ministrowie.

Zarówno Jiang Zemin, jak Hu Jintao sprawowali władzę krótko. Jiang Zemin był gensekiem zaledwie trzy lata, a przewodniczącym ChRL – kilka miesięcy dłużej. Hu Jintao konsekwentnie przestrzegał zasady dwukadencyjności i ograniczeń wiekowych, pożegnał się ze stanowiskiem ukończywszy 70 lat. Wtedy politycznym kierownikom nawy państwowej wydawało się, że można administracyjnie zadekretować wiek odejścia ze służby. Obecny sekretarz generalny i przewodniczący ChRL Xi Jinping dąży jednak do przywrócenia zasady dożywotniego sprawowania urzędu, a nawet do systemu dynastycznego (?). Ma obecnie 71 lat i będzie rządził jeszcze co najmniej kilka.

Z polityków europejskich długowiecznością cieszył się Winston Churchill, przekraczając dziewięćdziesiątkę. Premierem był dwukrotnie, po raz pierwszy w latach 1940–45, a następnie w latach 1951–55. Jak twierdził, swoją długowieczność zawdzięczał temu, że wypalał co najmniej 10 cygar dziennie, wypijał co najmniej jedną butelkę whisky i nigdy w życiu nie uprawiał żadnego sportu. Ale to anegdota. Churchill skończył pracę czynnego polityka w wieku 81 lat, a więc plus minus w tym, w którym Joe Biden chciał zacząć swoją drugą kadencję. Mówiąc o politykach państw zachodnich, trzeba jednak pamiętać, że obowiązuje ich zasada kadencyjności, więc choć często żyją długo, to jednak pełnią urząd w wieku znacznie młodszym.

O gerontokracji w kręgach władzy radzieckiej mówiono wiele, nie zawsze zgodnie z prawdą. Lenin żył zaledwie 54 lata (1870–1924), Stalin znacznie dłużej, bo „aż” 74. Kilku innym przywódcom, jak Trocki czy Bucharin, skrócono nieco egzystencję. Ci, którzy zmarli naturalną śmiercią, choć w opinii społecznej uchodzili za starców, w rzeczywistości nimi nie byli. Jurij Andropow zmarł, mając 70 lat. Malenkow zmarł po przeżyciu 76 lat, ale gensekiem był krótko tuż po śmierci Stalina (tylko kilka miesięcy), a premierem nieco dłużej. Premierzy w rosyjskiej i radzieckiej tradycji nigdy jednak nie byli uważani za naprawdę rządzących. Odpowiednikiem cara był sekretarz generalny i tyle.

Za osobę wiekową, z trudem utrzymywaną na partyjnym tronie, uchodził Konstantin Czernienko. Był najkrócej rządzącym radzieckim przywódcą, bo panował 391 dni. Miałem okazję widzieć, jak go doprowadzano do stanu „używalności” podczas spotkania przywódców partii i państw socjalistycznych. Malowanego i pudrowanego wodza soc-stran wnieśli na rękach ochroniarze. Był zdolny do wystękania kilku pierwszych zdań swego przemówienia: „Ot imieni i po poruczeniu Centralnowo Komiteta Komunisticzeskoj Partii Sowieckowo Sojuza i Prawitelstwa SSSR priwietswuju wsjech…”, po czym tekst przemówienia odczytał wyznaczony funkcjonariusz. W Moskwie żartowano wówczas: Konstantin Ustinowicz Czernienko objął stanowisko sekretarza generalnego KPZR nie odzyskawszy świadomości^[1]. Zmarł jako „młodzieniec” prawie, mając 74 lata.

Gorbaczow, Jelcyn i Putin byli młodzikami w chwilach obejmowania najwyższych stanowisk. Dziś Putin i Xi Jinping mają po 71 lat, zachowują więc przewagę młodości nad – do niedawna – kandydatami na fotel prezydenta Stanów Zjednoczonych. To nic nie znaczy i niczego nie przesądza, ale porównać warto.

Spojrzenie za kurtynę dziejów przynosi ciekawe obserwacje. Z polskich królów bodaj do najpóźniejszego wieku sprawował władzę Władysław Jagiełło. Jeśli prawdą jest, że był trzykrotnie starszy od poślubionej mu Jadwigi Andegaweńskiej (miał zatem w dniu ślubu 35–36 lat), to w chwili śmierci przekroczył znacznie osiemdziesiąt kilka lat. Oznaczałoby to, że dowodził bitwą po Grunwaldem (uważaną od wieków za największe osiągnięcie oręża polskiego w historii) w dość podeszłym – jak na ówczesne czasy – wieku, blisko 60 lat. A podejrzenia, że nie był ojcem Władysława, zwanego później Warneńczykiem, oraz Kazimierza Jagiellończyka, urodzonych w związku z Zofią (Sońką) Holszańską (urodzonych w latach 1424 i 1427), wydają się całkiem uzasadnione. W dniu przyjścia na świat Kazimierza Jagiełło miałby ponad 75 lat. Ale kto tam wie? Może ożywił się na starość?

Z królów elekcyjnych najkrócej (niespełna rok od elekcji, a cztery miesiące od koronacji) panował Henryk Walezy. Mimo tak krótkiego okresu narozrabiał znacznie, bo przyjęte przez niego tzw. artykuły henrykowskie ubezwłasnowolniły królów, a wzmocniły władzę szlachecką, w gruncie rzeczy magnacką, co źle wpłynęło na przyszłe losy państwa. Opuścił potajemnie Polskę na wieść o śmierci króla Francji, „wdrapał się” zresztą potem na tron tego państwa. Złośliwi mówią jednak, że zwiał, ponieważ czekało go małżeństwo z bardzo brzydką Anną Jagiellonką, a że był homoseksualistą, to taka sytuacja przekraczała jego zdolność akceptacji i poświęcenia dla sprawy. Z Jagiellonką ożenił się jego następca, Stefan Batory. Zarówno Batory, jak i Michał Korybut Wiśniowiecki panowali równie krótko – Batory 10 lat, a Michał zaledwie cztery z okładem. Historycy i sensaci podejrzewają, że Batorego otruto. Wiśniowiecki (syn słynnego Jaremy) zmarł wskutek skrętu kiszek, choć prześmiewcy twierdzą, że z przejedzenia. A był bodaj najlepiej wykształconym królem Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Nauki pobierał na Uniwersytecie w Pradze, władał ośmioma, a być może nawet dziesięcioma językami. Stanisław August natomiast posługiwał się siedmioma. Talenty językowe nie na wiele się im przydały, widać wiedza nie zawsze idzie w parze ze zdolnością do rządzenia. Obaj są obecnie uważani za królów raczej lichych, Michał na pewno, a Stanisław różnie, ale krytyków jego panowania nie brakuje.

Za najdłużej panującego monarchę europejskiego uchodzi Franciszek Józef I. Urodzony w 1830 r. objął tron w czasie Wiosny Ludów (1848) i rządził mocarstwem Habsburgów przez 68 lat. Zmarł w 1916 r. podczas I wojny światowej, szczęśliwie nie doczekawszy rozpadu monarchii. Miał wtedy 86 lat. Z Wiosną Ludów i powstaniem węgierskim (opisanym m.in. przez Prusa w Lalce) jakoś się uporał, choć nie bez pomocy Mikołaja I – cara Rosji, który zyskał wówczas miano „żandarma Europy”. Potem szło Franciszkowi Józefowi coraz gorzej. Przegrał wojnę z Prusami o hegemonię w Związku Niemieckim po klęsce pod Sadową (1866). Musiał też zgodzić się z roszczeniami Węgrów do utworzenia monarchii dualistycznej (Austro-Węgry). Monarchia Habsburgów traciła na znaczeniu, jednak mimo silnych tendencji odśrodkowych zdołała utrzymać swoją mocarstwową pozycję. Franciszek Józef był jedynym gwarantem integralności państwa. Prowadził dość ascetyczny tryb życia: wstawał o trzeciej nad ranem i zasiadał do pracy, w której ściśle trzymał się biurokratycznych reguł, jadł marnie, przeważnie rosół i sztukę mięsa. Nic dziwnego, że nie wiodło mu się w życiu rodzinnym, małżonka Elżbieta Bawarska, znana jako Sisi, miała inne preferencje polityczne i inne upodobania. Podobno to ona znalazła Franciszkowi kochankę – aktorkę Katarzynę Schratt, by się pocieszył, bo życie miał smutne. Romans trwał długo, cesarz był stały w uczuciach. Pod koniec życia ich spotkania ograniczały się do rozgrywania karcianej partyjki. Przeżył także osobistą tragedię. Sisi zginęła w zamachu dokonanym nie z powodów romansowych, lecz politycznych. Syn Rudolf, następca tronu, popełnił samobójstwo wraz ze swoją kochanką. Z roku na rok monarcha stawał się przedmiotem coraz bardziej licznych żartów i anegdot. Suchej nitki nie zostawił na nim Jaroslaw Hašek, który w Przygodach dobrego wojaka Szwejka, ale też w innych utworach, wykpiwał nie tylko postać kajzera, ale całą wiekową austriacką biurokrację. Cesarza nazywał „starym Prochazką” i te drwiny były nie tylko świadectwem słabnięcia osobistej pozycji panującego, lecz także kruszenia się, a wkrótce rozpadu całej, z mozołem budowanej, struktury państwa. Do klasyki literatury przeszła scena, w której komisja lekarska badająca stan umysłowy Józefa Szwejka zgodnie orzekła, że nie jest on zdrowy psychicznie, czego dowodem miał być wzniesiony przez niego na powitanie okrzyk: „Niech żyje cesarz Franciszek Józef I!”. W końcu nikt zdrowy na umyśle nie zdobyłby się na takie „dzień dobry”. Monarchia zmurszała, mimo przekonania jej dostojników o wielkości. To Austria wypowiedziała wojnę Serbii^[2], doprowadzając do pierwszego ogólnoświatowego konfliktu zbrojnego, który przyniósł Europie kilkanaście milionów ofiar oraz przepadek powiedeńskiego porządku politycznego i ustrojowego. Po śmierci Franciszka Józefa nic już nie mogło zahamować upadku cesarsko-królewskich rządów.

Długowieczna w sensie fizycznym i politycznym była również brytyjska królowa Wiktoria. Urodziła się 24 maja 1819 r., zmarła 22 stycznia 1901 r., przeżywszy 82 lata. Rządziła Wielką Brytanią przez 63 lata; na tronie zasiadła w czerwcu 1837 r. jako osiemnastolatka. Jej rządy nie zapowiadały ani nie przyniosły większej zmiany pozycji brytyjskiego mocarstwa na europejskiej mapie, ale wnikliwi obserwatorzy mogli już wtedy zauważyć pewne symptomy jego osłabienia. Na bardziej radykalną zmianę trzeba było poczekać jeszcze pół wieku.

I cóż tu porównywać? Obecni przywódcy państw rządzą znacznie krócej, w większości ogranicza ich konstytucyjny limit kadencji. W państwach nazywanych autorytarnymi, korzystając z przyzwolenia rzekomo demokratycznych parlamentów (a więc niby-woli wyborców) stosują różne zabiegi. Wydłużają czas kadencji, ogłaszają referenda (które potem wygrywają) albo stosują manewry w postaci zmiany konstytucji bądź fikcyjnej zamiany stołków (prezydenta i premiera), jak miało to miejsce w przypadku Putina i Miedwiediewa.

Do władzy dochodzą politycy coraz młodsi, dysponujący innymi umiejętnościami i narzędziami poznawania oraz przeobrażania świata. Czy mogą temu zadaniu sprostać nadal ci, których atutem jest wiek i doświadczenie?

Możemy obserwować procesy zmiany pokoleń, nie mając wpływu na ich przebieg. Przebiegają często z oporami, a trwałej tendencji nie sposób na razie dostrzec. Co z nich wyniknie? Może coś dobrego, a może wręcz przeciwnie. Pożyjemy, zobaczymy.

A ja – z nadzieją – stawiam na Kamalę Harris.

 

^[1] Anna von Bremzen, Szarlotka Lenina i inne sekrety kuchni radzieckiej, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2016, s. 200.

^[2] Ultimatum Austrii zawierało 13 warunków, 12 z nich Serbia spełniła, trzynastego nie mogła bez utraty godności państwa, mimo to wojna wybuchła.

Tekst został opublikowany w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

I.

Ostatni tydzień września 1939 r. „Ogłaszam alert dla miasta Warszawy…” – słychać często powtarzany złowróżbny komunikat radiowy oraz wycie syren alarmowych… Warszawa broni się jeszcze ostatkiem wątłych sił… Przerażeni mieszkańcy, głównie ludzie starsi, kobiety i dzieci, chronią się w koszmarnie zatłoczonych, cuchnących tęchlizną, ludzkim potem, odchodami i strachem schronach oraz domowych piwnicach. Podczas jednego z takich samolotowych nalotów i bombardowań stolicy pewna kobieta, będąca w końcowym stadium ciąży, buntuje się i nie wychodzi z mieszkania; nie szuka schronienia; zostaje sama w całej wielkiej kamienicy na ulicy Chłodnej 60, niedaleko tzw. Kercelaka, nadal jeszcze czynnego, słynnego, olbrzymiego, przedwojennego targowiska (patrz np. jego literacki obraz w Królu Szczepana Twardocha). Kobieta nie ma siły, by zejść do zapchanej kamienicznej piwnicy… Mąż jej przebywa gdzieś na wschodnich rubieżach RP wraz z ewakuującymi się pospiesznie szychami z zarządu Polskiego Radia. Mowy nie ma o jakichkolwiek wiadomościach czy kontakcie…

Nagle kobieta czuje, że zaczyna się prawdziwy poród – pierwszy w jej życiu… Krzyk noworodka zmusza ją do przytomności; próbuje jakoś odciąć i zawiązać tętniącą pępowinę. Wkrótce jednak, po szczęśliwym ustaniu nalotów, wraca jedna z sąsiadek. Kobieta, widząc co się dzieje i odnajdując mało przytomną kobietę i noworodka skąpanego we krwi, natychmiast poprawia wiązanie pępowiny, gotuje wodę na kąpiel, myje kobietę i dziecko. Mówi głośno do półprzytomnej: – „Z panią w porządku. Chłopiec, ma pani chłopca, może wyżyje”.

Tak mógłby brzmieć wstęp do mojej autobiografii, bo ta rodząca pod niemieckimi bombami kobieta, to moja matka. A ten noworodek, nieświadom niczego z rozgrywających się właśnie w Warszawie historycznych wydarzeń, to oczywiście ja.

II.

Niedawno pośród moich o kilkadziesiąt lat późniejszych, letnich książkowych „odkryć” działkowych, znalazł się pewien book dość potężnych rozmiarów. Blisko 400-stronicowa antologia opowiadań o wojnie 1939 roku, zatytułowana tak po prostu, rzeczowo i trafnie: Z wrześniowych dni. Opublikowana przez Wydawnictwo Poznańskie w roku pańskim 1969, a więc na trzydziestą rocznicę owego dnia pierwszego września roku pamiętnego, który tak mocno, jak mało co w naszej polskiej tysiącletniej historii, tak ostro przeorał polską świadomość narodową. Dramatycznie odmienił losy całego narodu, jego orientację polityczną oraz indywidualne ludzkie losy na długie powojenne dziesięciolecia.

Zacząłem tę księgę przeglądać z wielką ciekawością. Nie tylko ze względów ogólnopoznawczych, ale przede wszystkim – co tu kryć – osobistych i całkowicie sentymentalnych. Ileż to w niej musi być podobnych życiowych, równie dramatycznych i znacząco symbolicznych zarazem sytuacji, jak ta opisana powyżej!

Bo i nie muszę dodawać, że ów chłopiec urodzony pod niecelnym – na szczęście – okiem niemieckich lotników, ma już dziś swoje słuszne lata, jak to kiedyś eufemistycznie mówiono. Toteż teraz ciekawiło mnie najbardziej nie to, co w tej książce znajdę, bo z grubsza znałem jej zawartość, ile z powodu dręczącego pytania, które się teraz pojawiło. Jak obecnie, o tyle lat starszy i w tym nowym, odmiennym całkowicie kontekście historycznym, odbiorę wyłaniający się z niej obraz polskiego Września 1939?

Muszę powiedzieć od razu z pewnego rodzaju zawstydzeniem, że lektura tej antologii nie poruszyła we mnie kiedyś, w trzydziestolatku, owych wewnętrznych, najbardziej osobistych i czułych strun – wspomnień i emocji. Ale teraz, już po krótkim przypomnieniu sobie zawartości, spisu autorów i tytułów opowiadań, od razu wiedziałem, że to będzie zupełnie inny odbiór. Że nie uda mi się obecnie uwolnić i uciec od czytania na sposób odmienny i wyłącznie nieomal sentymentalny.

To swoisty fenomen psychologiczny, że odbierałem ją przed prawie półwieczem jako jedną z wielu pozycji dotyczących Września i wszystkich lat wojny i okupacji. Natomiast dziś, w owe „słuszne” lata, wręcz przeciwnie!

Autor wstępu do antologii Włodzimierz Maciąg uważał w 1969 r., że jej główny motyw, motyw Września 1939 r., należy do „historii dość już odległej, co pozwala czytelnikowi spojrzeć nań z należytego dystansu i perspektywy. Acz „– dodawał –” wystarczająco bliskiej, aby poruszać nas do wspomnień, do snucia niedokończonych jeszcze refleksji”. Tych więc wspomnień i refleksji osobistych wtedy mi jakoś zabrakło, teraz zaś pojawiają się za to ze zwielokrotnioną mocą!

Proszę więc wybaczyć ten ton, zapewne nadmiernie egotyczny, tłumaczący się może „specjalnymi okolicznościami” z życiorysu piszącego te słowa. Tymi niepowtarzalnymi doświadczeniami. Wprawdzie każdemu z nas towarzyszącymi w postaci historycznych wydarzeń (nawet, jeśli wówczas tego nie wiemy), acz nie zawsze docenianymi w młodości; własnymi i indywidualnymi. Tak, jak dla mnie stały się teraz te tak różnorodne i mozaikowe obrazki z czasu owych polskich „wrześniowych dni” – z przebijającymi przez nie krzykiem i płaczem noworodka… Myślę, że stały się bolesnym i dojmującym wspomnieniem całego pokolenia rodaków, tak mocno zaskoczonych inwazją niemiecką, zdezorientowanych, otumanionych oficjalnymi propagandowymi mitami rządzących. Jak i samą, wręcz nieprawdopodobną w połowie XX wieku, dla wielu ludzi na całym świecie po prostu niepojętą, sytuacją wojny. Pełnej gwałtu, przemocy, zbrodni i nienawiści, czyli okropnych wyznaczników losu, jaki sami „ludzie ludziom zgotowali”…

III.

Bo z naszym zmysłem historycznym, w ogóle z historią, ze stosunkiem do niej, jest chyba trochę tak, że w młodości odbieramy wszystko to, co wydarzyło się przed naszym urodzeniem jako coś tak odległego, że aż mało realnego, jak wojny punickie czy rywalizacja Aten i Sparty. Wiemy, wiemy, to wszystko może i było, jak nam powiadają szkolne podręczniki, ale nas to nie dotyczy i mało obchodzi. Na pytanie, czym jest historia, Teodor Parnicki, autor Nowej baśni, odpowiadał: „[Historia jest tym] wszystkim, co działo się przed naszym urodzeniem”!

Być może z lektur książek tego wybitnego i tak głęboko zanurzonego w przeszłość pisarza wziął się u mnie ten pogląd i przekonanie, które legło jednak kompletnie w gruzach po mojej podróży do Egiptu. Pod kairskimi piramidami czy w świątyni w Karnaku – i innych miejscach o parotysięcznej historii – uświadamiałem sobie powoli (zapewne i pod wpływem teorii Einsteina), tę naprawdę wielką: względność czasu historycznego. To, co tutaj widzę, to wcale nie było tak dawno, jak wydaje się nam, zadufanym w postęp technologiczny ludziom XX i XXI w. Że taki, Panie dzieju, faraon Cheops, Kleopatra, Ramzes II czy Aleksander Wielki to jednak niemal nasi współcześni!

Zauważono już dawno, że przecież sam człowiek, czyli jego konstrukcja psychiczna i fizyczna, nie zmieniły się prawie wcale, choć w świecie otaczającym nas zmieniało się prawie wszystko. A gdyby przyjąć, że na każdy wiek przypadają dwa pokolenia, to na każde tysiąclecie przypadałoby dwadzieścia pokoleń, a na cztery tysiąclecia osiemdziesiąt, no, powiedzmy sto. Więc gdyby tak ustawić tych ludzi w kolejce, tych wszystkich naszych przodków historycznych, to mielibyśmy „zaledwie” numerek osiemdziesiąty pierwszy…, no, może sto drugi! Zdarzały nam się dłuższe kolejki sklepowe w tzw. latach minionych.

W Antypamiętnikach pisarza i ministra kultury Francji, André Malraux (które także właśnie odnalazłem po latach), można przeczytać zadziwiające i poruszające wyobraźnię zdanie. Zapisane na marginesie opisu pewnej archeologicznej przygody – nocnego powrotnego lotu z pustynnego terenu na Półwyspie Arabskim (Marib) w trakcie poszukiwań legendarnego królestwa i skarbów królowej Saby. „Wszystkie światy pomniejsze mieszają się ze sobą, ruiny Marib z ruinami stadionu w Norymberdze, gdzie między płonącymi w nocy ogniami Hitler wzywał Niemcy; z wielkim płomieniem ołtarzy Magów w górach Persji; z komnatą grobową Cheopsa w piramidzie i śmiercią zaczajoną w górze wśród planet, która ukazała mi splot żył na ziemi żywych i linie ręki mojej zmarłej matki”.

Tak, zdarzają się w dziejach świata i narodów wydarzenia takie jak wojny, zmiany granic, podboje państw przez sąsiadów, ciągnące się przez całe epoki wrogie zatargi, które jednak nic albo prawie nic nie zmieniają w naszym widzeniu człowieka i przeszłości… Ale są takie, które niczym filozoficzna brzytwa Ockhama, odcinają nas radykalnie od przeszłości, tworząc przepaść, na długie pokolenia i lata trudną do zasypania i pokonania…

IV.

Pierwszego września 1939 r. rano, gdy na niebie pojawiły się nad Warszawą pierwsze niemieckie samoloty bojowe, zaczęła się niespodziewanie dla wszystkich nowa epoka w historii polskiego narodu i państwa. Mało kto mógł to przypuszczać, a zwyczajni mieszkańcy najmniej. „To chyba jakieś ćwiczenia” – powtarzali za innymi krewnymi, bardziej zasiedziałymi w stolicy, i moi rodzice – co wiem z ich późniejszych opowieści. Ze zgrozą i zdumieniem tracili powoli, jak wszyscy wokół, tę naiwną wiarę i zadufanie w „naturalną” siłę postępu i nauki płynące z historii. Przekonanie to tkwiło zapewne nie tylko w świadomości ludzi prostych, lecz w umysłach większości polskiego społeczeństwa, które zaledwie dwadzieścia lat temu przeżywało piekło poprzedniej światowej wojny. Powszechnie bowiem wtedy wierzono, że dziś nie może się to powtórzyć; to zbyt świeża, brocząca jeszcze i nadal bolesna rana zadana rzeczywistości, poczuciu elementarnego zdrowego rozsądku. Zadana wszystkim pojedynczym ludziom i całym narodom naszego cywilizowanego świata.

Mój ojciec został zmobilizowany w pierwszych dniach wojny wraz z samochodem marki Chevrolet, kupionym na raty do spółki z jednym z wujów mamy i „puszczonym” jako warszawska taksówka utrzymująca rodzinę. Wiózł zatem we wrześniu kilku uciekających ze stolicy notabli z Polskiego Radia (był wśród nich nawet pewien generał). Dojechali jakoś szczęśliwie do Baranowicz na Białorusi, gdy podczas kolejnego bombardowania wszyscy „pasażerowie” gdzieś się rozproszyli… Został sam z nietkniętym samochodem. Postanowił więc wrócić nim do Warszawy, początkowo „pod prąd” uciekinierów do Rumunii. Dotarł do nowo powstałej granicy niemiecko-radzieckiej na Bugu (a nie była to wcale, jak wkrótce się okazało, „granica przyjaźni”). Oczywiście samochód podczas próby wjazdu na most został zarekwirowany przez czerwonoarmistów (a więc musiało to być już po 17 września) na cele wojenne, na co dostał odpowiednią bumagę, czyli zwyczajny, ręcznie nabazgrany świstek papieru wyrwany z oficerskiego notatnika. Bumagę tę zresztą przechowywał długie lata po wojnie, wierząc, mimo swego wielkiego ludowego sceptycyzmu i „realizmu historycznego” wyniesionego z doświadczeń obu wojen światowych, że kiedyś to auto odzyska. Ale też i martwił się tym, że ktoś kiedyś upomni się o niezapłacone jeszcze, brakujące przedwojenne raty za auto… Tymczasem, i tak zapewne szczęśliwy, że uszedł cało, wrócił per pedes apostolorum (łatwo to dziś powiedzieć) do Warszawy dopiero na początku października 1939 r. Na miejscu zastał zabiedzoną i zagłodzoną żonę karmiącą noworodka. Mamie pomagała trochę siostra ojca Zofia. Mieszkająca w podwarszawskiej Jabłonnie – przed wojną była tam kimś w rodzaju dame de compagne (zapewne pokojówką, zważywszy na jej status społeczny) u hrabiny Potockiej, której towarzyszyła kiedyś w jej podróżach po Europie…

Już po upadku i kapitulacji Warszawy (i tuż moich narodzinach) ciotka Zofia przyjechała z Jabłonny wąskotorówką (kursowała ona jeszcze do lat 60. ubiegłego wieku, jak pamiętam) i podzieliła się swoją okupacyjną biedą. Nie mieszkała już bowiem w pałacu, lecz w skromnym domku, wybudowanym w pobliżu stacji kolejki. Dom ów stał na gruncie otrzymanym jako odprawa za pracę jej męża ogrodnika, parającego się w latach okupacji i długo jeszcze po wojnie hodowlą nowalijek inspektowych „pod szkłem”. Wiem o tym, bom bywał z rodziną u niej na niedzielnych obiadkach, by odtąd przez długie lata nie móc patrzeć na rzodkiewkę czy sałatę!

Po powrocie ojca do Warszawy zostałem ochrzczony w pobliskim kościele Karola Boromeusza i zapisany jako urodzony 11 października 1939 r., a więc ponad dwa tygodnie później, niż faktycznie (nie wiem, którego dnia to było, nie zdążyłem zapytać mamy, bo gdy jeszcze żyła nie miało to dla mnie większego znaczenia). We wszystkich dokumentach mam taką datę urodzenia – dość chyba rzadki przypadek w naszych czasach, że nie wiesz, kiedyś się urodził. Co mnie i teraz specjalnie nie uwiera, zważywszy na okoliczności czasu i miejsca!

To oczywiście nie koniec mojej rodzinnej epopei wrześniowej i wojennych losów. Nie namieszkałem się na tej Chłodnej 60, bo wkrótce powiększona w tak niefortunnym momencie rodzina przeniosła się do krewnych mamy na wieś w okolicach Winnicy na północnym Mazowszu. I całe szczęście, bo nasza kamienica padła potem pod bombami, jako jedna z pierwszych w czasie powstania warszawskiego. Na dodatek ojciec, któremu udało się uciec spod opieki jednego satrapy, trafił wkrótce pod opiekuńcze skrzydła drugiego (po paru latach pokłócą się na śmierć i życie). Został bowiem zgarnięty w jakiejś brance czy łapance i zabrany na tzw. roboty do Niemiec. Trafił gdzieś w Poznańskie, a że potrafił prowadzić auto, nie miał chyba tak całkiem najgorzej. Poza tym był człowiekiem obrotnym i „kiwał” Niemców jak mógł, co uważał za swój nie tyle patriotyczny (bo nie pamiętam by używał tego słowa), ile rodzinny obowiązek! Bo gdy na przykład – jak słuchałem potem z otwartą buzią jego opowieści – zawoził wielką żywnościową pakę swego niemieckiego „dobroczyńcy” na pocztę, by wysłać ją w głąb Niemiec do niemieckiej rodziny, to – ryzykując życiem – odklejał czasami kartkę z niemieckim adresem i naklejał nową, na adres i nazwisko Frau Termer, przezornie nie wypisując słowiańskiego imienia mojej mamy (Aniela).

Mieszkaliśmy już wtedy na ulicy o pryncypialnej nazwie: Hitlerstrasse, w pobliskim miasteczku Nasielsk. I wyobraźcie sobie, że paczki te dochodziły – przynosił je do domu niemiecki pracownik poczty! Ordnung muss sein!

To wszystko miało jeden tylko, choć zasadniczy feler (materiał dla psychoanalityka): nie miałem i nie znałem ojca w dzieciństwie. A kiedy na kilka miesięcy przed końcem wojny udało mu się znowu zwiać od swych hitlerowskich dobrodziejów i jakimś kolejnym cudem przedrzeć się przez linię frontu, wtedy ja, pięciolatek wówczas, spytałem przezornie: „Mamo, a kim jest ten pan?”. Słuchałem potem ojcowych opowieści, śmiesznych i tragicznych przeważnie, z tego okresu pracy kierowcy (niezły to punkt obserwacyjny), w wielkiej budowlanej firmie niemieckiej Hochtief. Istniejącej nadal i działającej u nas od dwudziestu paru lat, a zajmującej się np. rozbudową lotniska na Okęciu – ma nawet przedstawicielstwo i biuro w domu na ul. Jana Pawła II, w którym obecnie mieszkam. Nazwa tej firmy – dla większości rodaków zapewne całkiem już neutralna – dla mnie brzmi okropnie, wręcz złowieszczo, jak niezatarty w pamięci znak, niemal synonim moich nieszczęsnych dziecięcych lat.

V.

W pierwszych zdaniach Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego można przeczytać: „1 sierpnia we wtorek 1944 roku było niesłonecznie, mokro, nie było za bardzo ciepło. W południe chyba wyszedłem na Chłodną (moja ulica wtedy, numer 40) i pamiętam, że było dużo tramwajów, samochodów, ludzi”.

Idę teraz Chłodną od Żelaznej w stronę numeru 60 i targowiska Kercelak. Widziałem parę lat temu w księgarni książkę pt. Ulica Chłodna, może kiedyś do niej zajrzę, teraz nie  bardzo mam na to ochotę. Obecnie ten odcinek ulicy nie należy do ulubionych zakątków władz miejskich: spod nierównego asfaltu widać fragmenty starej przedwojennej kostki brukowej, gdzieniegdzie też i podrdzewiałe szyny tramwajowe. „Proszę pana – mówiła mi kiedyś pewna starsza pani, mieszkająca tutaj przed 1939 rokiem, gdy dowiedziała się, że urodziłem się na Chłodnej. – To była piękna ulica, duże domy, bogate wystawy sklepowe, chodziły tramwaje”. Teraz wokół nowe, od Sasa do lasa, jak niemal w całej dziś Warszawie, chaotycznie rozmieszczone bloki mieszkalne w miejscu zniszczonych w latach wojny i w powstaniu dawnych czynszowych kamienic. Przechodniów też niemało, wszędzie pełno parkujących, przeważnie nowych i eleganckich marek samochodów, sporo wciśniętych w przestrzeń niewielkich warsztatów rzemieślniczych i budek, jeszcze zachowanych jakby z lat tuż powojennych (typowych dla tzw. warszawskiego Dzikiego Zachodu); jakieś malutkie pizzerie i kebaby z ulicznymi ogródkami, a nad tym wszystkim, tuż przed Wronią, góruje wielki potężny biurowiec, okrągła wieża Babel – prawdziwy „wielobranżowy” urzędniczy drapacz chmur…

Jestem już u wylotu Chłodnej w stronę Towarowej, teraz szerokiej, wygodnej i nowoczesnej miejskiej arterii przelotowej, tam gdzie był ów słynny Kercelak. Dziś wydaje się, że ani słychu, ani widu po nim. A tu, przepraszam, pozostał jednak jakiś ślad – u zbiegu Towarowej, Okopowej i Alei Solidarności pojawia się nagle napis: „Rondo Kercelak”. Z prawej strony Chłodnej dostrzegam jeszcze niebieską tabliczkę: – „Chłodna 60/62”, widać połączono dwie odrębne parcele. Na Kercelaku stoi jakiś taki… nijaki budynek, na oko, z lat 60. Niezbyt duży ani ładny, zwyczajny, ni to biurowiec, ni to zakład produkcyjny, z napisem: Spółdzielnia Pracy… Dobrze, że nie zaglądałem tutaj wcześniej…

Cóż, tak zmienia i „toczy się” ten nasz mały światek… Tak też, jak powiada Poeta, „życia koniec szepce do początku…”.

Osiemdziesiąta piąta rocznica wybuchu II wojny światowej zbiegła się z 85. urodzinami Janusza Termera, uznanego krytyka literackiego, prezesa Polskiego Oddziału Europejskiego Stowarzyszenia Kultury SEC, autora książek, leksykonów, haseł w encyklopediach i jeszcze większej liczby esejów. Z punktu widzenia niżej podpisanych – przede wszystkim Przyjaciela, członka redakcji „Res Humana”, naszego (i Państwa) przewodnika po świecie pięknych słów. Z tej okazji publikujemy nieco poprawione edytorsko wspomnienie Janusza Termera o jego osobistej, rodzinnej historii, poprzeplatane – jak u tego Autora bywa – refleksjami natury krytycznoliterackiej i nawiązaniami do dzieł i zjawisk kultury. Tekst ten został opublikowany w numerze 5/2024 „Res Humana” (wrzesień-październik 2024 r.), a pierwotnie ukazał się w książce Janusza Termera pt. Myślenie literaturą, wydanej w serii „Biblioteka RES HUMANA” w 2019 roku.

Przypominam tu od czasu do czasu dzieła i dziełka literackie – zapominane czasami niemal kompletnie, najczęściej niesłusznie moim zdaniem. Nieznane zatem młodszym pokoleniom czytelników. A interesujące z wielu rozmaitych powodów. Dziś będzie mowa o pozycji kompletnie nietypowej. Przywołuję teraz tutaj pewną niepozorną i bardzo skromną edytorsko książeczkę, wydaną lat temu ponad już trzydzieści! Niemającą na pierwszy (ani żaden zresztą inny) rzut oka nic wspólnego z literaturą zwaną i uznawaną za piękną. Toteż proszę nie pomyśleć sobie od razu, iż to, co zamierzam o niej napisać, będzie jakąś zupełnie wariacką, mocno ekstrawagancką czy też kokieteryjną fanaberią recenzencką… A może i będzie? No to niech będzie!

Chodzi tu mianowicie o przypomnienie dzieła znalezionego latoś, podczas letniej kanikuły na podmiejskiej działce w Dębem nad Zalewem Zegrzyńskim, pośród książek niegdyś tu zwożonych, przeglądanych i czytanych oraz niekiedy opisywanych „po gazetach”. Jest to mianowicie pewien popularnonaukowy przewodnik poświęcony najstarszym drzewom polskim. Wydany w Warszawie, w odległej i historycznej już dla większości z nas epoce, bo w 1992 r. przez wydawnictwo PTTK „Kraj”. Pisany musiał być gdzieś od połowy lat 80. ubiegłego stulecia (bo pamiętać trzeba, że każda książka publikowana wówczas miała swoją długą, paroletnią zazwyczaj, tzw. ścieżkę druku). Stąd też, do podawanych niżej dat wieku drzew trzeba obecnie dodawać co najmniej trzydzieści parę lat. Przewodnik ten, liczący sobie stron ok. dwustu, wraz ze słowniczkiem terminów botanicznych, literaturą przedmiotu i indeksami wyszedł spod pióra pracownika naukowo-dydaktycznego Akademii Rolniczej w Poznaniu dr. inżyniera Cezarego Pacyniaka. Musiał być bardzo ambitnym (w najlepszym sensie tego słowa) naukowcem, ekspertem od drzew, biologiem dendrologiem i miał już wtedy na koncie wiele publikacji w specjalistycznych czasopismach z tej nieco nadal egzotycznej dziedziny^[1].

Czytałem, pamiętam, to dendrologiczne – skromnie i zgrzebnie wydane – dziełko z wielkim ukontentowaniem już wtedy, czyli przed ponad trzydziestu laty, a więc było nie było pod koniec ubiegłego wieku! Tak jak i teraz czytam je z niemniejszym zaciekawieniem po szczęśliwym odnalezieniu. Chociaż teraz nieco poprzez zrozumiałą mgiełkę zapomnienia w zakresie pewnych konkretów i szczegółów. I oczywiście od razu sięgnąłem na początek wydania po tę smaczną ciekawostkę z zakresu tzw. couleur locale. Pamiętajmy – elementu niezbędnego i postulowanego jeszcze przez twórcę europejskiej powieści historycznej, słynnego pisarza Waltera Scotta w powieściowej narracji dotyczącej przeszłości. Zafrapowała mnie bowiem, jak i przedtem, informacja o tym, że jedno z najstarszych polskich drzew tutaj opisywanych znajduje się w miejscowości Dębe na Mazowszu. A więc ni mniej ni więcej tylko kilkaset metrów od miejsca, gdzie piszę te słowa. Czyli nieopodal naszego letniego domku nad Zalewem Zegrzyńskim (patrz na ten temat: szkic Letnie odkrycia w mojej publikacji Myślenie literaturą z 2019 r., wydanej w serii „Biblioteka RES HUMANA”).

Zatem z wielkim zapałem i zaciekawieniem także teraz sięgam na nowo po wiele fragmentów książki dr. inżyniera Pacyniaka. W tym m.in. do jej następującego akapitu pt. Wiśnie, który przytaczam w oryginalnym i dosłownym brzmieniu:

„Wiśnia ptasia, czereśnia ptasia, trześnia (prunus avium, cerasus avium). Występuje w Europie i Azji, w Polsce dorasta do 28 m wysokości i ponad 300 cm obwodu. W naszym kraju rośnie dziko w lasach liściastych i mieszanych. Od tego gatunku pochodzą owocowe odmiany czereśni – chrząstki i sercówki, o barwie czerwonej lub żółtej. Liście są podłużnie jajowate, do 15 cm długości, z wierzchu matowe, spodem słabo owłosione. U nasady liścia często występują gruczołki (dwa lub cztery). Owoce kuliste. Drewno jest używane w stolarstwie i tokarstwie. W korze występują garbniki do 10%, zaś w liściach witamina C. Obliczono wiek zarówno dla drzew dziko rosnących, jak i odmian owocowych.

Dębe – wieś, gmina Serock, województwo stołeczne warszawskie. Wiek 113 lat, obwód 301 cm, pierśnica 96 cm, wysokość 11 m, stan zdrowotny 2, pomnik przyrody. Ta okazała czereśnia rośnie we wsi Dębe nr 51 u ob. F. Łączyńskiego, w ogrodzie tuż za budynkiem mieszkalnym. Drzewo ma nisko osadzoną, potężną koronę. W odległości 50 m od niego znajdują się fortyfikacje z XIX w. zachowane w dobrym stanie… Dojazd dogodny z Warszawy autobusem PKS do wsi Dębe. Odległość od przystanku – 300 m, od stacji kolejowej w Zegrzu – 11 km”.

Najpierw marginalne, acz niezbędne, należne krótkie rzeczowe komentarze, historyczne, społeczne i biologiczno-przyrodnicze.

Autobusy PKS to obecnie, można rzec śmiało „przyrodnicza rzadkość”, czyli relikt minionej epoki. Bo po 1990 r. królowały tutaj, jak i gdzie indziej w kraju, zdezolowane autobusy prywatnych firm „krzak” lub „pan Zenek zaprasza”. Dodać jednak warto, że od czasu pandemii covidowej w 2020 r. pojawiać się tutaj zaczęły niewielkie autobusiki, co prawda dość rzadko kursujące, ale nowe i sprawne. Fundowane przez lokalne władze samorządowe (brawo!), gminne i powiatowe, i służące obecnie okolicznym mieszkańcom dojeżdżającym do pracy w stolicy via stacja kolejowa WKD w Legionowie.

Po wtóre (co ważniejsze, choć smutniejsze niestety) opisywana przez Cezarego Pacyniaka czereśnia w Dębem już nie istnieje. I to od wielu lat. Tak udało się ustalić w rozmowie z mieszkającą tu nadal wnuczką ob. F. Łączyńskiego. Ta zabytkowa okazała czereśnia została powalona przed parunastu laty przez potężną wichurę i pozostał z niej tylko kikut pnia. Wichurę niemającą jak widać zrozumienia nijakiego dla pomników przyrody – nawet tej ponad 150-letniej czereśni! Szkoda to oczywiście wielka i nieodwracalna strata przyrodnicza.

Ale cóż począć, takie straty to sprawa całkowicie naturalna i zrozumiała szczególnie dziś, gdy patrzymy, co to się w tej przyrodzie, Panie Dziejku, obecnie wyprawia. I nie ma na to najczęściej rady.

Cóż jednak począć z owymi nienaturalnymi stratami, całkowicie niezrozumiałymi i niepowetowanymi, wynikającymi – i to od dość już dawna, z rodzącej się „tradycji” nierozumnie lekkomyślnego podejścia do starych drzew. Ba, do drzew w ogóle! I to nie tylko przecież w Polsce. Co więcej, w stosunku do drzew i świata przyrody w ogóle! Z tak krótkowzrocznie doraźnej i czysto pragmatycznej perspektywy niszczonego od wieków dziedzictwa. Skutki tego podejścia oglądamy wszyscy, zwłaszcza teraz, w dobie postępujących tak szybko globalnych zmian klimatycznych. Ze zgrozą i przerażeniem wielkim oglądamy je w apokaliptycznym wymiarze: od płonącej Afryki, wysp i krajów południowej Europy, Grecji czy Chorwacji, Hiszpanii czy Chin, po Amazonię i Amerykę Północną…

Ekologia, głupcze!

Powtarzajmy to sparafrazowane powiedzenie pewnego polityka w nieskończoność i działajmy na rzecz ekologii, a i tak nigdy nie będzie to za wiele w sprawie „podcinanej przez nas samych gałęzi, na której siedzimy” (patrz słynne dzieło Złota gałąź Frazera). Na niej wyrosła i opierała się przez wieki ludzka cywilizacja, kultura i codzienna egzystencja. Nadal więc wycinajmy lasy, zaorujmy prerie, kopmy wielkie dziury w ziemi w poszukiwaniu… własnej zagłady! Róbmy tak dalej i dalej, i dalej… I dalej aż do samego końca… A i tak nie wiadomo, czy informacjami o skutkach tych działań da się kiedyś przekonać owe liczne zastępy dzisiejszych ekosceptyków i innych płaskoziemców…

A może jednak mimo wszystko dojdziemy kiedyś, jeśli jeszcze zdążymy do realizacji owej szlachetnej Norwidowskiej idei: „zarania wiekuistego zwycięstwa”? A nasi potomkowie – jeśli przeżyją owe potęgujące się obecne i niechybnie grożące nam w przyszłości, gołym okiem dziś widoczne, nadciągające na cały glob katastrofy ekologicznie NIEODWRACALNE – będą z niedowierzającym zdumieniem dociekać przyczyn i źródeł tej naszej nieprawdopodobnej, gargantuicznej wręcz, ludzkiej głupoty!

No dobrze, dobrze – nie rozczulajmy się zanadto! Wracajmy lepiej (jak powiadał renesansowy racjonalista François Rabelais: revenons a nos moutons – wracajmy do naszych baranów) do tej niepozornej książki o starych drzewach. Zawsze większe znaczenie mają w ostatecznym rachunku najdrobniejsze bodaj fakty od teoretycznej gadaniny umoralniającej, której i tak nikt słuchać dziś już nie chce.

Oto autor tego naszego przewodnika o drzewach prawi (jak na Poznaniaka przystało – konkretnie, rzeczowo i uczenie) we wstępie do swego przewodnika zatytułowanym: Stare drzewa przedmiotem kultu, o istotnych przyczynach swego zainteresowania ową praktyczną „ekologiczną dendrologią”.

Widzi bowiem jej źródła w starych dobrych tradycjach, obrzędach i wierzeniach ludzkich, dotyczących świata natury i przyrody. Obecnych od zawsze w dziejach kultury i cywilizacji. W tym właśnie, że od najdawniejszych, niepamiętnych czasów ludzie otaczali stare i okazałe drzewa czcią równą bóstwom. Wierzyli, że zamieszkują w nich opiekuńcze duchy, które sprawują pieczę nad plemionami i rodami. To w ich cieniu – z prośbą o opiekę – składano ofiary oraz naczynia pełne obrzędowego jadła i napojów. W cieniu wielkich dębów, cisów, jesionów, jodeł czy buków kapłani odprawiali religijne obrzędy, a władcy sprawowali sądy. Za zły omen uznawano usychanie takiego drzewa, strzaskanie go przez piorun czy wichury.

Hindusi czcili figowiec (w jego cieniu miał się narodzić Budda) i drzewo zwane asioka, które uchodziło za symbol miłości i płodności. Chińscy taoiści sadzili wokół pagód miłorzęby. W Azji Mniejszej świętym drzewem była oliwka. Plemiona europejskie czciły głównie dęby, cyprysy, cedry i lipy… (tu wspomnijmy nieśmiertelną fraszkę czarnoleską Jana Kochanowskiego Na lipę: „Gościu, siądź pod mym liściem, a odpocznij sobie...”).

W całej literaturze, w szczególności w polskiej poezji, znaleźć można dziś bez trudu – w dobie smartfonów i laptopów – całą wielką antologię utworów poświęconych drzewom, zwłaszcza zaś dębom i innym gatunkom cenionym przez naszych słowiańskich przodków… Toteż oszczędzę Ci, Czytelniku Drogi, przykładów i cytatów nazbyt wielu.

Wiadomo powszechnie (o czym wspomniano), że Słowianie czcili i poważali stare dęby, na co mamy wiele świadectw kronikarskich i literackich. Niech zatem wystarczy choćby fragment, który pamiętamy zapewne wszyscy, choćby ze szkolnych lektur, czyli owe Mickiewiczowskie strofy z księgi IV Pana Tadeusza o Drzewach moich ojczystych:

Jeśli Niebo zdarzy,

Bym wrócił was oglądać, przyjaciele starzy,

Czyli Was znajdę jeszcze? Czy dotąd żyjecie?

Wy, koło których niegdyś pełzałem jak dziecię.

Czy żyje wielki Baublis, w którego ogromie

Wiekami wydrążonym, jakby w dobrym domie,

Dwunastu ludzi mogło wieczerzać za stołem…

Nie można jednak przy tej okazji nie wspomnieć bodaj króciutko o naszym słynnym Bartku. Za najokazalsze drzewo w Polsce w 1934 r. sąd konkursowy pod przewodem znanego badacza, biologa Władysława Szafera uznał legendarny dąb Bartek znajdujący się w gminie Zagnańsk. Jego wiek szacowano różnie, jeszcze w międzywojniu na 1200 lat, a po wojnie – na tysiąc. Według obliczeń naszego autora dr. Pacyniaka, stosującego nowoczesne metody pomiarów drzew, dąb ten miał wtedy 654 lata (dziś dodajemy mu śmiało 30 i parę), co przecież nie pomniejsza jego pomnikowej i obrosłej podaniami historycznymi wartości. Tak rzetelnie i rzeczowo przez autora opisywanej…

I na koniec impresji związanych z książką Najstarsze drzewa w Polsce mój wielki apel (mój i zapewne tysięcznych rzesz miłośników przyrody w Polsce) – o fizyczne przypomnienie, czyli wznowienie tego przewodnika Cezarego Pacyniaka. Oczywiście w poprawionej i uzupełnionej, uaktualnionej przez ustalenia nowego pokolenia badaczy, biologów-dendrologów, starannej edytorsko nowej wersji książkowej. I koniecznie w bogatej szacie graficznej, w kolorowo-albumowej postaci zdolnej przyciągnąć uwagę zblazowanej dzisiejszej pop-kulturowej publiczności.

Wiem, iż to trud byłby dość wielki i nieco kosztowny, ale na pewno wcale nienadaremny. Ale na pewno ze wszech miar opłacalny dla nas wszystkich. Bo istnieje dzisiaj (jeśli nie dziś, to kiedy?) coraz więcej czytelniczego miejsca na tego typu publikacje, naprawdę doskonały nadciąga czas. Sprzyjający podobnym przedsięwzięciom nowy klimat, coraz wyraźniej odczuwalna potrzeba odchodzenia od obecnego zalewu masowej tandety panoszącej się od paru dekad u nas pseudokulturowej „nijakości” czy taniej tabloidowej sensacji – w stronę rodzącego się głodu autentycznej wiedzy.

Dębe, lipiec–sierpień 2024

^[1] C. Pacyniak, Najstarsze drzewa w Polsce. Przewodnik, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa 1992.

 

Tekst został opublikowany w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

 

 

Polsko-niemieckie relacje w działalności naukowej i publicystycznej Franciszka Ryszki

Artykuł na stulecie urodzin Profesora (ur. 4 sierpnia 1924 r. w Grodnie, zm. 31 marca 1998 r. w Warszawie).

I.

Osobowość i dorobek naukowy Franciszka Ryszki należą do tego rodzaju jakości intelektualnych i moralnych, których dziś zaczyna nam bardzo brakować w świecie naukowym i szerzej w życiu publicznym. Dotyczy to także niektórych innych osób ze świata nauki z pokolenia lat 20. i 30., które przeżyły bardzo wiele w swoim życiu, a miało to wpływ zapewne także na ich poglądy w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych oraz na treść przekazu dydaktycznego dla młodszych pokoleń, także w relacji mistrz–
–uczeń. Przy czym nie było to przekonanie, że wpływ może iść tylko w jednym kierunku: od nauczyciela akademickiego do studenta czy doktoranta.

Kiedyś, a było to w latach 80. XX w., prof. Ryszka, zaproszony przez prof. Wiktora Sucheckiego do wygłoszenia na Uniwersytecie Warszawskim wykładu dla doktorantów na wydziale prawa, stwierdził ostro m.in.: „Jeśli Mistrz nie uczy się także od swojego dobrego ucznia-doktoranta, to do d… z takim mistrzem!”.

A obszary tych badań naukowych oraz szerszych intelektualnych zainteresowań i możliwości korzystania z ich wyników i inspiracji były u Ryszki przez całe lata bardzo rozległe: od tematyki śląskiej przez historię Niemiec, narodowego socjalizmu i Trzeciej Rzeszy, historię doktryn prawnych w myśli europejskiej, historię państwa i prawa Polski, współczesne stosunki polsko-niemieckie, polemologię (czyli naukę o wojnie) i prawne aspekty zbrodni wojennych, doktryny militarne, teorie polityczne i metodologię, elementy socjologii i psychologii społecznej aż po anarchistów hiszpańskich i historię Hiszpanii… Były to osiągnięcia badawcze i zainteresowania naukowe, które miały szersze znaczenie społeczne i docierały do różnych środowisk. Profesor prowadził przez całe lata wykłady, w szczególności we Wrocławiu i w Warszawie, na uniwersytetach oraz w PAN, a także u schyłku swojej drogi na uczelni prywatnej. Były to wykłady głównie dla prawników i politologów, jak również prezentowane na uczelniach wojskowych. Nie była mu także obojętna tzw. potoczna świadomość w sprawach uprawianych w nauce.

W zainteresowaniach naukowych i badawczych połączyły go więzy przyjaźni z wybitnymi przedstawicielami wielu dyscyplin, również poza głównym, niemcoznawczym nurtem badań. Do tych osób należał m.in. Jan Strzelecki, tragicznie zmarły socjolog o dużym autorytecie naukowym i moralnym. Także z kręgu socjologów – zaprzyjaźniony Stefan Nowak, który uczestniczył wraz z Ryszką i całą grupą w seminarium UNESCO w Paryżu i w objeździe poznawczym na południu Francji późnym latem 1956 roku. W tej 30-osobowej grupie młodych polskich naukowców byli m.in. tak wielce obiecujący wtedy, a przyszli znani uczeni, jak Leszek Kołakowski, Maria Janion, Bronisław Baczko, Jan Baszkiewicz, Zbigniew Radwański, Antoni Rajkiewicz… (F. Ryszka, Pamiętnik inteligenta, t. II, s. 156). To był efekt nadciągających wydarzeń i przemian popaździernikowych 1956 roku oraz zmiany możliwości i atmosfery współpracy międzynarodowej w nauce. W następnych latach Ryszka powraca naukowo do Paryża wielokrotnie: w 1958 r. uczestniczy w seminarium z socjologii prawa na Sorbonie, które prowadzi Georges Gurvitch – znany socjolog i uczeń Leona Petrażyckiego jeszcze z Petersburga, by w 1980 roku prowadzić to seminarium już jako goszczący profesor.

II.

Szczególne miejsce zajmowały jednak relacje polsko-niemieckie i na tym chciałbym się skupić w niniejszym wspomnieniu.

Była to sprawa nie tylko jego zainteresowań intelektualnych i naukowych historią polityczną, prawem, historią idei czy też wyniesioną jeszcze z okresu młodzieńczego lat 30. świetną znajomością języka niemieckiego. Losy wojny rzuciły go bowiem jako młodego, zaledwie 21-letniego żołnierza, na front końcowej batalii II wojny światowej, aż do Berlina. A kule ostatnich miesięcy wojny dosięgły i jego – został ranny w jednej z końcowych bitew na Wale Pomorskim, otrzymał za udział w tych walkach Krzyż Walecznych.

Podczas powojennych studiów prawniczych na Uniwersytecie Wrocławskim spotyka wybitnych profesorów prawa, z korzeniami akademickimi okresu międzywojennego (m.in. profesorowie z korzeniami wileńskimi z Uniwersytetu Stefana Batorego – Seweryn Wysłouch jako historyk ustroju, ale też profesor prawa karnego Witold Świda, o którym wspominał w rozmowie ze mną na UW w 1994 roku). Ciekawym przykładem we wspomnieniach Ryszki (jego „Pamiętnik inteligenta”, cz. 1 1994, cz. II 1996) jest osoba prof. Wacława Osuchowskiego, specjalisty prawa rzymskiego, z kolei z rodowodem naukowym z Uniwersytetu Lwowskiego (UJK); egzamin u niego z prawa rzymskiego ułatwiła studentowi Ryszce dobra znajomość języka łacińskiego wyniesiona jeszcze z przedwojennej szkoły w Grodnie. Poza macierzystą uczelnią największy wpływ na jego rozwój naukowy wywarł prof. Konstanty Grzybowski z UJ, historyk doktryn prawnych. W pierwszych pracach naukowych Ryszka sięga do problematyki śląskiej, idei narodowej i kontekstu społecznego, a nawet gospodarczego. Nie bez problemów z publikacją całości tych badań.

Od tej problematyki badawczej potem odchodzi, by na przełomie lat 50. i 60., a więc w lepszej już atmosferze politycznej i naukowej tamtych lat, zająć się historią polityczną Niemiec okresu weimarskiego, a przede wszystkim – Trzeciej Rzeszy. To są prace pisane już dla szerszego czytelnika (m.in. Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim, 1962). Znamionują one odejście od poglądów tużpowojennych naukowców, skądinąd ważnych w nauce teorii państwa i prawa (Stanisław Ehrlich) oraz prawa konstytucyjnego (Stefan Rozmaryn), tj. od emocjonalnego spojrzenia na faszyzm niemiecki tylko w kategoriach „państwa-zbrodniarza” czy podejścia przesadnie klasowego w genezie faszyzmu i jego dojściu do władzy po 1933 roku. Ehrlich znacznie jednak przez lata ewoluował w swoich poglądach na państwo, prawo i pluralizm wartości; Ryszka w poczytnej w latach 70. „Polityce” napisał artykuł podkreślający walory podręcznika tego profesora jako Wstępu do nauki o państwie i prawie nie tylko dla prawników, ale i politologów.

W miarę upływu lat badawczych, w tym pracy naukowej prowadzonej w Niemczech i we Francji, Ryszka przybliżył czytelnikom i polskiej literaturze naukowej wiele teorii i hipotez w nauce zachodniej dotyczących interpretacji faszyzmu. Słusznie zwracał uwagę wrocławski badacz narodowego socjalizmu i Trzeciej Rzeszy prof. Marek Maciejewski (uważany przez Ryszkę i jego przyjaciół za naukowego „wnuka” Profesora; naukowym „synem” był inny uczeń – prof. Karol Jonca, już nawet zbliżony pokoleniowo do Ryszki, bo urodzony w 1930 r.), że w ocenie autora Państwa stanu wyjątkowego to m.in. Erich Fromm ze swoją Ucieczką od wolności znacząco wyjaśnił i zinterpretował genezę postaw i poglądów profaszystowskich w kategoriach psychologii społecznej. A więc nie była to tylko interpretacja prawnika – raczej uczonego zakorzenionego w interdyscyplinarnym widzeniu ważnych wydarzeń historycznych, brzemiennych w skutkach. Przy tym bardzo ważne pozostają „socjalne uwarunkowania, na których wyrosła czy rozpleniła się ideologia”. Już wstępy do znanych dzieł literatury zachodniej, które rekomendował polskiemu wydawcy i czytelnikom (m.in. Alan Bullock, Joachim Fest czy Roger Manvell i Heinrich Fraenkl), tłumaczonych na język polski na temat historii Niemiec, a zwłaszcza Republiki Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy, były przykładami wielopłaszczyznowego podejścia Ryszki do tej problematyki.

Badacze okresu Trzeciej Rzeszy i w ogóle faszyzmu, a także zwykli czytelnicy zainteresowani tym ponurym okresem historii, byli lepiej przygotowani do europejskiej znajomości i dalszego studiowania tej problematyki dzięki publikacjom Ryszki. Pokazała to pośrednio m.in. wydana w połowie lat 70. praca włoskiego historyka Renzo de Felice o interpretacjach faszyzmu.

Dla moich doświadczeń i wspomnień z okresu akademickiego i seminarium z historii doktryn prawnych i politycznych sugestywnym przykładem było wprowadzenie autorstwa Ryszki do książki George’a Mossego Kryzys ideologii niemieckiej (1972). Została w niej podjęta próba ukazania rodowodu ideologii niemieckiej przez idee i ruch volkistowski, w którym samo pojęcie Volk nie jest tylko prostym tłumaczeniem jako „naród” czy „lud” – jest raczej związane z dawnymi źródłami germańskimi i obrócone później jako ideologia nacjonalistyczna, zorientowana rasistowsko i antysemicko. Mosse wiedzie czytelnika po idei romantycznej, wierze germańskiej i starożytnych Germanach, wpływie tych idei na proces edukacji i wychowania młodzieży, przez koncepcje rasistowskie i stereotypy antysemickie aż po okres narodowego socjalizmu po 1933 roku. W przedmowie do tej książki Ryszka stwierdza, że jednak w polskiej literaturze naukowej nie było zbyt wielu oryginalnych utworów poświęconych „wewnętrznym dziejom i samoistnej wykładni faszyzmu”. Później, po latach można było przyznać, że polska historiografia oraz historia idei prawnych dotycząca faszyzmu i Trzeciej Rzeszy wzbogaciła się o prace takich autorów, jak m.in. Karol Jonca czy Henryk Olszewski, a w kolejnym pokoleniu Maria Zmierczak czy Marek Maciejewski – autorów wysoko cenionych przez Ryszkę.

Z wieloma zaś badaczami niemieckimi o podobnych profilach zainteresowań Ryszka utrzymywał długi czas przyjazne i inspirująco naukowe kontakty. W szczególności z Wernerem Jochmannem i Martinem Broszatem, ale także z takimi historykami idei, jak Karl-Dietrich Bracher oraz z późniejszymi profesorami w dziedzinie historii najnowszej – Eberhardem Jaeckelem i Kurtem Sontheimerem. Pobyt naukowy w Monachium w renomowanym Instytucie Historii Najnowszej (1957–1958) był bardzo twórczym badawczo okresem działalności naukowej Ryszki i zaważył, jak się wydaje, w znacznym stopniu na jego dorobku naukowym w dziedzinie badań nad państwem i prawem w Trzeciej Rzeszy.

W długoletnim badaniu historii politycznej i idei prawnych Niemiec oraz w szerszym spojrzeniu nie zabrakło fascynacji kulturalnych, literackich i filmowych. I tak np. za największe dzieło literackie gdańszczanina – noblisty Guentera Grassa Ryszka uważał powieść Psie lata (Hundejahre), do której wielokrotnie powracał. Według niego jest to arcydzieło nr 1 na liście światowej, acz cenił i Blaszany bębenek tegoż autora. Ryszka polubił kino niemieckie z czasów swojego dłuższego pobytu naukowego: m.in. film Generał diabła według sztuki Zuckmayera z Curdem Juergensem, filmy z Hildegard Knef i Marią Schell, a także początki wielkiej kariery Romy Schneider.

Z najbliższymi intelektualnie i duchowo Niemcami, których poznał, podzielał pogląd, że „trzeba zachować sceptycyzm wobec wszystkich wartości, których dostarcza przeszłość”. Krytyczny był wobec przywiązania do tradycji, bo dyktuje to „wychowanie autorytarne”. Konformizm zaś uzasadniają takie wartości jak Dienst i Pflicht.

Takie szeroko otwarte na ciekawe dziedziny i zjawiska z historii i współczesności Niemiec zainteresowania Ryszki (a był jeszcze kibicem piłkarskim drużyny Schalke 04!) imponowały mi w moich zainteresowaniach niemcoznawczych i w próbie zrozumienia trudnych zagadnień, zarówno w pracy w służbie dyplomatycznej, jak i w działalności naukowej.

III.

Carl Schmitt (1888–1985) i jego filozofia państwa oraz poglądy powojenne odegrały szczególną rolę w badaniach naukowych i zainteresowaniach Franciszka Ryszki. Był to chyba rodzaj intelektualnej fascynacji, pomimo oczywistych barier i zahamowań wynikających z niezbyt chlubnego okresu, zwłaszcza w latach 1933–1936, w działalności naukowej i publicystycznej Schmitta w Trzeciej Rzeszy.

Franciszek Ryszka nie doczekał okresu dosyć sensacyjnego i skandalizującego zainteresowania niektórych polskich polityków poglądami Schmitta w zakresie prawa konstytucyjnego oraz relacji między sferą normatywną a decyzjami politycznymi, a także definicji polityki w kategoriach Freund – Feind (przyjaciel – wróg). Pomogła w tym seria tłumaczeń prac Schmitta na język polski, po raz pierwszy w polskiej literaturze naukowej. Ten swoisty renesans poglądów Schmitta w Polsce, i to nie tylko w publikacjach naukowych, był zauważony w Niemczech wraz z próbami powiązania go ze współczesnymi poglądami na państwo i prawo i jakoby rozumienia polityki pod wpływem niektórych poglądów autora Teologii politycznej i Pojęcia polityczności przez Jarosława Kaczyńskiego (!). A jedną z oznak takiego wpływu i podobieństwa miałaby być uprawiana polityka zmierzająca do głębokiej i postępującej polaryzacji sił politycznych w Polsce…

Przypominam sobie, że np. w okresie pisania mojej pracy magisterskiej w II połowie lat 70. była dostępna część prac Schmitta, ale oczywiście w języku oryginału. M.in. w Bibliotece UW były do wglądu również niemieckie czasopisma prawnicze po 1933 roku jak np. „Deutsche Juristen Zeitung” z osławionymi artykułami Carla Schmitta. Zainteresowanie jego poglądami były już odnotowane w Polsce w okresie międzywojennym, jeszcze w odniesieniu do stanu prawnego pod rządami Konstytucji Weimarskiej przed 1933 rokiem (m.in. prof. Konstanty Grzybowski). Na szczęście dla poszukujących wtedy w Polsce literatury naukowej na ten temat były już publikacje Ryszki i – w nowym, szerszym kontekście – jego Polityka i wojna z głębokim wejściem w powojenne poglądy Schmitta, a także współczesne rozważania z dziedziny polemologii, czyli nauki o wojnie. Praca i dziś bardzo interesująca i pożyteczna.

Fascynacja teoriami Schmitta (m.in. późniejszą „teorią partyzanta” czy ius publicum europeum i prawem międzynarodowym) pokazuje po latach paradoksalne zbliżenie do wybitnych przedstawicieli nauki niemieckiej, już działających pod rządami Ustawy Zasadniczej z 1949 roku i na rzecz odbudowy państwa prawa (Rechtsstaat) po II wojnie światowej. Pomimo tego, że Schmittowi nie odważono się zaproponować w powojennych Niemczech katedry uniwersyteckiej, był zapraszany na ekskluzywne seminaria naukowe w Ebrach w Górnej Frankonii, które gromadziły przez lata wybitnych niemieckich prawników, filozofów, a także teoretyków polityki i państwa oraz socjologów i politologów, w większości bardzo konserwatywnej proweniencji, niektórych starszych wiekiem nie bez epizodów aktywnej działalności w życiu naukowym Trzeciej Rzeszy… Byli wśród nich ściągnięci przez swojego promotora, wtedy młodzi, a później bardzo znani, wybitni niemieccy prawnicy i socjaldemokraci (!) jak Ernst-Wolfgang Boeckenfoerde (1930–2019, zaprzyjaźniony potem ze Schmittem, pomimo znacznych różnic w politycznych poglądach!) czy koloński filozof państwa i prawa Martin Kriele (1931–2020).

Jest pewna wręcz legendarna opowieść w polskim środowisku naukowym historyków i prawników, że w powojennej siedzibie Carla Schmitta w Nadrenii-Westfalii doszło do jego osobistego spotkania z Franciszkiem Ryszką. Ten drugi w swojej książce opisywał tylko ówczesne miejsce zamieszkania Schmitta, położenie geograficzne oraz drogę dojazdową do miejscowości Plettenberg-Pasel. Stwierdził jednak: „przyznam, że nie miałem szczególnych oporów przed zetknięciem się z osobą Carla Schmitta. Zawodowa ciekawość musiała być silniejsza od moralnego sprzeciwu” (Polityka i wojna, Warszawa 1975, s. 137). Jeśli tak, to było to jedno z najbardziej sensacyjnych, niezwykłych spotkań naukowych w historii polskiej nauki po II wojnie światowej, zwłaszcza przed 1990 rokiem… Nie tylko z dwóch różnych stron muru w okresie „zimnej wojny”, ale i spotkanie polsko-niemieckiego tragizmu historii naznaczonej przez zbrodnie Trzeciej Rzeszy oraz uwikłanych w ten konflikt dwóch wybitnych intelektualistów z Polski i Niemiec. Myślę, że był to ten rodzaj tolerancji Franciszka Ryszki wobec odmiennych poglądów i postaw oraz zdecydowanej niechęci do zakopywania się w uprzedzeniach i dogmatycznych poglądach, rodzaj pozostawania przy jego zaangażowanej lewicowości, rozumianej jako opcja intelektualnej otwartości, acz nie bez granic etycznego kompromisu, wyrażanych również w poglądach na państwo i prawo oraz niechęci do totalitarnego utożsamiania praktyki państwa socjalistycznego. W decyzji o takim bezpośrednim spotkaniu pomogło mu zapewne i to, że potrafił w głębokiej analizie życia i twórczości Carla Schmitta oddzielić okresy i poglądy jego „flirtu” z Trzecią Rzeszą od poglądów, które miały naukowy i oryginalny charakter. Nie był Ryszka na tym spotkaniu w roli oskarżyciela, jak niegdyś po wojnie twierdził amerykański prawnik Robert Kempner, ale krytycznego badacza z pokolenia II wojny poszukującego prawdy o różnych postawach i poglądach oraz ich przyczynach.

Pamiętam dobrze, a przebywałem wtedy na stypendium doktoranckim na Uniwersytecie w Bonn, jak ówczesne media niemieckie odnotowały, że w poniedziałek wielkanocny 1985 roku zmarł sędziwy już Carl Schmitt (przeżył 97 lat), przecież najbardziej znany w XX wieku niemiecki teoretyk prawa konstytucyjnego, filozof polityki i „koronny jurysta” Trzeciej Rzeszy, bo za takiego przez wielu był uważany… W tym właśnie 1985 roku prof. Ryszka, najbardziej kompetentny wtedy polski znawca i komentator Schmitta, publikuje trzecie wydanie (poprzednie :1964, 1974) swojej najgłośniejszej i chyba najwybitniejszej naukowo pracy Państwo stanu wyjątkowego (IV wydanie ukazało się znacznie później – w 2021 roku!), z bardzo ważnymi rozważaniami odnoszącymi się do poglądów i roli Schmitta, zarówno w Republice Weimarskiej, jak i w Trzeciej Rzeszy.

IV.

Badania niemcoznawcze w okresie pracy w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych (PISM) w Warszawie w latach 1961–1965 to także instytucjonalne potwierdzenie zainteresowań Ryszki, wówczas młodego jeszcze profesora, stosunkami polsko-niemieckimi. Nie tylko ich historią, ale i współczesnymi relacjami politycznymi i prawnymi. Pamiętajmy, że był to okres dyplomatycznych i politycznych zmagań o prawnomiędzynarodowe uznanie polskiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, jeszcze przed powstaniem wielkiej koalicji w NRF (RFN) i kilka lat przed dojściem do władzy koalicji socjaldemokratów i liberałów. Ryszka spotyka w PISM wybitnie uzdolnionych przedstawicieli polskiej doktryny naukowej w tej dziedzinie, m.in. Adama Daniela Rotfelda. Po latach podkreśli, że późniejsze stanowisko tego ostatniego w Instytucie Badań nad Pokojem w Sztokholmie
(SIPRI) to jedno z najwyższych międzynarodowych godności zajmowanych wówczas przez Polaka; porównywał je w swoich wspomnieniach wręcz z funkcjami sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, zajmowanymi przez polskich znanych i wybitnych prawników (Bohdan Winiarski, Manfred Lachs).

Plonem tych badań w PISM jest m.in. obszerny zakresowo tom Studiów o Niemczech współczesnych pod redakcją Franciszka Ryszki, wydany we Wrocławiu (Ossolineum) w 1967 roku. Zwraca uwagę wkład licznych i znanych wówczas autorów z różnych dziedzin nauk społecznych, takich jak Władysław Markiewicz, Jerzy Krasuski, Longin Pastusiak, Wirginia Grabska, Krzysztof Skubiszewski, a z młodszych wówczas naukowców wymieniony powyżej Adam Daniel Rotfeld.

W II połowie lat 60. pojawiają się kontakty polsko-niemieckie, zarówno świeckie, jak i kościelne, które zapowiadają zmiany w tych relacjach i ich normalizację. Negocjacje Winiewicz-Duckwitz doprowadziły do wypracowania Układu o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków, podpisanego w Warszawie 7 grudnia 1970 roku. Układ ten i atmosfera wokół niego jest zasługą nie tylko ówczesnych polityków, ale i intelektualistów polskich i niemieckich, zarówno świeckich, jak i związanych z Kościołem Katolickim oraz Ewangelickim. Ryszka, jako czynny przedstawiciel pokolenia czasów II wojny, uczony o lewicowych przekonaniach, ale bezpartyjny, odgrywał (dzięki swoim osiągnięciom naukowym, w tym niezwykłego znawstwa niemieckiej myśli politycznej i prawnej oraz historii Niemiec) rolę autorytetu naukowego i moralnego w tych relacjach. Potwierdził to m.in. swoimi wykładami gościnnymi na uniwersytetach w RFN.

We wszystkich ważnych, powojennych okresach stosunków polsko-niemieckich prof. F. Ryszka był obecny i aktywny w obszarach swoich zainteresowań naukowych. Do najważniejszych praktycznie należał zapewne udział w pracach polsko-niemieckiej Komisji podręcznikowej (Schulbuchkommission) oraz polsko-niemieckiej Komisji Historycznej, gdzie mógł nawiązać do swoich kompetencji historyka, w tym znawcy historii polsko-niemieckiej, historii europejskiej oraz powszechnej. Początkowo był to też udział w Komisji Historycznej PRL-NRD.

Równolegle do tych zainteresowań w latach 80. Ryszka powraca do związków takich płaszczyzn badawczych, jak teoria prawa międzynarodowego i teoria polityki, historia prawa i historia polityki w pracy naukowej o antecedencjach prawniczych i filozoficzno-politycznych procesu norymberskiego (1982 r.). Napisałem wówczas recenzję tej pracy, będąc m.in. pod wrażeniem kultury i erudycji teoretyczno-prawnej Profesora, a także ukazania dorobku wielu polskich prawników (nie tylko najbardziej znanej osoby Rafała Lemkina), przygotowujących w okresie wojny w Londynie podwaliny prawno-karne i prawnomiędzynarodowe ścigania zbrodniarzy wojennych…

Działalność publicystyczną i publikacje naukowe prof. Ryszki śledziłem zresztą jeszcze w okresie wczesnej młodości, od końca lat 60., korzystając obficie z tych prac w moich późniejszych zainteresowaniach naukowych. Tak się złożyło, że po ponad ćwierć wieku od pierwszego dłuższego pobytu naukowego Ryszki w Monachium, uczęszczałem na Uniwersytecie w Bonn m.in. na wykłady z historii idei Karla-Dietricha Brachera.

I może było niejakim przeznaczeniem i zrządzeniem losu, że jako młody pracownik MSZ w końcu lat 80., po przedwczesnej śmierci mojego ówczesnego promotora prof. Wiktora Sucheckiego, poprosiłem prof. Ryszkę o przejęcie opieki naukowej nad moim doktoratem z niemieckiej filozofii prawa. W okresie przygotowań do obrony doktoratu wiosną 1990 roku, gdy byłem konsulem w Polskiej Misji Wojskowej (jeszcze w Berlinie Zachodnim, przed zjednoczeniem Niemiec) prof. Ryszka odwiedził siedzibę Misji przy Lassenstrasse, gdzie miało się odbyć jakieś spotkanie przygotowawcze do polsko-niemieckich rozmów (kiedy Profesor przyjeżdżał w sprawach naukowych lub innych do Berlina Zachodniego, zatrzymywał się zwykle w jednym ze swoich ulubionych pensjonatów w dzielnicy Steglitz). Ówcześni przejściowi sternicy wojskowi Misji, po odjeździe do kraju bardzo kompetentnego generała Zygmunta Zielińskiego jako jej szefa, nie bardzo kojarzyli lub ledwo chcieli uwzględnić i zrozumieć, że jest tu w Misji konsul-prawnik z MSZ, doktorant Ryszki. W uzgodnieniu z Profesorem złożyłem wizytę w znanym wydawnictwie Dunckera i Humblota, gdzie wydawane były również prace Carla Schmitta, bo byłem przekonany, że komentarze prof. Ryszki do poglądów Schmitta powinny także ukazać się w języku niemieckim… Zresztą w ogóle szkoda, że klasyczne dzieło Ryszki Państwo stanu wyjątkowego, jego opus magnum, nie zostało jeszcze w latach 70. lub 80. przetłumaczone na język niemiecki lub angielski, także jako głos polskiej nauki w tej dziedzinie, intelektualna rozprawa wysokiej próby z doktryną faszystowską i wkład do dyskusji międzynarodowej nad państwem i prawem Trzeciej Rzeszy.

V.

Nie chciałbym sprowadzać znaczenia dorobku i działalności prof. Ryszki w relacjach polsko-niemieckich do jego spuścizny naukowej, która zresztą wciąż jeszcze zasługuje na prezentację w niemieckiej literaturze przedmiotu. Natomiast warto zastanowić się, jak jego dorobek i działalność oraz wyrażane poglądy mogą oddziaływać czy inspirować kształtowanie relacji polsko-niemieckich dziś i w przyszłości?

Na rok przed swoją śmiercią opublikował w „Dziejach Najnowszych” (1997/29/4, str. 193–197) recenzję książki Patrząc na Niemcy. Od wrogości do porozumienia 1945–1991 (wyd. 1997 r.), autorstwa Mieczysława Tomali, politologa, dyplomaty i tłumacza rozmów politycznych polsko-niemieckich na najwyższym szczeblu. W tekście, więcej niż zwyczajowo w recenzji, Ryszka ocenił szerszy kontekst polityczny, a przede wszystkim zdecydowanie zaprzeczył i odrzucił twierdzenia, jakoby historia polityczna powojennych stosunków polsko-niemieckich zaczęła się dopiero po 1989 roku.

Doceniał dzieło traktatowe negocjatorów Józefa Winiewicza oraz Georga F. Duckwitza, jakim był Układ z 7 grudnia 1970 roku, oraz rolę ówczesnych polityków po obu stronach w procesie normalizacji stosunków. Ale dostrzegał też ewolucję stanowiska przedstawicieli środowisk opiniotwórczych w Niemczech zmieniających stosunek do Polski, na co zwracali uwagę i pokładali w tym nadzieję na normalizację stosunków polscy twórcy kultury i intelektualiści (Leopold Tyrmand i inni).

Upomniał się też o niedocenianą po 1990 roku humanistykę tamtego okresu, w tym o prace naukowe o aspektach polsko-niemieckich. Za jedną z najlepszych w dorobku ówczesnym uznał monografię o Polskiej granicy zachodniej Krzysztofa Skubiszewskiego.

Zwrócił uwagę m.in. w recenzji książki Tomali na sprawy dochodzenia roszczeń majątkowych czy reparacyjnych przez PRL w tamtych latach. Ocenił bardzo krytycznie, że wątek odszkodowań za represje i inne poczynania hitlerowców był przez Polskę prowadzony „w sposób niejasny i niekonsekwentny”. Jeszcze ostrzej oceniał to, patrząc jako historyk i historyk prawa na problem świadczeń odszkodowawczych Niemiec: „…uderza natomiast konsekwencja ze strony niemieckiej aż po dzień dzisiejszy. Rządy niemieckie, tak samo jak dawniej, tak i teraz gotowe są płacić tylko wtedy, gdy muszą i z reguły na zasadzie do ut des albo do ut facias, jak w przypadku operacji zwanej łączeniem rodzin…”.

Czytając Ryszkę, pochylając się nad jego książkami naukowymi i tekstami publicystycznymi, a także odwołując się do własnych zainteresowań dyplomatycznych i naukowych, mogę je tylko nieco uzupełnić i podsumować. Z pewnością lekcje z najnowszej historii stosunków polsko-niemieckich odgrywają tu znaczącą rolę i nie można odpuszczać przeżywania przyczyn i skutków wojny w tych obustronnych relacjach. Tak, jak jest sprawą nadal otwartą kwestia zadośćuczynienia Polsce i Polakom za to, co się stało w czasie II wojny światowej, bez przesądzania, jakie formy prawne i prawnomiędzynarodowe, skądinąd kontrowersyjne, byłyby przyjęte i uzasadnione… Nie może to być zadośćuczynienie materialne w swojej wysokości wzięte z kosmosu czy z astronomii, ale też na pewno nie powinien to być tylko rodzaj kolejnej symbolicznej jałmużny czy symbolicznych wypłat dla stosunkowo niewielkiej, pozostałej jeszcze przy życiu grupy ofiar obozów koncentracyjnych czy więzień.

W kontaktach i we współpracy naukowej polsko-niemieckiej zaczyna brakować osobowości takich jak prof. Ryszka. Odeszło już jego pokolenie, a i pokolenie nieco młodsze już nie jest aktywne w tej współpracy lub aktywne tylko w nielicznych przypadkach…

Po stronie niemieckiej również odeszło wielu intelektualistów zasłużonych dla współpracy polsko-niemieckiej, w tym przyjaciół Ryszki, choćby w ostatnim 30-leciu, a więc po zmianach społeczno-ustrojowych w Polsce, po zjednoczeniu Niemiec i w dobie traktatu sąsiedzkiego polsko-niemieckiego z 1991 roku.

Pamiętajmy też, że krytyczne oceny i uwagi o stosunkach polsko-niemieckich Profesora były sformułowane jeszcze przed wejściem Polski do NATO i UE.

Z moich doświadczeń ostatnich kilku lat wynika, że w środowisku naukowym profesorowie niemieccy młodszego pokolenia wykazują niewielkie lub zgoła żadne zainteresowanie współpracą naukową polsko-niemiecką w dziedzinach bliskich niegdyś prof. Ryszce i jego polskim kolegom oraz uczniom kontynuującym te zainteresowania. Jest to więc wyzwanie na przyszłość, by te kontakty i współpracę ożywić i uczynić znów atrakcyjną i pożyteczną dla obu stron.

Pomimo różnic w poglądach i w spojrzeniu na historię oraz chęci odciążenia świadomości niemieckiej od ciężarów winy i zadośćuczynienia, należałoby otwarcie i bez kompleksów czy obaw dawniejszych podejmować ze strony polskiej – i w rozmowach nie tylko dyplomatycznych, dyplomacji poufnej, a także publicznej i kulturalnej, ale i w kontaktach naukowych – temat problemów i wyzwań różniących obu sąsiadów oraz sposobów ich rozwiązania. Leży to bowiem również w strategicznym interesie Niemiec, zarówno dwustronnym, sąsiedzkim, jak i europejskim. Jestem przekonany, że prof. Ryszka zgodziłby się zasadniczo z tymi poglądami…

* * *

Wspomnę jeszcze, że prof. Ryszka był bardzo łaskawy wobec mnie i mojego projektu doktoratu nt. Filozofia prawa Gustawa Radbrucha kontra filozofia prawa w Trzeciej Rzeszy. Profesor, obejmując funkcję promotora, zatwierdził i respektował dotychczasowy stan pracy i wyniki moich badań. Zmieniłem tylko w tytule i w różnych miejscach pracy wyrażenie „III Rzeszy”, nagminnie powielane, na „TRZECIEJ Rzeszy”, poprawiłem kilka nazw obcojęzycznych, a także sprowadziłem jeszcze pod wpływem sugestii Profesora, dodatkowo, trochę literatury zachodniej, do ewentualnego wykorzystania w pracy i w dyskusji nad nią. Obrona pracy z udziałem oczywiście mojego promotora w dniu 7 czerwca 1990 roku przebiegła jak… marzenie doktoranta, a w efekcie tego następnie doktora nauk prawnych! Jak zwykle w takich przypadkach, było to również przeżycie dla rodziny i przyjaciół… Przy obronie pracy przed Komisją na Wydziale Prawa UW pod przewodnictwem prof. Andrzeja Gwiżdża obecny był m.in. prof. Jan Baszkiewicz, zaprzyjaźniony z prof. Ryszką przez długie lata ich życia i pracy naukowej. Byli m.in. współautorami chyba najlepszego podręcznika uniwersyteckiego historii doktryn politycznych i prawnych. W czasie spotkania towarzyskiego i toastu po obronie pracy doktorskiej, które odbyło się w Pałacu Kazimierzowskim UW, prof. Ryszka wespół z prof. Karolem Joncą, wrocławskim recenzentem pracy (obok prof. Huberta Izdebskiego z UW), podkreślali w swoich szerszych wypowiedziach rolę jurysprudencji, chyba także tłumaczonej dosłownie jako „mądrość prawnicza”, i jej znaczenie nie tylko w nauce, ale i w życiu społecznym.

Także i w niniejszym wspomnieniu wyrażam Profesorowi moją wdzięczność… Sapere auso!

Dr Bogdan Wrzochalski jest emerytowanym dyplomatą w randze radcy-ministra w MSZ, b. chargé d’affaires RP w Bratysławie w latach 2007–2008.

Za jedno z najważniejszych haseł wielopartyjnej Koalicji 15 Października zgodnie uznano zmiany w systemie edukacji. Było jednak jasne, że radykalnych zmian systemowych dotyczących struktury szkoły i profilu poszczególnych jej typów oraz wieku rozpoczynania nauki (sześć, a nie siedem lat) nie będzie można przeprowadzić. Ani uczniowie, ani nauczyciele, ani rodzice, ani budżet państwa nie udźwignęliby trzeciej kolejnej reformy strukturalnej, gdyż groziłoby to kompletną dezorganizacją systemu. Zadekretowano więc podwyżkę uposażeń nauczycieli (co już się stało), likwidację niektórych przedmiotów (HiT), wprowadzenie zajęć z udzielania pierwszej pomocy medycznej oraz (od 2025 r.) wprowadzenie dwóch nowych przedmiotów: edukacji obywatelskiej (w miejsce HiT) i edukacji zdrowotnej (zamiast wychowania do życia w rodzinie). Co będzie z wymiarem nauczania religii (dwie czy jedna godzina tygodniowo), nie do końca wiadomo. PSL proponuje wprowadzenie wychowania patriotycznego, co zapachniało podróbką HiT. To są jednak szczegóły, niewiele poprawiające efekty nauczania.

Dyskusja przeniosła się do sfery dobrze znanej, tj. do analizy możliwości zmian podstawy programowej, zwłaszcza w zakresie przedmiotów humanistycznych w liceum ogólnokształcącym, bo ta zawsze była tematem licznych polemik i krytyki. Odżyły stare spory na temat doboru tekstów literackich. Sienkiewicz czy Gombrowicz, a może Rymkiewicz? Nowy rok szkolny uczniowie rozpoczną w starej szacie (czyli ze starą podstawą). Zapowiedziano, że nowa podstawa programowa wejdzie w życie w 2026 r.

Byłoby wskazane, żeby dyskusję nad tą podstawą osadzić w kontekście przyszłych (głębszych) zmian systemowych.

Po pierwsze – szkoła ma przede wszystkim (poza sprostaniem aspiracjom intelektualnym i zawodowym młodzieży) przygotować do wypełniania w przyszłości określonych ról zawodowych. Najogólniej – roli np. kwalifikowanego robotnika, średniego personelu zawodowego (technicznego, ekonomicznego, administracyjnego, medycznego itd.) i wysoko kwalifikowanych kadr, co wymaga wykształcenia na poziomie wyższym.

Wadą reformy Mirosława Handkego z 1998 r. było położenie nacisku na kształcenie tej ostatniej grupy, tak jakby wszyscy absolwenci mieli być inżynierami, lekarzami, a najlepiej profesorami uniwersytetów. Część z nich nie dysponuje jednak takimi możliwościami intelektualnymi i finansowymi, a gospodarka wymaga bardziej zróżnicowanej struktury kształcenia, ma bowiem bardziej zróżnicowane potrzeby.

Nieżyjąca już minister Krystyna Łybacka rozpoczęła dyskusję nad tym oczywistym zadaniem, jakim były przemiany strukturalne w systemie szkolnym. Potem o nich zapomniano, a wyczyny duetu Zalewska – Czarnek doprowadziły do czasowej degrengolady organizacyjnej (tę zdaje się już opanowano) i sporów o ideową wymowę obowiązujących programów oraz o cele wychowawcze. Zaczynanie teraz od podstawy programowej w liceach ogólnokształcących, a nie od określenia zadań i struktury szkół wszystkich szczebli, z punktu widzenia potrzeb odbiorców i możliwości samych uczniów, przypomina stawianie wozu przed koniem. Nie ma jednak wyjścia. Jeśli to już robimy, powinniśmy robić ze świadomością, że zmian systemowych w edukacji nie da się uniknąć w bliższej lub dalszej przyszłości (mam nadzieję, że w bliższej).

Zwłaszcza, że – po drugie – we współczesnej rzeczywistości szkoła nie jest jedynym źródłem dostarczania informacji oraz kształtowania postaw i zachowań społecznych, a jej znaczenie w całości procesu zdobywania i wykorzystywania zasobów wiedzy (edukacji w szerszym rozumieniu) stopniowo maleje. Wiedzę (byle tylko chcieć) można pozyskiwać z różnych źródeł (wzrasta więc rola samokształcenia). Szkoła ma natomiast (i nikt jej w tym nie zastąpi) przygotować absolwentów wszystkich szczebli do właściwego i efektywnego z nich korzystania^[1].

Pracę nad podstawą programową z języka i literatury polskiej w liceach ogólnokształcących trzeba zatem prowadzić, mając świadomość potrzeby zmian systemowych, w tym strukturalnych, ale nie wiedząc wiele o jej założeniach. Pisząc o tym dawniej, wyróżniłem w przyszłej szkole trzy segmenty^[2]:

Etap propedeutyczny (zakładam, że powinien trwać sześć lat). Na tym etapie proces edukacyjny jako całość koncentrowałby się na zdobyciu narzędzi pozyskiwania wiedzy i przetwarzania informacji, do których zaliczam: język ojczysty, dwa języki obce, matematykę i informatykę oraz umiejętność korzystania z tradycyjnych i elektronicznych środków, od biblioteki, archiwów, słowników i encyklopedii po sztuczną inteligencję. Pozostałe przedmioty byłyby ograniczone do przekazania bazowej wiedzy o naturze i kulturze (widziałbym tu dwa przedmioty integrujące wiedzę: a) historyczno-społeczną, b) fizyko-chemiczno-biologiczną i geograficzną, w systemie anglosaskim: science). W zakresie języka polskiego celem byłoby nauczenie poprawnego i sprawnego posługiwania się polszczyzną, czytanie i pisanie ze zrozumieniem (ang. comprehension i composition), uświadomienie roli języka w poznaniu świata i człowieka, zaznajomienie z charakterem i specyfiką literatury i dziedzin pokrewnych (film, telewizja, słuchowisko radiowe, media społecznościowe itd.) oraz wyrobienie nawyku czytania i stałego obcowania z literaturą.

Etap preorientacyjny (zakładam, że potrwa około dwóch lat), którego celem byłoby określenie predyspozycji i możliwości indywidualnych oraz wybór przyszłego zawodu. Ten czas mógłby zostać wykorzystany na uzupełnienie wiedzy i jej usystematyzowanie; w przypadku przedmiotu język polski byłaby to wiedza teoretyczna z zakresu gramatyki opisowej (nie byłoby jej na etapie propedeutycznym) i wstęp do historii języka (zrozumienie, że język się rozwija i będzie rozwijał oraz jak to się dzieje). W przypadku wiedzy o literaturze – pozyskanie wiadomości z zakresu historii literatury (charakterystyka poszczególnych okresów w literaturze i najwybitniejszych przedstawicieli każdego z nich).

Etap specjalistyczny (cztery lata), w którym nastąpi pogłębienie wiedzy w wybranych dziedzinach i przygotowanie do dalszej nauki na poziomie wyższym. Ci, którzy wybiorą profil humanistyczny i w większości podejdą do matury z języka polskiego w wersji rozszerzonej, będą mieli zwiększony zestaw lektur, więcej materiału z teorii literatury polskiej i obcych.

Wszyscy absolwenci, niezależnie od charakteru szkoły (liceum ogólnokształcące, technikum czy szkoła zawodowa), mieliby średnie wykształcenie i możliwość kontynuowania nauki bez żadnych ograniczeń formalnych.

To jedna z możliwości. Nie można wykluczyć pojawienia się innych propozycji albo pozostawienia struktury szkoły w niezmienionej postaci. Na dziś nie prowadzi się jednak żadnych prac w tym kierunku.

Mimo tych zastrzeżeń, analiza obecnej postaci podstawy programowej z literatury i języka polskiego skłania do wdrożenia prac nad jej modernizacją. Trzeba przy tym pamiętać, że język polski (choć to najważniejszy obok matematyki przedmiot), plasuje się wśród 24 przedmiotów w liceum ogólnokształcącym (w tym 10–12 od zawsze nauczanych na tym szczeblu edukacji szkolnej).

Możliwe wydają się trzy przesłanki przygotowania obowiązującej listy lektur:

1. Podejście historyczno-literackie, z którym mamy do czynienia od lat, także w obecnej podstawie programowej. Obowiązuje w nim układ chronologiczny, od średniowiecza po współczesność^[3]. Uczeń ma (po nauce w liceum) rozumieć podstawy periodyzacji literatury i sytuować utwory literackie w poszczególnych okresach, rozpoznawać konwencje literackie, rozróżniać gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, rozpoznawać treści, sposoby kreowania i środki wyrazu artystycznego, wreszcie przedstawiać własne propozycje interpretacji utworu, umieszczać je w odpowiednich kontekstach oraz „rozpozna[wać] obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe, określa[ć] ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości”. Musi oczywiście znać i rozumieć treści utworów obowiązkowych oraz ich związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi.

Na historii literatury koncentruje się więc nauczanie w wersji obowiązującej wszystkich uczniów, tyle bowiem wystarczy, by zdać maturę. W części rozszerzonej cele dotyczą w większości teorii literatury, w tym: umiejętności odczytywania tekstów w warstwie semantycznej i semiotycznej, rozumienia pojęcia tradycji literackiej, rozpoznawania w utworach cech prądów literackich, operowania konwencjami i środkami wyrazu artystycznego.

Do programu polonistyki szkolnej włączono odbiór literackich i pozaliterackich tekstów kultury. Uczniowie mają odczytywać (odbierać), przetwarzać i hierarchizować informacje z tekstów kultury, w tym tekstów publicystycznych, retorycznych, naukowych i popularno-naukowych, analizować ich treść i sens oraz sposób prowadzenia wywodu, scharakteryzować główne prądy filozoficzne epoki (sic!) oraz odczytywać pozaliterackie teksty kultury.

Gramatyka potraktowana jest dość skromnie, wydaje się, że dostatecznie wbito do głowy uczniom szkół podstawowych wiedzę z gramatyki opisowej, by nie poszerzać już jej zakresu. Co do kwestii operowania językiem nacisk został położony na rozróżnianie (praktycznego) stylu i stylizacji oraz rozpoznawanie i ocenianie mody językowej. Nauczanie ma polegać głównie na wykorzystywaniu i utrwalaniu zdobytej wiedzy i doskonaleniu stylistyki. To optymistyczne założenie; na tym etapie uczniowie nadal robią błędy ortograficzne, zaś poprawne wykorzystanie w praktyce wiedzy z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz w tworzeniu własnych wypowiedzi jest raczej pragnieniem autorów niż odzwierciedleniem stanu faktycznego. Pojęcia: znaku językowego, aktu komunikacji językowej, funkcji języka oraz ważne dziś zagadnienia manipulacji, dezinformacji, półprawdy, bańki informacyjnej mają swoje miejsce w części poświęconej komunikacji językowej i kulturze języka (dodatkowo w rozszerzonej, na ile w praktyce – nie wiadomo).

W pozycji elementy retoryki nacisk został położony na rozróżnianie celów w wypowiedzi, wyjaśnianie, w jaki sposób użyte środki oddziałują na odbiorcę, służą rozpoznawaniu i rozróżnianiu elementów wypowiedzi, zaś w wypowiedzi pisemnej – na poznaniu charakteru polemiki oraz tworzeniu form użytkowych, tworzeniu planu wypowiedzi i formułowaniu własnych propozycji odczytania tekstu.

Charakterystyczne, że korzystanie z tradycyjnych i elektronicznych źródeł pozyskiwania informacji (dominujące w pozycji: samokształcenie) odbywa się dopiero w szkole ponadpodstawowej. W przyszłości powinno mieć miejsce na proponowanym etapie propedeutycznym, a więc w klasach 1–6 (jak podano wyżej).

Cele kształcenia są zbiorem pobożnych życzeń. Autorzy nie chcieli jednak zrezygnować z wyznaczenia maksimum. Takie podejście tworzy fikcyjny wizerunek absolwenta. Zakres materiału wykracza poza możliwości jego przyswojenia.

Więcej spostrzeżeń potwierdzających tę tezę daje analiza listy lektur. Lektury obowiązkowe w wersji podstawowej operują nazwiskami blisko 80 autorów, a po uwzględnieniu literatury zalecanej – nazwiskami dalszych 36. Pod niektórymi z nich kryje się kilka pozycji (np. Kochanowski, Mickiewicz), w innych z twórczości (zwłaszcza poetyckiej danego twórcy) autorzy listy wybierają kilka pozycji (głównie wierszy). Z niektórych zaś zalecane są jedynie fragmenty (np. Biblia, Homer, Szekspir, Żeromski itd.). Na ile służą one egzemplifikacji ogólniejszych kwestii teoretycznych czy charakterystyce prądów i tendencji w literaturze – nie sposób tę z listy wyczytać.

Lista dla wersji rozszerzonej obejmuje 23 nowe nazwiska oraz szersze spectrum twórczości autorów już wymienionych w wersji podstawowej (np. Słowacki, Norwid, Szekspir).

Nie wchodząc w zbyt skomplikowane obliczenia, można przyjąć, że ucznia obowiązywać będzie znajomość 80 pozycji, zaś tych, którzy wybrali wersję rozszerzoną, a więc potencjalnych kandydatów na studia humanistyczne, jeszcze 23 pozycji o różnej objętości. Przy czym wybrane wiersze zmieszczą się na kilku stronach, ale Lalka to 570 stron, I część Chłopów to blisko 170 stron, zaś Mistrz i Małgorzata (wersja rozszerzona) to 560 stron.

Przyjęcie wariantu historyczno-literackiego w dotychczasowej postaci stwarza sytuację nadmiaru. Niezdolność do opanowania tak olbrzymiego (ilościowo) materiału oraz do sprostania maksymalistycznemu ujęciu celów kształcenia wywołują efekt zniechęcenia i frustracji zarówno wśród nauczycieli, jak i uczniów. Mimo tego nadmiaru nietrudno zauważyć braki niektórych ważnych pozycji, o czym za chwilę.

Statystycznie rozkładając to na cztery lata, w każdym roku uczniowie powinni przeczytać, zrozumieć, streścić i scharakteryzować około 25 pozycji.

W ogólnym poczuciu samooszukiwania się i fikcji tkwi prawdopodobnie jedna z przyczyn spadku zainteresowania literaturą, zastępowania lektur brykami, wzajemnej wymiany streszczeń itp. Nie chodzi więc o znajomość literatury, lecz o to, by zdać egzamin.

Kolejny problem to zakres wiedzy i w miarę swobodnego operowania nią. Uczeń ma rozróżniać gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne (to jasne!), w tym gatunki poznane w szkole podstawowej, oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę, balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu oraz wymienić ich podstawowe cechy gatunkowe. Ma rozpoznać ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos, określić ich funkcję w tekście i rozumieć ich wartościujący charakter. Jeszcze gorzej rzecz się ma z tzw. środkami wyrazu artystycznego. Obok poznanych w szkole podstawowej to także środki znaczeniowe: oksymoron, peryfraza, eufonia, hiperbola; środki leksykalne, w tym frazeologizmy, składniowe: antyteza, paralelizm, wyliczenie, epifora, elipsa; wersyfikacyjne, w tym przerzutnia. W wersji rozszerzonej dochodzą jeszcze: aliteracja, paronomazja, kontaminacja, metonimia, synekdocha, synestezja, odmiany inwersji, gradacje, aluzje itd. Wydaje mi się, że satysfakcjonującej odpowiedzi na pytania o definicje każdego z tych środków stylistycznych mogliby udzielić tylko absolwenci polonistyki, specjalizujący się w poetyce, a i to nie wszyscy. Definicja to jedno, uczeń ma jeszcze zrozumieć te definicje.

Dla przykładu podaję synekdochę, która zgodnie z Wikipedią stanowi odmianę metonimii (ignotum per ignotum). To figura retoryczna, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w tym pierwszym. A jest kilka odmian synekdochy: pars pro toto, totum pro parte, rodzaj zamiast gatunku, liczba pojedyncza zamiast mnogiej, i to jeszcze nie wszystko na ten temat. A że w podstawie wyliczyłem około 20 „tropów”, to materiał przekracza zdolność trwałego przyswojenia. Użyteczność ze znajomości tej terminologii wydaje się znikoma. Z tym samym problemem borykają się studenci polonistyki, którzy czytają „na akord”, zapamiętują treści tylko do czasu egzaminu i gubią tę wiedzę tak szybko, jak szybko ją sobie przyswoili.

Konwencja historyczno-literacka, która z natury rzeczy nakazuje poszerzyć do granic niewykonalności obowiązujący i zalecany materiał, zmusza tym samym do szukania ograniczeń. Na czoło wysuwa się problem selekcji, którego przy tak rozbudowanej liście i z braku kryteriów nie sposób zrealizować. Po głębszej analizie wydaje się, że zamiast ograniczenia pojawiać się mogą propozycje uzupełnień. Nie ma w wersji podstawowej Reja – ojca literatury polskiej, nie ma np. Siłaczki Żeromskiego (jak zrozumieć pozytywizm bez uwzględnienia tej fundamentalnej dlań lektury?). Mamy niedosyt literatury dwudziestolecia, a jeszcze większe trudności występują podczas wyboru autorów współczesnych.

Nie znamy jego kryteriów. W liście wymienia się jedynie Tokarczuk (a do tego tylko jedno – niezbyt reprezentatywne dla jej twórczości – opowiadanie). Twardocha w ogóle nie ma w wykazie. Modnych dziś kryminałów, książek sensacyjnych i fantasy też nie ma (Bonda, Mróz, Chmielarz, Krajewski, z obcych choćby Gwiezdne wojny czy twórczość Kinga lub modnych autorów skandynawskich). Pozycji takich jest wiele, niektóre o wątpliwej wartości. Pojawia się zatem problem nie tylko uwzględnienia w lekturach literatury tego typu, lecz także jej wartościującej selekcji. Sporo by się chciało do listy dopisać, a przecież celem było jej skrócenie i zmniejszenie wymagań, bo obecna zdecydowanie przekracza zdolności pojmowania i rozumienia. Realne możliwości uczniów sięgają obecnie nie 25, a około 5 pozycji rocznie.

Odejście od ujęcia historyczno-literackiego napotka natomiast zapewne trudności wynikające z wieloletniej tradycji. Nauczyciele są zresztą kształceni na studiach polonistycznych wedle tego (starego) wzorca.

2. Drugie to podejście teoretyczno-literackie, znane ze szkół anglosaskich. Można określić je jako analizę dzieła literackiego. Z grubsza (nie możemy odnieść się do krajowych przykładów ani do listy lektur sporządzonej przy takim podejściu) polega ono na wybraniu kilku utworów z każdego z rodzajów literackich (liryka, epika, dramat) i dokonywaniu egzegezy ich treści, gatunku, struktury, środków wyrazu artystycznego, z uwzględnieniem kontekstu historycznego i analizy porównawczej. Teoretycznie można przy tym ograniczać liczbę analizowanych pozycji, kładąc nacisk na aspekty formalne. Można powiększać „egzemplifikację” poprzez dobór większej liczby analizowanych pozycji tak, by równocześnie tworzyć przesłanki do przekazania większej dawki wiedzy historyczno-literackiej i osadzenia utworów w szerszym kontekście.

Biorąc za podstawę akademicki podręcznik teorii literatury M. Głowińskiego, A. Okopień-Sławińskiej i J. Sławińskiego (obowiązujący kilka pokoleń studentów polonistyki), można zaprezentować roboczą, mocno uproszczoną makietę takiego programu, zawierającą główne tematy:

– co to jest literatura? Dzieło literackie a inne dzieła twórczości artystycznej. Teoria literatury a inne dziedziny nauki o literaturze (historia literatury, krytyka literacka);

– funkcje literatury: społeczno–poznawcza, estetyczna i wychowawcza;

– treść i forma w strukturze dzieła literackiego (podstawowe składniki treści oraz styl i kompozycja utworu);

– wypowiedź literacka a system językowy;

– środki stylistyczne w utworze literackim (słowotwórcze, semantyczne, składniowe);

– elementy wersyfikacji: rym i rytm;

– systemy wiersza polskiego (średniowieczny, sylabiczny, sylabotoniczny, toniczny, wiersz nieregularny i wolny), postaci i funkcje rymu;

– kompozycja utworu. Dominanty kompozycyjne: podmiot wypowiadający, odbiorca, bohater zdarzenia, czas i przestrzeń;

– rodzaje literackie i czynniki je wyróżniające (liryka, epika, dramat);

– gatunki literackie;

– liryka. Podmiot liryczny. Podmiot indywidualny i zbiorowy, właściwości stylowo-kompozycyjne, typy przeżyć w liryce: liryka miłosna, liryka filozoficzna, liryka religijna, liryka polityczna i patriotyczna;

– epika. Narrator, bohater, fabuła – podstawowe elementy utworu epickiego. Formy epickie. Narracja, wypowiedzi bohaterów, typologia form językowo-stylistycznych. Gatunki epickie: nowela, opowiadanie, powieść, epos, gatunki mieszane i pograniczne;

– dramat. Dramat a teatr. Budowa świata przedstawionego. Struktura językowa dramatu. Tekst główny i poboczny. Podstawowe formy dramatu (od starożytności do czasów współczesnych);

– literatura dydaktyczna;

– literatura ludowa;

– teoria procesu historyczno-literackiego.

Przy podejściu teoretyczno-literackim uczniowie i absolwenci mogą stosować pozyskaną wiedzę i umiejętności w celu analizy każdego dzieła literackiego, także literatury obcej. Teoretycznie znikałby też problem wyboru lektury. Jedynym kryterium wytypowania danego dzieła jako podstawy analizy byłaby jego reprezentatywność, tak by mogło być ono poddane w miarę wszechstronnej analizie. Nie byłoby ograniczeń wyboru wynikających z chronologii.

Dobrym przykładem epiki mogłaby być Lalka Prusa, dramatu – wybrany dramat Szekspira, zaś liryki – bogaty w „tropy” poemat, albo wybrany wiersz młodopolski (np. Tetmajera lub Staffa). Gdyby sięgać po literaturę faktu, mógłby to być np. Inny świat Herlinga-Grudzińskiego. Schemat lekcji na temat tego utworu (zamieszczony zresztą w internecie) obejmowałby: informację biograficzną o autorze, uwzględniającą także szerszy kontekst historyczny, genezę jego powstania, czas i miejsce akcji, streszczenie utworu (do praktycznego wykorzystania), charakterystykę (do praktycznego wykorzystania) bohatera i innych osób (w tym przypadku współwięźniów), ocenę zachowań postaci występujących w utworze i ich postaw moralnych w ekstremalnych warunkach (temat do dyskusji). A także – charakterystykę gatunku literackiego i środków wyrazu artystycznego, jakimi autor się posługuje. Analiza np. utworu poetyckiego i stosowanych przez autora środków stylistycznych dawałaby też okazję do rozszerzenia kontekstu – zaprezentowania pełniejszej ich palety itd.

Bezspornym mankamentem tego podejścia są ograniczone możliwości prezentacji literatury w jej ciągu rozwojowym. Chyba niewiele miejsca znalazłoby się dla literatury polskiego średniowiecza i baroku (z Bogurodzicą, kazaniami świętokrzyskimi i Gallem Anonimem oraz kazaniami Skargi – kanonicznymi pozycjami w konwencji historyczno-literackiej).

Największą chyba wadą wyboru podejścia teoretyczno-literackiego jest jego mała atrakcyjność w zestawieniu z zainteresowaniami nastolatków. Trudno obudzić w sobie pasję poznawczą podczas analizowania wiersza, definiowania środków stylistycznych czy wyszukiwania cech odróżniających nowelę od opowiadania.

3. Można byłoby, choć na razie tylko dla celów studyjnych, rozważać uwzględnienie podejścia z punktu widzenia kontekstu kulturowego. Punktem wyjścia dla przygotowania podstawy programowej byłoby przekonanie, że „[l]iteratura […] daje się dziś określić jedynie jako zinstytucjonalizowana sztuka wypowiadania ludzkiego doświadczenia rzeczywistości – w całym jego zróżnicowaniu i specyfice”^[4]. Innymi słowy, chodzi o umieszczenie wiedzy o literaturze w istniejącej i zmieniającej się rzeczywistości kulturowej. Problemy tej rzeczywistości, obecne sytuacje i konflikty nurtują współczesne społeczeństwa, nurtują także, a może przede wszystkim, młodzież. Wskutek podtrzymywania tradycyjnych form przekazywania wiedzy o literaturze (zarówno w konwencji historyczno-literackiej, jak i teoretyczno-literackiej) literatura traci rolę najważniejszego przekaźnika treści ideowych, społecznych i moralnych uznanych za aktualne i ważne. Jeśli ktoś w ogóle przejął tę rolę, to są to sztuki audiowizualne (film, wybrane gatunki muzyki rozrywkowej, rap?) i przede wszystkim i coraz szerzej media społecznościowe. Jak je odzyskać lub zbudować na nowo?

„Wypada w każdym razie zgodzić się, że literackie i pozaliterackie obrazy świata kształtują symboliczne uniwersum, dyskursywne terytorium kultury, do którego i my należymy – współtworząc je, podlegając mu i próbując go zrozumieć. Teoria zaś wydaje się mieć wystarczające uprawnienia i kompetencje, by stać się dziś kulturową teorią literatury^[5] i badać (we własnych kategoriach) zarówno kulturowe wymiary literackich tekstów, jak i różnorodne praktyki dyskursywne, współtworzące owo terytorium – tę szczególną czasoprzestrzeń realności dyskursywnej, które one zarazem odtwarzają i projektują, dokumentują i fingują, kwestionują i konstytuują. Sądzę zatem (optymistycznie), że profesjonalny dyskurs literaturoznawczy nie zatraci ani swej «tożsamości», ani roli prawomocnej gałęzi wiedzy humanistycznej, gdy rozszerzając pole dociekań na całą rozległą dziedzinę retorycznych mechanizmów wytwarzania oraz społecznych kryteriów obiektywizacji dyskursywnych mechanizmów wytwarzania oraz społecznych kryteriów obiektywizacji dyskursywnych obiektów kultury – wyciągnie konsekwencje ze swej ewolucji oraz dzisiejszej samowiedzy”^[6].

Autorzy i propagatorzy tego podejścia nie ukrywają, że głoszone przez nich poglądy stanowią dopiero elementy projektu badawczego, który prowadzą. Do sformułowania w pełni dojrzałego poglądu, a zwłaszcza do implementacji w praktyce szkolnej, droga bardzo daleka. Nie należy natomiast odrzucać idei pewnego wykorzystania tych pomysłów przy opracowaniu nowej podstawy programowej.

Nie istnieją tu żadne punkty odniesienia, można zatem wymienić tylko pewien zestaw tematów, wokół których mogłaby koncentrować się praktyka dydaktyczna w zakresie nauki o literaturze i języku. Co we współczesnym świecie stanowi owo „dyskursywne terytorium kultury”, wokół którego można byłoby gromadzić zasób wiedzy o literaturze – wymagałoby wnikliwej selekcji. Jeśli byłyby to tematy i sposoby prezentacji wychodzące naprzeciw zainteresowaniom młodego pokolenia, należałoby wykorzystać je podczas kształtowania podstawy programowej. Poniżej kilka przykładów tematów możliwych do wykorzystania podczas realizacji tego celu. Podane lektury nie są w żadnym przypadku obligatoryjne, zarówno ich liczba, jak i dobór mogą być zbliżone lub inne, chodzi tylko o wskazanie, na czym mogłoby polegać wykorzystanie podejścia kulturowego w układaniu podstawy programowej i listy lektur. Starałem się przy tym odnosić do pozycji z literatury polskiej, obecnych i dziś na tej liście:

•  Wojna i pokój. Walka o osobistą egzystencję i narodowy byt versus katastrofa egzystencjalna i moralna. Wojny agresywne i wojny sprawiedliwie. Krzyżacy i Potop Sienkiewicza, Wojna i pokój Tołstoja, Na zachodzie bez zmian Remarque’a. Literatura pacyfistyczna. Dlaczego w Polsce tak słabo była reprezentowana? Wykorzystanie kontekstu wojny w i o Ukrainę.
•  Walka zbrojna jako imperatyw kategoryczny Polaków. Kamienie na szaniec Kamińskiego (czy to książka potrzebna, czy szkodliwa?), Popiół i diament Andrzejewskiego. Wierność samemu sobie (Smuga cienia i Lord Jim Conrada).
•  Drogi do niepodległości: czyn powstańczy czy praca organiczna. Dziady Mickiewicza, Kordian Słowackiego, Omyłka i Lalka Prusa, Nad Niemnem Orzeszkowej, publicystyka pozytywistyczna. Przy tej okazji – formy publicystyczne jako gatunek literacki.
•  Moralne granice zła. Człowiek w ekstremalnych warunkach egzystencjalnych. Inny świat Herlinga Grudzińskiego, Jądro ciemności Conrada, Opowiadania kołymskie Szałamowa, Proszę państwa do gazu i Transport Sosnowiec-Będzin Borowskiego, Jeden dzień Iwana Denisowicza Sołżenicyna, pozycje z literatury amerykańskiej o wojnie wietnamskiej. Wykorzystanie filmu jako bardziej wyrazistej prezentacji niż literacka (Czas Apokalipsy, Łowca jeleni, Urodzony 4 lipca). Temat może też zostać wykorzystany przy charakterystyce opowiadania jako gatunku literackiego oraz korelacji sztuk: literatury i filmu.
•  Kolonializm. Pochodnia cywilizacji czy okrutny podbój? Robinson Cruzoe Defoe, W pustyni i puszczy Sienkiewicza, Jądro ciemności Conrada, Czarna skóra, białe maski Fannona (esej, także jak gatunek literacki), Brzemię białego człowieka Dziewanowskiego.
•  Płeć kulturowa (gender)^[7]. Wyjaśnienie istoty i historii konfliktu płci. Myśl feministyczna. Walka o prawa kobiet. Feminizm w literaturze (Woolf, de Beauvoir), w literaturze polskiej Żmichowska, Orzeszkowa, Konopnicka, Chcemy całego życia. Antologia tekstów feministycznych z lat 1870–1939. Spór o feminatywy – zastępcza forma sporu o prawa kobiet?

Wszystkie te tematy są mocno osadzone we współczesności, każdy z nich daje możliwości wykorzystania literatury z różnych okresów historycznych, przynależnych do różnych prądów literackich, dotyczy różnych rodzajów i gatunków literackich, daje możliwości sięgnięcia do gatunków pokrewnych: biografie, wspomnienia, literatura faktu, publicystyka.

Każdy z wymienionych trzech wariantów podejścia ma swoje wady i zalety. Do realizacji wariantu historyczno-literackiego nauczyciele są już przygotowani, zaś jego dobre i słabe strony – zdefiniowane. Wadą jest niemożność uporania się z nadmiarem lektur, czego dotąd nie udało się skutecznie rozwiązać. A jego zweryfikowanie jest konieczne, w przeciwnym razie realizacja celów dydaktycznych okaże się niemożliwa. Arbitralna redukcja materiału jest rozwiązaniem złym, ale może na razie okazać się jedynym.

Zaletą wariantu teoretyczno-literackiego jest ujednolicenie naszego podejścia z doświadczeniami dużej grupy krajów. Łatwo można byłoby z tych doświadczeń skorzystać. Trudność sprawi natomiast tak wyraźna zmiana podejścia – z wymogu poznania drogi rozwojowej literatury (na każdym z etapów), a więc podejścia makro, na rzecz szczegółowej analizy tekstu, a więc na podejście mikro. Wymagałoby to zmian w programach studiów wyższych, a w konsekwencji także ukierunkowania w większym stopniu badań na teorię literatury. Uczniowie mogą także traktować materiał teoretyczno-literacki jako nudny (wystarczą definicje środków stylistycznych, by to dostrzec) i po prostu nie chcieć się tego uczyć.

Zaletą wariantu kulturowego jest przybliżenie literatury do aktualnych wydarzeń poruszanych także w dyskusji społecznej. To tematy obecne w mediach, w rozmowach, emocjonujące. Uczniowie są uczestnikami tych dyskusji, mają okazję do wyrażania swoich poglądów. Główna wada tego podejścia polega na tym, że nie jest to materiał spójny, zawierający usystematyzowaną wiedzę o literaturze, a taką powinna przekazywać szkoła. W literaturze polskiej nie ma także zbyt wielu pozycji na tematy możliwe do wykorzystania. Szkoła nie jest zwyczajnie przygotowana na taki eksperyment.

* * *

Ponieważ artykuł dotyczy listy lektur, nie poruszałem w nim kwestii metod nauczania – równie ważnej jak treści programowe. Od trafnie dobranych i skorelowanych z wybranym podejściem metod zależy przebudzenie uczniów z intelektualnego letargu oraz pobudzenie skłonności do prezentowania własnych opinii, odejście od powtarzania podyktowanej przez nauczyciela, jedynie słusznej interpretacji. Obracamy się bowiem w sferze kultury, a więc dyskursu, nie nauk ścisłych. Wprowadzenie takich metod byłoby najłatwiejsze przy zastosowaniu podejścia kulturowego. Na to jednak, a także po to, by spróbować dwóch pozostałych, mamy jeszcze dwa lata.

^[1] M.in.: Andrzej Żor, Zapiski obłąkanego. Res Humana, Warszawa 2019.

^[2] Wymienienie trzech etapów w procesie nauczania nie musi oznaczać propozycji powrotu do triady: szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum. Można w ramach ośmioletniej szkoły podstawowej wydzielić programowo oba segmenty: klasy 1–3 (nauczanie początkowe) i 4–6 byłyby segmentem propedeutycznym, a 7–8 – segmentem preorientacyjnym, aby po raz kolejny nie wprowadzać zamętu organizacyjnego.

^[3] Przytaczając poszczególne zapisy z obecnie obowiązującej podstawy, posługiwać się będę pewnymi skrótami i nieco je modyfikować.

^[4] K. Nycz, Kulturowa natura, słaby profesjonalizm [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, praca zbiorowa pod red. M. P. Markowskiego i K. Nycza, Universitas, Kraków 2012, s. 32.

^[5] Nie podzielam optymizmu autora.

^[6] K. Nycz, Kulturowa natura…, op. cit., s. 33 (podkreślenie autora).

^[7] Pisze o tym szeroko Anna Łebkowska w artykule Gender w: Kulturowa teoria…, op. cit., s. 367–407.

 

Tekst ukazał się w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

Dyskusja z uczniami klasy IV Technikum Architektoniczno-Budowlanego im. Stanisława Noakowskiego w Warszawie: Michaliną ĆWIKOWSKĄ, Julią GIZĄ, Dawidem ŚLIWĄ, Jakubem WRÓBLEM, oraz ich nauczycielem dr. Łukaszem TUPACZEM. Rozmowę poprowadzili Robert SMOLEŃ i Andrzej ŻOR.

Robert Smoleń: Wiem, że Państwo są młodymi, a przy tym bardzo – powiedziałbym – wyrafinowanymi czytelnikami książek, przede wszystkim literatury pięknej. Spróbujmy wspólnie poszukać odpowiedzi na pytanie, dlaczego Państwa rówieśnicy nie czytają. A może czytają, ale nie to co starsi próbują im podsuwać? Albo coś zupełnie innego, co nie mieści się w tradycyjnie rozumianych gatunkach? Ostatecznie skoro Bob Dylan dostał literacką Nagrodę Nobla, to może nie powinniśmy zamykać się w starych schematach…

Łukasz Tupacz: Kwestią metodyki i dydaktyki literatury zajmuję się zawodowo. Nie tylko jako nauczyciel w technikum i liceum ogólnokształcącym, ale też naukowo, ponieważ jestem wykładowcą dydaktyki i metodyki nauczania literatury i języka polskiego na WNH UKSW. Powodów tego, że uczniowie nie czytają pozycji poleconych w tabelach, które znajdują się w podstawie programowej, jest kilka. Kluczowy jest ten, że rozumieją tę listę po prostu jako bazę do egzaminu maturalnego. Te tytuły i ci autorzy kojarzą im się z sytuacją egzaminacyjną, z przymusem – a nie z życiem. To ich zniechęca. Drugi powód – to ten, że niektóre teksty z perspektywy współczesnego ucznia, funkcjonującego w zglobalizowanym świecie, są trochę archaiczne, obce. Często też nauczyciele podczas omawiania poszczególnych pozycji uderzają w utarte schematy, a uczniowie ten schemat wyczuwają.

Michalina Ćwikowska: Dużo zależy od tego, jakie podejście do czytania mają rodzice. U mnie w domu zawsze dużo się czytało, tata dużo czytał, zawsze literatura była obecna. Dlatego jestem mocno zanurzona nie tylko w ten kanon lektur. Jedną z moich ulubionych epok literackich jest pozytywizm, więc eksploruję twórczość m.in. Bolesława Prusa. Sięgam też po dzieła klasyki europejskiej, na przykład po Braci Karamazow i inne utwory literatury rosyjskiej.

Druga rzecz, która – myślę – wpływa na tę niechęć do czytania, to promowany przez media społecznościowe wzorzec nastoletniej osobowości. Treści na TikToku czy innych platformach raczej nie kreślą obrazu nastolatka jako osoby wyedukowanej w zakresie literackim, tylko skupiają się na zupełnie innych wartościach.

Julia Giza: Tak, to jest prawda. Kiedy wśród moich znajomych, którzy nie czytają, mówię, że udało mi się przeczytać to i to, oni nie do końca wiedzą, o czym mówię. I nie chcą się dowiadywać, ponieważ to nie jest wizerunek, z jakim chcą się kojarzyć. Wszyscy chcą być cool. A to nie idzie w parze z książką. Moim zdaniem to jest błędne. Dowiadywanie się czegoś poza lekcją, z książek, jest frajdą. Też jest mi bliska literatura rosyjska, często z Michaliną i jeszcze kilkoma innymi koleżankami o niej rozmawiamy, ten temat przewija się przez nasze przez nasze rozmowy. Więc naprawdę da się wkręcić w książki. Ale zachęcenie rówieśników do czytania jest bardzo trudnym zadaniem.

Łukasz Tupacz: To jest dla mnie swego rodzaju odkrycie. W jednym z rozdziałów swojego doktoratu pisałem o czytelnictwie w dwudziestoleciu międzywojennym. Wtedy istniał dość stabilny kanon teksów. Jeżeli ktoś wychodził ze szkoły średniej, czy to gimnazjum wyższego czy późniejszego liceum, powinien być wyposażony w pewien bagaż tekstów, stanowiących wspólny kod kulturowy Polaków, Europejczyków. Teraz – jak się przysłuchuję – to się zdezawuowało.

Dawid Śliwa: Kreuje nam się tutaj podział na ludzi, którzy nie czytają wcale, i ludzi, którzy czytają, ale nie to, co jest proponowane przez szkołę, przez system edukacji. Może to też wynikać z nienajlepszych doświadczeń z czytelnictwem ze szkoły, z najmłodszych lat. Mogły one trwale zniechęcić do czytania. Tymczasem trzeba po prostu znaleźć swój gatunek – taki, który nas zainteresuje. Nie wszyscy chcą też sięgać po utwory proponowane przez nasz system edukacji, ponieważ jednocześnie narzuca nam się, jak te utwory, zwłaszcza poezja, mają być interpretowane. Przez to czujemy się ograniczani. A młodzi ludzie raczej kojarzą się z takimi trochę buntownikami, którzy mają swój sposób myślenia, chcieliby podchodzić do świata na swój sposób.

Michalina Ćwikowska: Jeszcze innym powodem spadku zainteresowania książką jest pojawienie się powszechnego dostępu do internetu. Wcześniej książka była sposobem na przeniesienie się w jakiś inny świat w wyobraźni. Teraz, żeby się zrelaksować, odciąć się, nie musimy wcale sięgać po książkę, spędzić przy niej kilku godzin, dać się pochłonąć i wyobrażać sobie różne rzeczy. Po prostu bierzemy telefon. Spędzamy przy nim pewnie tyle samo czasu, co spędzilibyśmy nad książką, ale wymaga to o wiele mniej fatygi. Ale to czytanie bardzo nas rozwija. Co prawda sporo osób mówi, że wszystko zależy od tego, jak sobie ktoś ułoży algorytm, że nawet z TikToka można się czegoś nauczyć. Ja jednak jestem zwolenniczką tradycyjnych sposobów. Jeśli chcę rozwinąć jakiś temat, to idę w stronę książek. Także dlatego, że nie wszystko, co się znajduje w internecie jest prawdą. A jak już ktoś napisał książkę, ktoś tę książkę sprawdził, została ona wydana – to myślę, że jest ona zweryfikowanym źródłem informacji.

Jakub Wróbel: Ja oddzielam czytelnictwo szkolne od tego swojego, dla frajdy. Szkoła jest jednym wielkim schematem. Nauczyciele mają schematy nauczania o lekturach. Dzięki mojemu nauczycielowi polskiego [ogólny śmiech] wiem, jak się przygotować do matury. Mam już bazę lektur, na maturze po prostu będę wiedział, do czego się odwołać, nie będę musiał szukać. Dobrze jednak, że jest pozostawiona furtka – można odwoływać się także do innych tekstów.

Robert Smoleń: Ale czy Państwa rówieśnicy w ogóle cokolwiek czytają? Nie chodzi o przeczytanie (czy chociaż przejrzenie) tych książek, które zaleci pan profesor, tylko o zrobienie tego dla własnej przyjemności. Czy też może w świecie, w którym wszystko musi dziać się szybko, natychmiast – książki są za nudne, a czytanie za długie i za trudne?

Julia Giza: Faktycznie, jesteśmy przyzwyczajeni do tego, że dostajemy szybko informacje – klikamy i coś się dzieje natychmiast. A przy książce trzeba usiąść, skupić się, zastanowić nad tym, co się przed chwilą przeczytało i jeszcze wyciągnąć z tego jakiś wniosek. Dlatego mało moich znajomych czyta. To wymaga zbyt dużego zaangażowania. Żeby dowiedzieć się jakichś informacji, mogą równie dobrze wszystko wklepać w telefon.

Michalina Ćwikowska: Patrząc po naszej klasie – z tych osób, które jeszcze coś czytają, to to jest głównie taka literatura… fantastyka jest chyba teraz popularna, fantastyka z wątkiem romantycznym – też bardzo popularna. I książki… raczej dla dorosłych. Szczególnie wśród młodych dziewczyn, właśnie w naszym wieku, to jest ten romans z bazą fantastyczną. Zaznajomiłam się z paroma takimi pozycjami. Jeśli chodzi o wymagania intelektualne, to raczej nie są to jakieś wyżyny. Ale dobrze, że ich czytelnicy coś tam pochłaniają z literatury współczesnej.

Łukasz Tupacz: A to ciekawe! Fantastyka była wcześniej obecna w podstawie programowej i została z niej usunięta! Myślę tutaj na przykład o Dukaju. Czyli: uczniowie myślą o fantastyce, ale po zmianach fantastyka znika z oficjalnego kanonu.

Robert Smoleń: Jak są oceniani ci, którzy czytają?

Julia Giza: Ktoś, kto czyta ma też słabą pozycję w klasie. Nie jest się uznawanym za kogoś w typie imprezowym.

Michalina Ćwikowska: Da się to połączyć, chociaż ja jestem osobą raczej wycofaną, a to czytanie chyba jeszcze się do tego dokłada. Nie jest tak, że zupełne odcięcie się od literatury jest promowane. Wśród dziewczyn może być nawet atrakcyjną taka wykształcona, ale to chyba dobrze wypada tylko w mediach społecznościowych. Raczej osoby, które naprawdę się uczą i mają jakieś ambicje nie spotykają się z aprobatą rówieśników.

Julia Giza: Tak, ale dlaczego tak się dzieje? Właśnie przez te skojarzenia: książka, okej, nudne. To się dłuży, książki nie poruszają aktualnych dla młodych tematów.

Robert Smoleń: Co się stało z fenomenem Harry’ego Pottera? Jego fani już się nasycili i przestali czytać? Czy czytają dalej, co innego?

Michalina Ćwikowska: W czasach, kiedy Harry Potter wyszedł, nie istniały jeszcze media społecznościowe, to po pierwsze. A po drugie, od tamtej pory nie powstała taka książka, która by aż w takim stopniu dotarła do wszystkich, która by takim głośnym echem odbiła się we wszystkich pokoleniach. Bo Harry’ego Pottera wszyscy znają.

Julia Giza: Nie jest tak, że czytanie całkowicie zanika. Raz na jakiś czas pojawia się jakaś perełka, którą nagle chcą czytać wszyscy. Trochę światem książki wstrząsnęło It Ends with Us, taka młodzieżówka. Czytały ją i czytają dalej wszystkie dziewczyny. Kolejny przykład – to Rodzina Monet, wśród młodszych dziewczynek.

Michalina Ćwikowska: Myślę, że mamy niedobór literatury skierowany do wszystkich, bądź też do męskiej części młodych czytelników. I myślę też, że wśród chłopców bardziej popularne są gry komputerowe, które są kolejnym rozpraszaczem zabierającym czas na czytanie.

Łukasz Tupacz: Z moich rozmów z męską reprezentacją klas, w których uczę wynikało, że ich interesują biografie (np. uznanych sportowców), a także poradniki (jak zachować się podczas rozmowy kwalifikacyjnej czy jak zaplanować skuteczny trening siłowy). Takie konkretne doświadczenia życiowe.

Dawid Śliwa: Wydaje mi się, że książki zostały trochę wyparte przez filmy. Film staje się bardziej popularny niż książka, której jest ekranizacją. Zastępuje też jej streszczenie. Przez chwilę były jeszcze popularne słuchowiska i audiobooki, jednak one też zostały nie wyparte przez produkcje filmowe.

Łukasz Tupacz: Często jak zlecam lekturę do przeczytania, pada pytanie: „A czy jest film?”

Robert Smoleń: Wróćmy do szkoły. Czy Państwo mają pomysł, jak skonstruować proces nauczania literatury, rodzimej i powszechnej, żeby on stał się interesujący dla Państwa rówieśników? Jesteśmy tu grupą kreatywną, spróbujmy złamać jakieś schematy, szablony.

Dawid Śliwa: Sporo wniosków na ten temat wyciągnąłem po przeczytaniu tekstu pana Andrzeja Żora [zob. s. 4–14 – przyp. red.]. Zaproponował Pan w nim trzy możliwości, trzy warianty: historycznoliteracki, teoretycznoliteracki i w kontekście kulturowym. Z perspektywy młodych ludzi najbardziej interesujący wydaje się ten trzeci. Nie możemy przy tym zapominać o tym historycznoliterackim, bo jednak to jest dorobek naszego narodu, naszej kultury i to powinno być ważne dla każdego Polaka. Więc pomyślałem, że może dobrym pomysłem byłoby spróbować do tej możliwości kontekstu kulturowego podłączyć elementy historycznoliterackie. Może to zabrzmi kolokwialnie, ale pod przykrywką współczesnej literatury przemycić też trochę tej literatury historycznej. Najpierw zachęcić młodych ludzi literaturą współczesną, a później będą oni bardziej otwarci na zapoznanie się z tekstami historycznymi.

Michalina Ćwikowska: Kuszącą propozycją jest omawianie lektur, nawet klasyków polskiej literatury, ale odnosząc je do współczesnych problemów. Na przykład poprzez nawiązania do wojny w Ukrainie. Żeby pokazać, że te teksty są uniwersalne.

Łukasz Tupacz: Mam takie doświadczenie osobiste, kiedy analizując Odprawę posłów greckich uczniowie sami doszli do wniosku, że wielu dzisiejszych polityków zachowuje się podobnie jak Aleksander (Parys).

Ale nasza współczesna szkoła, pomimo tych zmian, które ostatnio w niej zachodzą, dalej w centrum edukacji polonistycznej umieszcza historyka literatury. Ile osób, które kończą szkołę ponadpodstawową później pójdzie na studia polonistyczne? Powinniśmy raczej zmierzać w kierunku umieszczenia w centrum innego profilu ucznia: świadomego użytkownika języka, interpretatora świata, który go otacza, po prostu czytelnika.

Andrzej Żor: Ewentualna zmiana modelu nauczania literatury jest bardzo trudna – dlatego że przede wszystkim nauczyciele są kształceni według modelu historycznoliterackiego. Odkąd pamiętam, programy studiów bazują na konwencji historycznoliterackiej, nawet nie teoretycznoliterackiej. Natomiast tego momentu kulturowego czy wariantu kulturowego, to my w ogóle w programie studiów nie mamy. Wobec tego poza trudnościami, jakie wynikałyby ze specjalnego przygotowania podstawy programowej, to jeszcze dodatkowo wchodzi w grę taki element, że nie miałby tego kto uczyć. Ponieważ nauczyciele mają to już tak zakodowane, od wieków, że prawdopodobnie byłoby im bardzo trudno odzwyczaić się od takiego modelu.

Julia Giza: Tak samo trudno jest zmienić nastawienie uczniów do książek, które mają przeczytać. To też wymaga bardzo, bardzo dużo czasu. Zmiany trzeba byłoby wprowadzić natychmiast, żeby można było zobaczyć efekt za kilka, kilkanaście lat.

Łukasz Tupacz: Jeżeli chcielibyśmy wprowadzić jakąś dobrą, przemyślaną reformę, to ona musi być rozłożona na lata. Musi zostać wyjęta z bieżących dyskusji politycznych. Bo kto jest właścicielem kanonu lektur? W dużej mierze, niestety, polityka.

Andrzej Żor: Dzieło literackie musi być traktowane jako literatura, a nie jako wyraz pewnej opcji politycznej, która w danym momencie obowiązuje.

Robert Smoleń: A może kanon lektur w ogóle nie jest potrzebny? Może go zastąpić kanonem wartości, o których chcielibyśmy za pomocą literatury opowiedzieć?

Michalina Ćwikowska: Byłoby to świeże, ciekawe, ale jak by przyszło do matury… Jak, do czego mieliby się odnieść egzaminatorzy? Myślę, że to by było bardzo trudne.

Julia Giza: Jeżeli byśmy zrobili w ten sposób, na pewno byłoby to znacznie przyjemniejsze dla nauczycieli, bo mogliby włożyć jeszcze więcej, dać coś od siebie do tych lekcji, realizować swoje pomysły. Ale potem jak przyszłoby do sprawdzania na egzaminie…

Robert Smoleń: Tylko że literatura nie jest dla matury, jest odwrotnie.

Łukasz Tupacz: W obecnej formule nic nie zmienimy. Trzeba byłoby pomyśleć o zmianie całej koncepcji matury. Tak, żeby patrzeć na sposób myślenia ucznia o lekturach, które zna, które czyta, a nie o tym, czy na pewno szczegółowo pamięta treść Lalki.

Ja też myślę o tym, żeby nie koncentrować się na konkretnych lekturach, tylko na ideach, iść w kierunku aksjologii. Mamy na przykład triadę piękno – dobro – prawda. I mamy bazę, z której do tych pojęć możemy przypisać jakiś repertuar tekstów, do wyboru przez nauczyciela. Bo kto koniec końców najlepiej zna klasę? Prowadzący, prawda?

I jeszcze jedna sprawa: zauważam po swoich uczniach, że gdy dochodzimy do klasy trzeciej – czwartej liceum, czwartej – piątej technikum, sięgamy po teksty dwudziestolecia międzywojennego, wojna i okupacja, literatura współczesna. Literatura staje się dla nich taka… jaśniejsza, bliższa. Natomiast uczniów możemy wcześniej, na poziomie klasy pierwszej – kiedy atakujemy ich tekstami staropolskimi, archaizmami – zniechęcić do czytania.

Dawid Śliwa: Przyszło mi teraz na myśl, że można byłoby spróbować odwrócić chronologię – w najmłodszych latach nauczania zacząć od współczesności i cofać się w czasie, aż do antyku. Choć to też może być problematyczne, bo przecież w renesansie mamy odwołania do antyku…

Łukasz Tupacz: Takie pomysły były dyskutowane w dwudziestoleciu międzywojennym: żeby wychodzić właśnie od literatury współczesnej i dopiero, kiedy uczeń ma większą świadomość literacką – iść w stronę coraz bardziej skomplikowanych tekstów.

Andrzej Żor: Może spróbować wariantu pośredniego, z listą lektur wskazanych, z których uczeń sobie sam wybiera? Mówi się teraz o odchudzeniu podstawy programowej. A ja się zastanawiam nad ewolucją tego modelu szkolnictwa. On kiedyś taki przeładowany nie był, ale wskutek rozwoju świata autorom jego kolejnych wersji zaczęło się wydawać, że najbardziej pożądanym modelem byłby taki, w którym udałoby się upakować wszystko, co wynika z wiedzy współczesnej. I potem zaczyna się problem, co obciąć? W tych warunkach nie widzę szansy na to, żeby czytać jakąś lekturę dla przyjemności.

Dziękujemy Państwu za tę ciekawą i pouczającą dla nas rozmowę.

Zapis dyskusji został opublikowany w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

Rozmowy można też wysłuchać jako podcastu (kliknij tutaj).

 

Młodzi ludzie chwytają za pióra

Mamy – choć z pewnością niewystarczająco wielu – młodych czytelników, mamy też młodych ludzi, którzy sami chcą pisać. Poniżej próbki twórczości uczniów warszawskiego IV Technikum Architektoniczno-Budowlanego im. Stanisława Noakowskiego i XVIII Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego.

Teksty bez ingerencji ze strony Redakcji.

Odbicie narcyza

Młody i piękny mężczyzna przechadza się brzegiem rzeki. Ubrany jest w białą szatę, którą ma narzuconą na jedno ramię. Spod odzienia wyłania się umięśniona druga ręka. Na głowie ma wianek z kolorowych kwiatów oraz liści laurowych. Jego stopy są bose. Mężczyzna spogląda w nurt wody. Widzi tam swoje odbicie. Nie może oderwać od niego wzroku. Sprawia wrażenie zahipnotyzowanego. Na jego twarzy pojawia się uśmiech wywołany pewnie swoim widokiem w odbiciu wody. Sprawia wrażenie, że jest nim zachwycony. Wyraźnie własny widok wywołuje w nim zachwyt – samozachwyt.

Bohater znajduje się w otoczeniu pięknej natury. Nad brzegiem rzeki rosną kwiaty o różnych barwach i kształtach. Kwiaty są w pełni rozwinięte, dominuje różowy kolor płatków. Nad mężczyzną góruje drzewo o rozłożystych konarach. Liście mają piękny, zielony kolor. W oddali widać rosnące olbrzymie cyprysy na tle błękitnego nieba rozjaśnionego popołudniowym słońcem. Obraz sprawia wrażenie idealnego świata, w którym Narcyz odnalazł swoją miłość we własnym odbiciu.

Postać mitologicznego Narcyza, patrząca z zafascynowaniem w spokojną, lśniącą wodę, jest odzwierciedleniem ludzkiej fascynacji sobą samym i własnym odbiciem. Symbolika obrazu jest bogata i wielopłaszczyznowa. Narcyz staje się metaforą ludzkich pragnień dążenia do perfekcji i kultu ciała. Woda z odbiciem Narcyza symbolizuje iluzję i ulotność. Przypomina, że to, co widzimy, często jest jedynie subiektywnym odbiciem rzeczywistości. Krajobraz w tle zaś jest symbolem piękna i natury oraz jej mocy. Tworzy kontrast pomiędzy egocentrycznością – skupieniem się człowieka na własnych potrzebach, a niezachwianą siłą przyrody. AI połączyła elementy natury z mitologią, tworząc kompozycję, która nie tylko inspiruje wyobraźnię, ale także skłania do refleksji nad ludzkim ego oraz nad relacją z otaczającym nas światem.

Maks CHRZANOWSKI

 

Noc i cisza

Noc i cisza w ciemnej porze razem,
cisza po prawej,
noc po lewej.
Szli przed siebie, omijając się
nawzajem.
Cisza była sama, a noc?
Noc zawsze z kimś, chociaż
tajemnicza może bardziej niż cisza.
Cisza szła w ciemności, bez światła i
głucha.
Noc szła także w ciemności
lecz ze światłem i dużym gwarem.
Cisza spoglądając kątem oka na noc,
a noc nawet się nie odwróciła,
lecz czy to nic nie znaczy?
Pasują do siebie to jest wiadome,
ale różni niczym las i pustynia,
ogień i woda, niebieski i czarny
kolor.
Noc łapie ciszę za rękę, lecz
ta się jej wyrywa i
nie wiedząc czemu, noc patrzy
na nią i trzyma dalej.
Może to przyciąganie, a
może świadomość, że w
głębi duszy, razem mogą
stworzyć wiele.
Noc i cisza w ciemnej porze
razem, trzymają się za
ręce wręcz z głuchym hałasem.
Noc spokojniejsza zrobiła się
troszkę, a z głuchym hałasem
tylko cisza się spotkać może.

Amelia SAMSEL-ŚLĘZAK

Mamy otóż nowy rok szkolny i nietrudno zauważyć, że sporo musiało się zmienić, żeby generalnie… zostało po staremu. Chodzi o podstawę programową, odchudzoną o jakieś 20 procent. No i o lekcje religii, na które nie ma zbyt wielu chętnych, więc trzeba będzie łączyć klasy i roczniki albo przenieść lekcje do salek przykościelnych. Co z gruntu nie podoba się hierarchii kościelnej i zapewne tzw. Trybunałowi Konstytucyjnemu, do którego wniosek w imieniu Episkopatu wniosła I prezes Sądu Najwyższego.

Liberalna tym razem reforma polskiej edukacji, zawsze hucznie (i z odpowiednim wektorem ideowym…) zapowiadana przez każdego, komu wpadł do ręki ten kawałek tortu, odbędzie się dopiero za rok. A i to wątpliwe, bo jeśli czegoś nie przeprowadzono od razu, to później nabiera ono zupełnie innych, niż pierwotnie, kształtów. Nie ma przy tym co znęcać się nad minister edukacji i jej ekipą. Barbara Nowacka robiła co mogła, aby np. wpisać się w obecny modernizacyjny trend zdejmowania obowiązków z uczniów. Ale sukces jej zabiegów jest co najwyżej połowiczny.

Mamy bowiem swoisty pół-stan, który nie zadowala nikogo – ani tradycjonalistów, ani modernistów – z tendencją do utrwalania się poglądu, że w edukacji będzie i trochę po staremu, i nawet troszeczkę po nowemu. Tylko najbardziej wytrwałym chce się grzebać w szczegółach ministerialnych decyzji, opublikowanych zresztą w czerwcowych rozporządzeniach ministerialnych, a to potężna lektura, przez którą dane pewne będzie przejść tylko specjalistom. Innym pozostaje odwołanie się do swoich osobistych doświadczeń. Co czynią nader często, skoro usunięcie niektórych tytułów z listy lektur szkolnych tak boli, że obwołane zostało „ciosem w samo serce nadwiślańskiego Polaka”.

Odwołując się więc do własnych doświadczeń, od razu powiem, że spór o (tak czy inaczej rozumianą) podstawę programową toczy się od zarania edukacji. Toczył się też w połowie lat 70. ubiegłego wieku, kiedy chodziłem do LO im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Giżycku. Tyle, że dziś jest jawny i głośny, a ponadto podszyty filiacjami ideowo-politycznymi. Wtedy zaś zasadniczym dylematem było, co mówić, a czego nie mówić na lekcjach np. historii czy języka polskiego. Bazować na Barwach walki Mieczysława Moczara czy Pamiętniku z Powstania Warszawskiego Mirona Białoszewskiego?

Nie ma bowiem takiej podstawy programowej, która satysfakcjonowałaby wszystkich. A wiem to także ze współczesnych dyskusji i „nocnych Polaków rozmów” z koleżankami – nauczycielkami języka polskiego, historii, matematyki czy… HiT-u (dawniej WOS-u). Tworzą one (i oni) masę zwykłych nauczycieli, którzy wykonują swój zawód najlepiej jak umieją, nie bez małych zresztą osobistych sukcesów. Ale może to właśnie było i jest siłą polskiej edukacji, że tu i ówdzie byli i są nauczyciele, którym nie przeszkadza cenzura, kurator, ministerialna podstawa programowa, dąsy biskupa czy opór pokoju nauczycielskiego. Miałem to durne szczęście, że w swoim elitarnym (bo jedynym wtedy w mieście) liceum trafiłem na kapitalnych nauczycieli. Nawet wuefistów, którzy np. znaleźli parę godzin, by na swoich lekcjach uczyć nas tańca towarzyskiego. Takich, którzy po prostu przy tablicy czy na boisku robili swoje. Mimo że na radach pedagogicznych czy zebraniach partyjnych odgrywali oficjalne rytuały i realizowali edukacyjną politykę ówczesnych komunistycznych władz. Nawet Katyń omawialiśmy na lekcjach historii, choć jedynie z takiego punktu widzenia, który nam (i tylko nam) kazał być dociekliwymi w tej kwestii. Na lekcjach polskiego uczyliśmy się Norwida, Staffa, Tuwima czy Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej z płyt Czesława Niemena, Ewy Demarczyk i Marka Grechuty. Współczesnych dramaturgów oglądaliśmy zaś w przedpołudniowym programie edukacyjnym TVP – zawsze ze wstępem prof. Stefana Treugutta.

Ktoś może się obruszyć, że to jednak czas przeszły dokonany, równy dinozaurom, ale akurat moją klasę takie zabiegi zaprowadziły bardzo wysoko. Mimo, że nie było internetu, komórek, kalkulator stanowił rzadkość, a biblioteka szkolna była wyposażona tylko w zatwierdzone lektury. Podstawą ówczesnej edukacji było co innego. Mianowicie rozbudzenie ciekawości, rzucenie na głęboką wodę interpretacji i sporów – a przynajmniej mnie się to zdarzyło. Sam musiałem rozwikłać dylematy. Pomagała w tym obficie także lektura drugiego obiegu, mimo że jako uczeń i potem student stałem po stronie takiej Polski, jaka wówczas była.

Jakże świetnie było czytać Lalkę Bolesława Prusa poprzez pryzmat Alfabetu moich wspomnień Antoniego Słonimskiego, z którego mój nauczyciel polskiego cytował stosowne fragmenty odnoszące się do Prusa i jego dzieła. By po tragicznej śmierci poety zrobić specjalną lekcję poświęconą panu Antoniemu i jego utworom, a nie był on – jak wiadomo – pupilem ówczesnej władzy. Nawet Broniewskiego czytało się inaczej niż zwykle – w jakiejś dalekiej parareli do Kochanowskiego, któremu los też odebrał dziecko. Mimo tego, że ówczesna podstawa programowa przewidywała tylko wiersze rewolucyjne i patriotyczne dwukrotnego kawalera orderu Virtuti Militari i sekretarza Wiadomości Literackich. Nie wspominając o całym Gałczyńskim i fenomenie „Przekroju”, Piwnicy pod Baranami, Młynarskiego, Przybory i Wasowskiego czy Agnieszki Osieckiej. Naprawdę – my jako uczniowie to mieliśmy nawet zapewnione (słabej jakości) bezdebitowe nagrania Salonu Niezależnych, które młody wuefista dawał nam do przesłuchania.

Chcę przez to wszystko powiedzieć i potwierdzają to moje rozmówczynie, że żadna podstawa programowa – czy Nowackiej, czy Czarnkowa, lewicowo-liberalna czy konserwatywna – nie ma najmniejszych szans w starciu z zaangażowanym nauczycielem, który po prostu postanowił dać młodemu człowiekowi pieczęć na całe życie. Podobnie jest, o dziwo, w matematyce, która jest jak wiadomo kulą u nogi każdego ucznia (z pewnymi na szczęście wyjątkami).

Opowiadała mi pewna świetna nauczycielka matematyki z Ostrowca Świętokrzyskiego (jej imię i nazwisko znane autorowi), jak trafił jej się „samorodek matematyczny”, którego nigdy by o to nie podejrzewała, i to ze świętokrzyskiej wsi. Człek jak burza przebiegł program szkoły średniej i trzeba go było zaopatrzyć w coś ponadprogramowego, czemu się chętnie oddawał, przynosząc pani od matematyki zadania i problemy z zakresu uniwersyteckiego. Inni natomiast ledwo dyszeli na lekcjach matmy. A to ni mniej, ni więcej może oznaczać, że podstawa programowa zawsze musi być uśrednieniem poziomów. Ale przecież nie równaniem w dół!

Może oburzać ochota niektórych członków kierownictwa MEN do obcinania z literackiej podstawy programowej tekstów Jeremiego Przybory czy Agnieszki Osieckiej (a gdyby tak na nich uczyć podstaw logiki na przykład, albo geometrii wykreślnej…?), ale ostatecznie to nauczyciel w dialogu z młodzieżą zdecyduje, czy raper Mata lub dokonania Roberta Brylewskiego są tu ważniejsze.

W ogóle widziałbym to zagadnienie jak najszerzej i nie odmawiał młodym ludziom niczego, co stanowiłoby kotwicę w ich życiu: literatury, ekologii, sportu, matematyki, robienia modeli latających, kolarstwa czy poezji śpiewanej… Niechby tylko jako alternatywy od zła tego świata – narkotyków, przemocy, konsumpcjonizmu, egoizmu. Ale rozumiem też wymóg ministerialny, który wychodzi z założenia, że ludzie – aby poruszać się po świecie – muszą mieć jakąś niezbywalną podstawę ze wszystkiego, a to przekazać im w młodym wieku wypada. Internet przecież nie zastąpi nam głowy i rozumu, chyba że zrobi to IA, która już szykowana jest do tego, by ustanawiać swoje podstawy programowe. I to dopiero będzie edukacyjne wyzwanie na miarę XXI wieku!

Artykuł ukazał się w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-październik 2024 r.

Tadeusz Kotarbiński i Tadeusz Czeżowski stanowili dwa filary, które pozwoliły zachować integralność i współdziałanie naukowego środowiska wywodzącego się spośród dawnych uczniów Kazimierza Twardowskiego. Zajmowali centralne pozycje w środowisku akademickim swoich uniwersytetów, a ich wpływ był duży, ponieważ w latach II wojny światowej wykazali się nie tylko swoim patriotyzmem, aktywnie uczestnicząc w funkcjonowaniu konspiracyjnej namiastki szkolnictwa akademickiego w Warszawie i w Wilnie, ale również zademonstrowali niezwykłą jak na trudne czasy zgodność słów i czynów, pomagając ludziom znajdującym się w opresyjnej sytuacji. O tych dokonaniach historia polskiej nauki milczy, gdyż obaj filozofowie nigdy nie upublicznili swych wojennych dokonań. Szczególnie mało wiadomo o losach Czeżowskiego, bo Kotarbiński miał swoistego kronikarza w osobie Mieczysława Wallisa, skrupulatnie zbierającego informacje do planowanej biograficznej książki, którą zamierzał napisać, choć tego zamiaru nigdy nie zrealizował. Natomiast o Czeżowskim zachowały się tylko okruchy wiadomości w korespondencji jego przyjaciół oraz osób, którym uratował życie podczas wojny. Warto tu nadmienić, że zarówno Kotarbiński, jak i Czeżowski zapisali także piękne karty w historii polskiego wolnomyślicielstwa, a w mrokach okupacji potrafili wykazać, że ideały humanizmu głoszone przez nich znajdowały odzwierciedlenie także w ich konspiracyjnej działalności. Dzięki temu dziś już wiemy, że Czeżowski zapisał jedną z najchlubniejszych kart w historii tej wojny, które uczyniły go pierwszym Polakiem uhonorowanym w 1963 r. medalem i tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Czeżowski w Wilnie

Dla Czeżowskiego wybór Wilna na miejsce pracy naukowej był świadomy i stanowił swego rodzaju uwieńczenie dotychczasowej drogi życiowej. W związku z organizacją Uniwersytetu Stefana Batorego jako urzędnik Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego został w 1919 r. oddelegowany do tego miasta. Przebywając w nim na delegacji, sfinalizował swoją habilitację Zmienne i funkcje, którą obronił we Lwowie w roku 1920. Z takiej pozycji podjął starania o objęcie katedry filozofii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie.

Rekomendację o kompetencjach do pracy na USB wystawił Czeżowskiemu nie tylko sam Kazimierz Twardowski, ale także Jan Łukasiewicz oraz Tadeusz Kotarbiński. Rekomendacje te były pozytywne, ale każdy z polecających nie omieszkał wspomnieć o stosunkowo skromnym dorobku naukowym kandydata. Istotna była niewątpliwie opinia Kotarbińskiego, który obok wskazanych mankamentów zwrócił uwagę na mocne strony kandydata, jakimi były zamiłowanie do „uporządkowanej pracy i ładu” rokujące przyszłego wykładowcę jako wymagającego, ale zarazem obdarzonego talentami dydaktycznymi. Sam Czeżowski miał także świadomość, że jego dotychczasowa praca jako nauczyciela gimnazjum, a później – urzędnika, niewiele miała związku z pracą naukową, co wiązało się z istotnymi lukami w przygotowaniu do samodzielnej pracy naukowej. Dlatego, gdy na początku września 1923 r. przybył do pracy w wileńskim uniwersytecie, bardzo dużo czasu musiał poświęcić przygotowywaniu się do zajęć ze studentami. Wspominał później, że własne stanowisko filozoficzne udało mu się wypracować dopiero po kilkunastu latach: „Dopiero pod koniec lat trzydziestych mogłem sobie powiedzieć, że osiągnąłem poziom, na którym mogę oprzeć własne poglądy na ważniejsze zagadnienia filozoficzne”.

Niemałą rolę w tym procesie odegrał Marian Massonius, który kierował katedrą filozofii także na wydziale humanistycznym USB. Był on dużo starszy od młodego profesora, ale okazał mu wielkie wsparcie. Życzliwość Massoniusa była bardzo istotna, bo to właśnie on zarekomendował młodego naukowca na stanowisko profesorskie. Dzięki temu Czeżowski szybko zyskał uznanie w środowisku swojej uczelni, w której zaczął odgrywać coraz znaczniejszą rolę. W swoich wspomnieniach Czeżowski pierwsze wrażenia z pracy na USB przedstawił następująco: „Młodzież garnęła się do nauki i szanowała uniwersytet. […] Rychło wytworzył się zespół studentów stale korzystających z czytelni seminaryjnej: każdy z uczestników otrzymywał klucz, dzięki czemu mógł korzystać w dowolnej porze dnia z czytelni, każdy też dysponował szufladą, w której mógł przechowywać książki i notatki. […] Odżyło Koło Filozoficzne studentów założone przez profesora Tatarkiewicza za jego dwuletniej działalności w Wilnie. Odbywały się regularnie zebrania naukowe koła z referatem i dyskusją, w których uczestniczyliśmy obaj z profesorem Massoniusem i które były notowane w kronice czynności Koła”. Także w sferze organizacyjnej Czeżowski wykazał się poważnymi dokonaniami, gdyż w 1928 r. założył Wileńskie Towarzystwo Filozoficzne, a w 1937 roku był głównym organizatorem zjazdu filozoficznego. W latach 1933–1938 piastował najwyższe stanowiska uniwersyteckie – był prorektorem USB, dziekanem, a wcześniej prodziekanem Wydziału Humanistycznego. Nie było dla nikogo zaskoczeniem, że w 1936 r. Czeżowski został mianowany profesorem zwyczajnym. W tym samym roku doprowadził do zatrudnienia na USB Henryka Elzenberga.

Wybuch wojny wprowadził wiele zmian w życiu Czeżowskiego. Przede wszystkim uniwersytet wileński stracił swój polski charakter, przez co zatrudnieni tam Polacy pozbawieni zostali dotychczasowego miejsca pracy. Czeżowskiemu przydało się wcześniejsze doświadczenie w pracy w szkolnictwie powszechnym, gdyż, jak sam wspominał: „W czasie rządów litewskich zostałem zatrudniony wraz z kilku innymi pracownikami naszego Uniwersytetu jako nauczyciel matematyki i fizyki w klasach polskich litewskiego gimnazjum dla dorosłych. […] Gdy nastała okupacja niemiecka, gimnazjum dla dorosłych, w którym uczyłem, zastało zamknięte. Jako źródło utrzymania dla rodziny otworzyło mi się, jak również niektórym kolegom, za zgodą naszych władz uniwersyteckich, stanowisko lektora języka niemieckiego dla litewskich urzędników Dyrekcji Kolei. Jednocześnie nauczałem w tajnych kompletach szkoły średniej, kierowanych przez Profesora Władysława Dziewulskiego”. W tych samych wspomnieniach nadmienił, że podczas wojny był dwa razy aresztowany. Za pierwszym razem w 1943 roku przez Niemców jako jeden ze stu polskich zakładników w odwecie za rzekome zabójstwo litewskiego policjanta. Po wyjaśnieniu sprawy został zwolniony wraz z resztą zakładników, z których jednak dziesięciu Niemcy zdążyli już rozstrzelać. Drugi raz został aresztowany w 1945 r. przez Rosjan jako podejrzany o działalność antypaństwową. Na szczęście po tygodniu został zwolniony z więzienia i mógł powrócić do kraju.

W walce przeciw machinie ludobójstwa

W trakcie niemieckiej okupacji intelektualiści zostali porażeni ogromem towarzyszącego wojnie okrucieństwa, które nie mieściło się w granicach ludzkiego pojmowania. To przecież przedstawiciele jednego z najbardziej ucywilizowanych narodów świata, narodu, który wydał tak wybitnych humanistów jak Kant, Hegel, Goethe, Schiller czy Heine, stali się sprawcami niewyobrażalnej tragedii, której kulminacyjnym punktem stał się Holocaust. Doświadczyli go przede wszystkim mieszkańcy polskich Kresów, gdzie istniały główne ośrodki koncentracji ludności żydowskiej. Jednym z takich ośrodków było Wilno, w którym powstało wielkie getto, a w pobliżu miasta utworzono obóz zagłady w Ponarach.

Atmosferę panującą wśród polskich mieszkańców Wilna najlepiej oddają słowa Elzenberga, który o swoich przeżyciach w Wilnie pisał już po wojnie w liście do Wallisa: „I w ogóle: dużo było piękna moralnego w tym środowisku, w którym się w Wilnie znalazłem. Z początku skłonny byłem tym wszystkim, którzy umarli przed wrześniem […] zazdrościć szczęścia niewiedzy, niewiedzy o naturze człowieka i o dnie dziejów. Ale potem doszedłem do przekonania, że warto było poznać i grozę, i to, co równolegle z grozą płynie swoim wąskim, czystym strumieniem”. Co istotne, Polacy podjęli różnego rodzaju zabiegi, aby starania nazistów okazały się jak najmniej skuteczne. Nawet w sytuacjach skrajnie trudnych nie popadali w stan beznadziei, ale starali się zachować poczucie własnej godności. Elzenberg w liście do Wallisa pisał o tym w słowach pełnych podziwu: „Pierwsza wzmianka należy się poległym (tak właśnie należy się chyba wyrazić). Że i w jaki sposób zginęli Antoni Pański, Lindenbaumowa (według wszelkich danych także jej mąż) i Fryde, to wiesz już oczywiście nie tylko z kryptonimicznych niejasnych wzmianek, które Ci usiłowałem przemycić. Ale warto może upamiętnić ten szczegół, że Lindenbaumowa w więzieniu, z którego wyjść już nie miała, zdołała napisać poważne studium o rozumowaniu przez analogię, zredagowane szkicowo, ale treściowo kompletne, tak że mógł je zreferować Czeżowski na posiedzeniu filozoficznym. Pamiętam, że przynajmniej jednego przykładu dostarczyło jej życie więzienne”. Ale nawet na tle tak heroicznych postaw wileńskiej społeczności Tadeusz Czeżowski wyróżniał się, wzbudzając swym postępowaniem niekłamany podziw Elzenberga, który tak scharakteryzował jego postawę: „Sam Czeżowski przez cały ten czas pokazał się w tak pięknym świetle, że jest to ponad wszelką pochwałę. Niektórzy podśmiechują się czasem z jego pewnych skłonnostek biurokratycznych, ale co za prawość wewnętrzna, co za naturalna i zawsze czynna życzliwość dla ludzi – i jaka spokojna niezłomność! Siedział kiedyś trzy tygodnie w obozie i bardzo sobie chwalił to uzupełnienie swoich doświadczeń życiowych. A na punkcie ratowania Żydów dokonywał rzeczy wielkich i bohaterskich – i zawsze z tą samą prostotą”.

Samo ratowanie Żydów przed grożącym im unicestwieniem z rąk nie tylko hitlerowskich oprawców miało w Polsce szczególny charakter, gdyż osobiste relacje polsko-żydowskie nie były zazwyczaj w przedwojennej Polsce publicznie eksponowane. Dlatego też do dziś o wielu przypadkach udzielanej pomocy nic nie wiemy, gdyż część ludzi uważała to za swoją ludzką powinność i nie uważała jej za jakiś szczególny powód do chwały. Jeszcze większa liczba osób zachowała swe wsparcie w tajemnicy z uwagi na mniej lub bardziej uzasadnione obawy przed opinią własnego środowiska. Jak trafnie zauważyła jedna z autorek: „Powtarzającym się zjawiskiem jest, już po wyzwoleniu, utrzymywanie pomocy Żydom w tajemnicy, w obawie, czy nie grozi za to oficjalna kara, nierzadkie są też następujące wypowiedzi: «chcielibyśmy w spokoju żyć w swoich okolicach»”. Dlatego też wstrzemięźliwość Tadeusza Czeżowskiego w opisywaniu jego dokonań w ratowaniu Żydów teoretycznie mogłaby być uzasadniana tym samym powodem, co jednak nie oddaje istoty rzeczy, gdyż było to związane z jego niezachwianym przekonaniem, że jego obowiązkiem jako naukowca jest tylko dążenie do prawdy i obowiązek służenia ludziom. Niemniej jednak do Czeżowskiego odnosi się teza Jadwigi Tokarskiej-Bakir: „Żydów, których w czasie wojny uratowano, ocalono indywidualnym wysiłkiem, niejako wbrew społeczeństwu, które dziś się nimi szczyci”. Społeczeństwo litewskie bowiem było wówczas niechętnie nastawione do Żydów, a te antagonizmy narodowe umiejętnie wykorzystywali Niemcy w trakcie okupacji.

Indywidualne akty udzielania pomocy Żydom były chwalebne, bo jak wszystkie czyny supererogacyjne są nadobowiązkowe, a zatem nie istniał przymus prawny ani moralny ich dokonywania. Wydawałoby się, że wszyscy powinni ratować Żydów w każdej sytuacji, gdyż przez cały czas znajdowali się oni w opresyjnej sytuacji, a przecież odważyli się na to tylko niektórzy. Zaangażowanie Czeżowskiego podczas II wojny światowej w ratowanie Żydów nie jest tajemnicą, gdyż za to wraz ze swoją żoną Antoniną otrzymali w 1963 r. jako pierwsi Polacy tytuł i medal Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Uroczystość wręczenia medalu odbyła się w Instytucie Yad Vashem 25 kwietnia 1963 roku.

Okazuje się, że liczba osób pochodzenia żydowskiego uratowanych przez małżeństwo Czeżowskich jest dziś trudna do ustalenia. Pewne jest, że były to co najmniej 22 osoby, które osobiście Antonina i Tadeusz Czeżowski chronili w swoim mieszkaniu w Wilnie, a następnie większość z nich skierowali do własnego majątku ziemskiego w Hrychorowiczach. Wśród uratowanych byli także studenci i pracownicy dawnego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Powojenna droga tych uratowanych prowadziła następnie do Białegostoku, gdzie część z nich już pozostała, jak Renata i Józef Mayenowie wraz z matematykiem z USB dr. Abrahamem Fesselem, a reszta rozproszyła się po świecie. Relacja Fessela o uratowaniu z wileńskiego getta jego samego i jego rodziny znajduje się w Archiwum Yad Vashem i stanowiła materialną podstawę do wyróżnienia małżeństwa Czeżowskich medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Z relacji tej wynika, jak skomplikowany był system ratowania Żydów, którego najważniejszym, bo finalnym ogniwem, było małżeństwo Czeżowskich. Poszczególne elementy funkcjonowały niezależnie od siebie, a więc w razie, gdyby ratowany wpadł w ręce Niemców, nie groziło to rozbiciem całego systemu. Spowodowało to, że relacja Fessela pozbawiona jest dramaturgii towarzyszącej całemu zdarzeniu, bo on sam nie znał nikogo z ratujących, jak też nie miał pojęcia, jak działa cały system. Właściwej oceny całej procedury potrafili dokonać dopiero specjaliści z jerozolimskiego Yad Vashem. Niemałe znaczenie miały w tym świadectwa Benjamina Anolika, jako nastolatek deportowanego do wileńskiego getta, dzięki czemu poznał wielu miejscowych Żydów. Anolik zasiadał później w zarządzie Yad Vashem, w okresie, kiedy uhonorowano Czeżowskich. Z tej racji, że liczba osób uratowanych przez Czeżowskich była imponująca, jako pierwsi Polacy zasadzili symboliczne drzewko w Ogrodzie Pamięci oraz otrzymali honorowe obywatelstwo Izraela. Sam Czeżowski uważał pomoc Żydom za swój humanistyczny obowiązek i nigdy się tym nie chwalił ani nie wspominał. Jedynie w swojej autobiografii napisał: „W czasie rządów litewskich zostałem zatrudniony wraz z kilku innymi pracownikami naszego Uniwersytetu jako nauczyciel matematyki i fizyki w klasach polskich litewskiego gimnazjum dla dorosłych. Zbliżyliśmy się tam z młodym nauczycielem Białorusinem Aleksandrem Sepko, któremu zawdzięczam niezmiernie wiele, gdy później, już za czasów okupacji niemieckiej, pewnego jesiennego dnia o świcie zapukała do naszego mieszkania, szukając opieki, zaprzyjaźniona żydowska rodzina nauczycielska, która wydostała się z getta. Dzięki pomocy Sepki, który zaopatrzył ją w dokumenty i przeprowadził przez granicę litewską na stronę białoruską, rodzina ta znalazła bezpieczne schronienie”. Nigdzie więcej o swoim zaangażowaniu w pomaganie Żydom nawet nie wspomniał.

Nic zatem dziwnego, że Elzenberg, sam korzystający z pomocy, jako pochodzący ze zasymilowanej rodziny żydowskiej, z podziwem pisał o postawie Czeżowskiego i jemu podobnych: „Mogę zresztą powiedzieć, że o bohaterstwo, efektowne czy nieefektowne, ocierałem się wciąż, i że u pełnej wdzięku, uśmiechniętej młodej kobiety potrafiło być czasem nie mniejsze niż u wytrawnego znawcy ciężkich spraw życia. I w ogóle: dużo było piękna moralnego w tym środowisku, w którym się w Wilnie znalazłem. Z najlepszych nawet, przez które przechodziłem dotychczas, żadne chyba (może z braku okazji) nie wykazało się aż takimi cnotami”.

 

Moment wręczenia małżeństwu Czeżowskich medalu Sprawiedliwy wśród Narodów Świata 25.04.1963. Tadeusz Czeżowski pomiędzy żoną a córką. Źródło: https://www.yadvashem.org/righteous/stories/czezowski.html.

Na zdjęciu u góry artykułu – portret Tadeusza Czeżowskiego autorstwa Leona Gumańskiego, ze zbiorów prywatnych Eleonory Czeżowskiej (córki).

Literatura:

T. Czeżowski, Wspomnienia (Zapiski do autobiografii), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1977, nr 3.
H. Elzenberg, Cztery listy do Mieczysława Wallisa, „ Etyka” 1990, t. 25.
J. Jadacki, Sławni Wilnianie filozofowie, Wyd. Polskie, Wilno 1994.
M. Kupczewska, Tadeusz Czeżowski – pierwszy polski „Sprawiedliwy”, „Głos Pomorza” z 24.03.2023.
Relacja Abrahama Fessela, Archiwum Yad Vashem w Tel Avivie, nr 2301.
J. Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939-1946, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012
M. Wallis, Henryk Elzenberg, Archiwum Połączonych Bibliotek WFiS UW, IFiS PAN, PTF, Rps 15, t. 1.
J. Wiśniewska, Bez znieczulenia: o trudnych relacjach polsko-żydowskich, „Teksty Drugie” 2013, nr 6.

Autor, prof. dr hab. Stefan Konstańczak, pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego.

Artykuł ukazał się w numerze 5/2024 „Res Humana”, wrzesień-paździenik 2024 r.

1. Między filozofią a socjologią

Florian Znaniecki jest postacią dobrze znaną w środowisku polskich i światowych, zwłaszcza amerykańskich, humanistów. Związane jest to z jego życiorysem, co trafnie określone zostało przez profesorów Uniwersytetu Illinois w Urbanie-Champaing na posiedzeniu Senatu 13 X 1958 roku w Memoriale pośmiertnym: „Życie Floriana Witolda Znanieckiego łączyło dwie kultury, dwie wysoko uhonorowane kariery akademickie (jedną w Polsce, drugą w Stanach Zjednoczonych) oraz dwie obszerne listy publikacji naukowych (w języku polskim i angielskim)”^[1]. Los sprawił, że w 1942 roku został obywatelem Stanów Zjednoczonych, nie rezygnując jednak z obywatelstwa polskiego. Gdy w 1939 roku wracał do kraju z naukowego pobytu w Columbia University, gdzie jako visiting professor wykładał na wakacyjnym semestrze letnim, Niemcy napadły na Polskę. Jego statek do kraju nie dotarł, zatrzymany został u wybrzeży Szkocji. Znaniecki powrócił do Stanów Zjednoczonych i pozostał tam do końca życia. Nie chciał bowiem wracać do porządku, który nastał po II wojnie światowej w Polsce, a przed którym przestrzegał w Upadku cywilizacji zachodniej.

Wcześniej, na początku swej kariery naukowej, jako dyrektor biura Towarzystwa Opieki nad Uchodźcami i redaktor pisma „Wychodźca Polski” podjął badania nad polską emigracją zarobkową do Ameryki (Południowej i Północnej) oraz emigracją sezonową do krajów europejskich. W tym czasie poznał Williama I. Thomasa (w 1913 r.), psychologa społecznego, antropologa, socjologa, który prowadził badania nad imigracją do USA i szukając materiałów do badań, trafił do Warszawy. Znaniecki zaprosił go do współpracy, a rok później (w 1914 r.) wyjechał wraz z żoną do Stanów Zjednoczonych. Podczas pobytu tam wydał drukiem współautorskie dzieło (napisane z Thomasem), które stało się kamieniem milowym w metodologii badań socjologicznych – The Polish Peasant in Europe and America (5 tomów w latach 1918–1920). Wówczas też opublikował, według mnie najważniejsze, dzieło filozoficzne, Cultural Reality (1919). Do tej listy warto dodać inną, ważną pracę Znanieckiego wydaną w Nowym Jorku – The Method of Sociology (1934), przetłumaczoną na język polski dopiero w roku 2008. Jako polski uczony zdawał sobie doskonale sprawę z potrzeby umiędzynarodowienia nauki. Pracując w Polsce, publikował prace w języku angielskim, czego przykładem mogą być książki: The Laws of Social Psychology (Poznań, 1925) i Social Action (Poznań, 1936).

Owa podwójna trajektoria życia uczonego – polska i amerykańska – wpłynęła istotnie na recepcję światową dorobku Znanieckiego. Choć jego filozofia jest ważnym wkładem nie tylko w filozofię polską, ale także i światową, to wiedza o niej w dalszym ciągu jest fragmentaryczna i najczęściej zajmuje marginalne miejsce w podsumowaniach jego dorobku i to zarówno w kraju, jak i poza jego granicami. Filozofia i socjologia Znanieckiego żyją jakby dwoma życiami, niezależnymi od siebie. Za granicą Polski i socjologowie i filozofowie znają głównie jego dzieła socjologiczne, i to przeważnie te późne, pisane w języku angielskim. Z drugiej strony, choć Cultural Reality Znaniecki napisał po angielsku i wydał w Chicago, to książka ta jest tam mało znana. U nas zaś została przetłumaczona przez Jerzego Wociala i wydana dopiero w 1991 roku (Pisma filozoficzne t. 2) i też rzadko się do niej nawiązuje w dyskusjach filozoficznych. Dominuje przekonanie, że Znaniecki zaczynał jako filozof, po czym porzucił filozofię na rzecz socjologii, traktując wypracowany przez siebie kulturalizm jako jej podstawę. Prawdą jest jednak to, co sam wielokrotnie stwierdzał, że chciał stworzyć systematyczną, filozoficzną teorię kultury. Wydaje się, że nie brało się to z ambicji utworzenia własnego systemu, a raczej z rozczarowania systemami i poglądami filozoficznymi, jakie znał i studiował. Z drugiej zaś strony, nie znalazł w tych koncepcjach takiego podejścia epistemologicznego, w których dopuszczonoby do głosu ideę jemu bliską: że nauka jest wytworem kultury, że poznanie jest procesem współtworzącym przedmiot poznania. Krytykował i odrzucał stanowisko, dla którego nie znalazł osobnej nazwy, a które Pierre Bourdieu nazywa epistemocentryzmem^[2]. Krytycznie oceniał tradycje filozoficzne, na których wspierała się współczesna mu socjologia. Nie był zwolennikiem ani neokantowskiej, ani neopozytywistycznej filozofii, uważał, że zaszczepienie ich na gruncie socjologii nie przyniesie dobrych rezultatów. Z tradycji filozoficznych, które akceptował i którym ulegał sam, był pragmatyzm amerykański, a także „polski idealizm historyczny”^[3].

Znaniecki podobnie jak Stanisław Ossowski był zatem filozofem, co miało zasadnicze znaczenie dla jego koncepcji socjologicznych. Jednak o ile Ossowski dopiero jako dojrzały uczony zaangażował się w problematykę socjologiczną, to w przypadku Znanieckiego próba wyodrębnienia w jego twórczości okresu aktywności filozoficznej i odrębnej od niej socjologicznej jest zabiegiem sztucznym. Ossowski rozumiał, że nauki społeczne są odróżnialne metodologicznie i przedmiotowo od nauk przyrodniczych, jednak ostrożność podyktowana przywiązaniem do tradycji filozoficznej, z której się wywodził, tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej, nie pozwalała mu rozwijać intuicji zawartych w pracy O osobliwościach nauk społecznych. Znaniecki nie tylko rozumiał tę odmienność – „osobliwość”, jak ją określał Ossowski – ale odważnie rozwijał jej teoretyczne konsekwencje. Być może to z kolei uczyniło jego filozofię niezrozumiałą dla współczesnych. Rozważania filozoficzne traktował jako komplementarne względem naukowych i co najmniej równoprawne co do rangi.

Tak więc Znaniecki znany jest przede wszystkim jako socjolog, zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami. Znany jest jako twórca oryginalnych i wpływowych na terenie socjologii teorii (kulturalizm), pojęć (współczynnik humanistyczny) i narzędzi badawczych (opracowana wspólnie z Thomasem metoda autobiograficzna). Ale też jako jeden z pierwszych (obok Karla Mannheima i Maxa Schelera) stał się inicjatorem socjologii – wiedzy i nauki. Znany jest także, choć w węższym zakresie, jako pedagog czy kulturoznawca, ale wciąż mało i pobieżnie jako filozof. Toteż w tym szkicu chcę przedstawić kilka filozoficznych tez Znanieckiego, akcentując ich aktualność, oryginalność i ważkość.

2. Kulturalizm

Znaniecki twierdził, że świat jest dostępny podmiotom w nim uczestniczącym tylko poprzez doświadczenie i działanie, i przyroda, i kultura wydobywane są jako przedmioty z ludzkiej świadomej aktywności. Kulturalizm – filozofia, którą zbudował i konsekwentnie rozwijał – jest stanowiskiem wskazującym na historyczność i względność poznania ludzkiego^[4]. Względności nie należy jednak rozumieć tu w sposób zgodny z tradycją i argumentacją relatywizmu epistemologicznego, gdyż uzasadnieniem względności poznania są dla niego tezy ontologiczne, dotyczące człowieka, jego sposobu bycia i poznania oraz działania w świecie. Tym samym kulturalizm stoi w opozycji do fundamentalizmu epistemologicznego głoszącego uniwersalność i ponadczasowość fundamentów poznania, sposobów dochodzenia do tych wartości i metod. Znaniecki pisał: „Nie ma żadnych absolutnych początków, żadnych podstawowych prawd, które filozof może znaleźć w punkcie wyjścia swojej refleksji…”^[5]. Kulturalizm jest też stanowiskiem antypsychologistycznym, antyidealistycznym i antynaturalistycznym^[6]. Oznacza to pogląd, iż nie da się sprowadzić przejawów życia społecznego do przeżyć psychicznych, ani nie da się ich wyjaśnić za pomocą metodologii żadnej psychologii. Zarazem – i wbrew idealistom – głosił, że ludzka wiedza jest względna i nie da się dla niej ustanowić absolutnych standardów: „Idealistyczne teorie dawnego typu powstają w niezgodzie z doświadczeniem, ponieważ w ich pojęciu duch – indywidualna świadomość lub ponadindywidualny rozum – jest absolutny i niezmienny, podczas gdy historia pokazuje, że jest on względny i zmienny”^[7]. Kulturalizm domaga się także odrębnego statusu wiedzy o kulturze: „Cały nasz świat, bez żadnych wyjątków, jest przesiąknięty kulturą […] Z kręgu kultury nie ma wyjścia”.^[8] „Człowiek obecny nie jest wytworem ewolucji przyrody, lecz przeciwnie – przyroda obecna jest w dużej mierze przynajmniej wytworem kultury ludzkiej…”^[9].

Co ważne, Znaniecki nie uległ antymetafizycznemu nastawieniu współczesnych mu myślicieli (filozofów i socjologów). Odchodzi od teoriopoznawczej perspektywy problematyzacji głównych zagadnień nauk o kulturze na rzecz myśli ontologicznej, właśnie po to, by te problematyzacje poddać rewizji^[10]. Widzi bowiem w tej myśli zasadniczo konstruktywną ideę wobec fatalnej alternatywy między pozytywizmem a transcendentalizmem – dominującymi, także w naukach społecznych, nurtami filozofii początku XX wieku. Stanowisko Znanieckiego w tych kwestiach zawarte jest przede wszystkim w teorii „rzeczywistości konkretnej” – wyrażającej tezy o sposobie istnienia przedmiotu, poznania nauk o kulturze, w koncepcji „współczynnika humanistycznego” – ontologicznej i epistemologicznej tezy dotyczącej sposobu istnienia i właściwego sposobu badania przedmiotu nauk o kulturze oraz w „teorii działania”, stanowiącej kulturalistyczną koncepcję podmiotowości.

Kulturalizm Znanieckiego jest onto-epistemologiczną teorią rzeczywistości społecznej, a jego koncepcja współczynnika humanistycznego wskazuje na związek sposobu istnienia przedmiotów badania nauk o kulturze z możliwością ich poznania. Znaniecki pisze:

„Przegląd porównawczy zamkniętych systemów, jakimi muszą zajmować się rozmaite specjalistyczne nauki, ukazuje zasadniczą różnicę między dwoma głównymi typami systemów: naturalnymi i kulturowymi. Różnica ta dotyczy zarówno składu, jak i struktury systemów, a także charakteru ich elementów oraz sił, które je spajają. […] Różnica dotyczy roli, jaką ludzkie doświadczenie i działalność odgrywają w świecie realnym. […] różnica nie wynika z postawy uczonego, lecz wyłącznie z charakteru samej rzeczywistości, z tego, jak przedstawia się ona uczonemu, gdy ten uczyni z niej przedmiot bezosobowego badania. Systemy naturalne przedstawiają się uczonemu obiektywnie, tak jakby istniały niezależnie od doświadczenia i działalności ludzi. Układ planetarny, geologiczny skład i struktura skorupy ziemskiej, związek chemiczny, pole magnetyczne, roślina i zwierzę są takie, jakimi jawią się badaczowi bez jakiegokolwiek udziału ludzkiej świadomości; z punktu widzenia nauki byłyby dokładnie takie same, gdyby ludzie nie istnieli […] Bardzo odmienne wydają się tak bezsprzecznie kulturowe systemy, jak te, z którymi mają do czynienia badacze języka i literatury, sztuki, religii, nauki, gospodarki, techniki przemysłowej czy organizacji społecznej. Mówiąc ogólnie – badający odkrywa, że każdy system kulturowy istnieje dla pewnych świadomych i czynnych podmiotów historycznych, tzn. w sferze doświadczenia oraz działalności pewnego określonego ludu, jednostek i zbiorowości, żyjących w określonej części ludzkiego świata w określonej epoce historycznej. […] Słowem, dane badacza kultury są zawsze »czyjeś«, nigdy »niczyje«. Tę zasadniczą cechę danych kulturowych nazywamy współczynnikiem humanistycznym, takie bowiem dane, jako przedmioty refleksji teoretycznej badacza, należą do czynnego doświadczenia kogoś innego i są takie, jakimi to czynne doświadczenie je uczyniło”^[11].

Według Znanieckiego specyfika nauk o kulturze polega na tym, że przedmioty ich badania, jako rezultaty obiektywizującej aktywności poznawczej istot ludzkich, są już wcześniej określone przez to, że są dane jakimś podmiotom (bądź jako korelaty ich świadomości, bądź jako wytwory ich czynnej, praktycznej działalności) i z tego właśnie tytułu należą do takich, a nie innych systemów przedmiotowych. Innymi słowy, przedmioty nauk o kulturze posiadają współczynnik humanistyczny, co oznacza, że są one dane badaniu zawsze jako „współdane”. Jeszcze inna świadomość, różna od tej, jaką jest świadomość badacza, może je przeżywać lub aktualnie je przeżywa zgodnie z sensem określonym w ładzie aksjonormatywnym kultury. Koncepcja współczynnika humanistycznego jest więc przede wszystkim wnioskiem Znanieckiego z rozważań na temat sposobu istnienia rzeczywistości kulturowej, a z tego wynika, że jest także, ale jako konsekwencja, dyrektywą metodologiczną formułującą regułę badania kultury.

„Rzeczywistość konkretna” stanowi fundament wszelkich opozycji, z jakich wyłania się kultura, jako to, co podmiotowo-korelatywne: przedmiot poznania i działania. Rzeczywistość konkretna jest zarówno „środowiskiem naturalnym” dla ludzkiego działania i doświadczania, jak i środowiskiem aktywności intelektualnej, prowadzącej do wysoce abstrakcyjnych, będących produktami refleksji tworów teoretycznych, jest ośrodkiem działania praktycznego, a także oparciem dla urzeczywistniania myśli.

A zatem zdaniem Znanieckiego tym, co odróżnia nauki humanistyczne od przyrodniczych jest przede wszystkim specyfika sposobu istnienia ich przedmiotu: fakty kulturowe odróżniają się od przyrodniczych tym, że oprócz treści mają dodatkowy składowy moment – są to wartości.

Pojęcie „treści” jest jednym z najbardziej podstawowych pojęć filozofii Znanieckiego, oznacza niezróżnicowaną jedność sensów, empirycznych danych doświadczenia, które obiektywizują się w doświadczeniu i działaniu, tworząc przedmioty. Znaniecki pisze: „Nazywamy treścią (content) to, co konstytuując przedmiot jako temat refleksji, jest jednocześnie dane w przebiegu doświadczenia, które jest również tematem refleksji, przekracza zatem granice własnej obecności tu i teraz”^[12]. Treść jest zatem tym, co jako przedmiot obiektywizuje się w doświadczeniu i działaniu. Treść nadaje przedmiotowi znaczenie. Stanowi zatem o tym, jak działanie i doświadczenie upora się z jej obecnością „tu i teraz”. Staje się przedmiotem rzeczywistym, gdy z inną treścią wchodzi w relację reprezentowania, gdy staje się treścią znaczącą. Znaczenie – według określenia Znanieckiego – jest „sugestią odtworzenia w aktualności związku, jaki został ustanowiony między tym przedmiotem a innymi, gdy sugestia ta ukazuje się jako ugruntowana w naturze tego przedmiotu jako takiego”^[13]. Związek znaczenia gwarantuje swego rodzaju minimum egzystencjalnej określoności przedmiotu, minimum realności i obiektywności, a więc minimum podatności na doświadczenie i działanie. Bycie rzeczywistym oznacza dla Znanieckiego bycie w związku znaczenia, gdzie aktualna treść, która jawi się w doświadczeniu reprezentuje transaktualny przedmiot. A zatem wartość różni się od rzeczy tym, że posiada zarówno daną treść, która odróżnia ją jako empiryczny przedmiot od innych przedmiotów, jak i znaczenie, przez które sugeruje ona inne przedmioty – te, z którymi była czynnie powiązana w przeszłości, podczas gdy rzecz nie ma znaczenia, a wyłącznie treść, i oznacza tylko siebie samą.

Znaniecki rozumie, że to, co w humanistyce było całkowicie uprawnione, sankcjonowane praktyką badawczą, głównie jako nadawanie (interpretowanie), a nie odczytywanie znaczeń, dla przyrodników było przeszkodą epistemologiczną. Wieloznaczność jawiła się jako wada z chwilą powstania nauk przyrodniczych, które za wartościowe uznawały tylko cząstki najbardziej elementarnego sensu, wypreparowanego z symboli i poznania przednaukowego. „Znaczeniowość” takich słów jak: „ziemia”, „ogień” itd., szukała na terenie tych nauk coraz większej jednoznaczności. I ta intencja stworzyła nauki przyrodnicze, które ogołociły wodę i ogień z mitologicznych, religijnych i psychologicznych konotacji, w których lokowało się humanistyczne doświadczanie świata.

3. Znaniecki onto-epistemolog

Zgadzam się z wciąż aktualnym stwierdzeniem Znanieckiego, którego uznaję za prekursora stanowiska onto-epistemologicznego, iż rzeczywistość społeczna istnieje zawsze jako czyjaś, co znaczy, że badając jej aspekt społeczny, musimy uwzględniać współczynnik humanistyczny, czyli fakt (współ)bycia, (współ)poznania i (współ)działania. Nie da się stworzyć sensownej teorii społecznej, abstrahując od tego, że rzeczywistość społeczna jest (współ)tworzona i (współ)podtrzymywana przez aktorów społecznych, którzy są nie tylko podmiotami poznania, ale przede wszystkim podmiotami działania – ontycznie umiejscowionych we wspólnotach, kulturach, językach, mówiąc grosso modo w praktykach (współ)konstytuowania.

Onto-epistemologia społeczna to rodzaj namysłu nad naukami społecznymi (i humanistycznymi), który zakłada, że zasadniczą cechą wspólnego życia społecznego jest aktywne uczestnictwo w tym życiu różnych form poznania. W związku z tym onto-epistemologia społeczna próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób aspekt poznawczy kształtuje to, czym są podmioty społeczne, czyli podmioty działania, co w dzisiejszym dyskursie nauk społecznych określa się terminem „aktorzy społeczni”. Ta zmiana intencji badawczej jest znacząca dla myśli Znanieckiego, główną bowiem cechę przedmiotu badań nauk społecznych, czyli aktywność ludzką, działanie i poznanie, które przecież też jest czynnością, traktuje on łącznie. Sednem propozycji, jaką jest dyskurs onto-epistemologii, jest zatem uwzględnienie ontycznych właściwości przedmiotów nauk społecznych – tego mianowicie, że są one tkanką społeczną tworzoną z działań podmiotów. Wiedza, jaką dysponują aktorzy społeczni, niezbywalnie uczestniczy w konstytuowaniu ich jako podmiotów. Podmiot poznania jest jednocześnie przedmiotem poznania i onto-epistemologia pokazuje, że to najlepsza droga filozoficznej problematyzacji nauk społecznych. Poznanie jest bowiem ontycznym wymiarem bycia człowieka. To moja lekcja wyciągnięta z filozofii Znanieckiego.

^[1] Cytuję za Z. Dulczewski, Florian Znaniecki. Życie i dzieło, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1984, s. 403.

^[2] Por. P. Bourdieu, L. J. D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, przeł. A. Sawisz, Wydawnictwo Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 50.

^[3] Por. F. Znaniecki, Rzeczywistość kulturowa, przeł. J. Wocial, w: idem, Pisma filozoficzne, t. 2 op. cit., s. 472.

^[4] Współcześnie takie stanowisko jest dosyć powszechnie przyjmowane także wśród filozofów, którzy uznają historyczność za cechę charakteryzującą nie tylko humanistyczne nauki idiograficzne, ale też nauki przyrodnicze. Znaniecki wydaje się bardziej ostrożny, czy mniej radykalny, mówi bowiem o historyczności jako o wyróżniku przedmiotu nauk humanistycznych.

^[5] F. Znaniecki, Rzeczywistość kulturowa, op. cit., s. 502.

^[6] Por. ibidem, s. 493, 500 oraz F. Znaniecki, Elementy rzeczywistości praktycznej, w: idem, Pisma filozoficzne, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 92–93 i nast.

^[7] Znaniecki, Rzeczywistość kulturowa, op. cit., s. 493.

^[8] F. Znaniecki, Elementy rzeczywistości praktycznej, op. cit., s. 92–93.

^[9] F. Znaniecki, Rzeczywistość kulturowa, op. cit., s. 500.

^[10] Zwrot ontologiczny miał miejsce dużo później, jednakże u Znanieckiego możemy znaleźć inicjatywę podobnego myślenia.

^[11] F. Znaniecki, Metoda socjologii, przeł. E. Hałas, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 65–68.

^[12] F. Znaniecki, Rzeczywistość kulturowa, op. cit., s. 545.

^[13] Ibidem, s. 518.

Autorka jest socjolożką, filozofką, dr hab. nauk humanistycznych, adiunktką Instytutu Filozofii Wydziału Filozofii i Socjologii UMCS.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Pogrzeb doktora Zdzisława Góralczyka – byłego ambasadora RP w Chinach i długoletniego prezesa Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Chińskiej zgromadził kilkadziesiąt osób. To zrozumiałe, Zdzisław miał 88 lat. W tym wieku grono potencjalnych uczestników takich smutnych uroczystości maleje z każdym rokiem. Rodzina, kilku ambasadorów z dawnej „starej gwardii”, trochę nieznanych bliżej osób. Pogrzeb uświetnił swoją obecnością Ambasador Chin w Polsce, na czołowym miejscu postawiono okazały wieniec od chińskich władz, upamiętniający zasługi Zmarłego dla rozwoju współpracy polsko-chińskiej i szacunku dla pełnionych przez Niego funkcji. Nie zauważyłem, niestety, żadnej oznaki pamięci ze strony polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w którym Zdzisław Góralczyk pracował prawie całe życie. W Chinach, jeśli dobrze zapamiętałem jego opowieści, spędził jako polski dyplomata 25 lat. Nie pojawił się najniższy nawet rangą przedstawiciel tego resortu, nikt nie przemawiał „w imieniu…”, nie dostrzegłem skromnej choćby wiązanki kwiatów. Rzadko zaglądam do gazet, mogłem więc nie zauważyć nekrologu od MSZ, choć zapewne go nie było. Nie pojawił się także reprezentant urzędu Prezydenta RP, który tak mocno dba o swoje prerogatywy przy mianowaniu ambasadorów.

Gdy obserwowałem ten zadziwiający brak szacunku ze strony urzędu mieniącego się być znawcą i strażnikiem protokołu dyplomatycznego, czyli po prostu dobrego wychowania, przypomniałem sobie znaczenie, jakie Chińczycy przywiązują do etykiety. A nauczyłem się tego od Zdzisława, wówczas skromnego sekretarza naszej Ambasady w Pekinie.

Było to pod koniec lat 70. ubiegłego wieku. Zostałem współprzewodniczącym mieszanej komisji polsko-chińskiej do spraw współpracy naukowo-technicznej i poleciałem ze swoją pierwszą wizytą do tego kraju. Chyba w 1979 r., bo z pewnością posiedzenie komisji odbywało się już po III Plenum KC KPCh, na którym Deng Xiaoping zainicjował nowy rozdział w dziejach Chin, mówiąc: „nieważne, czy kot biały, czy szary, ważne by łowił myszy”. Kończył się niesławnej pamięci okres rewolucji kulturalnej i Chiny wkraczały na ścieżkę, która zaprowadziła to państwo na medalowe podium światowej gospodarki. Pekin był jeszcze miastem hutungów, cudzoziemcy mogli mieszkać w jedynym wyznaczonym dla nich hotelu, ubóstwo było widoczne na każdym kroku.

W kwestiach nauki i techniki to my byliśmy nauczycielem, a oni tylko pilnymi uczniami. Współpraca ta była zresztą przez wiele lat uśpiona, ograniczała się do rytualnych gestów. Wyrazem stagnacji był fakt, że przez kilka lat wciąż odbywała się XIV sesja komisji, a w jej ramach kolejne posiedzenia. Po ceremonialnym rozpoczęciu przewodniczący delegacji chińskiej zapytał; czy kontynuujemy XIV sesję, a nasze posiedzenie jest tylko kolejnym spotkaniem, czy też będzie to sesja XV. W istocie pytano nas, czy jesteśmy za przyspieszeniem, czy za utrzymywaniem zamrożenia. Odpowiedź była jasna, bo byliśmy za rozwojem, ale Zdzisław szepnął: „Poproś o przerwę”. Podczas niej wyjaśnił, że dla Chińczyków zwlekanie z odpowiedzią jest oznaką szacunku, etykiety właśnie, widocznie zadali tak mądre pytanie, że musimy się nad nim zastanowić. Jeśli tak, to poprosiłem o przerwę do wieczora, a potem do rana. Rano powiedziałem: XV. Teraz ja zadałem pytanie: czy sporządzamy protokół w języku rosyjskim, jak dotychczas, czy w językach narodowych? Chińczyk poprosił o przerwę, potem o kolejną. Następnego dnia powiedział: w narodowych. Trochę to trwało, ale z dobrym skutkiem.

Funkcję współprzewodniczącego tej Komisji pełniłem dziesięć lat. Obserwowałem fenomenalny rozwój Chin i ich sukces w rywalizacji o czołowe miejsce w światowej polityce i gospodarce. Także w nauce i technice. Miałem wielu przyjaciół w Chinach, odwiedziłem ten kraj w sumie około 20 razy. Podczas jednej z bardziej bezpośrednich rozmów mój chiński przyjaciel, nieżyjący już niestety, Guo Zhenglin, powiedział: „Chińczycy cię lubią, bo znasz etykietę”. Znał ją przede wszystkim Zdzisław, ja tylko wykorzystałem jego sugestię.

Tę opowieść i te słowa chciałbym zadedykować śp. Ambasadorowi Góralczykowi, z którym potem przez wiele lat działaliśmy w TPP-Ch, a którego pożegnałem miesiąc temu na warszawskiej Wólce. Dobrze byłoby, gdyby jakiś wniosek wyciągnęli z tego też dygnitarze kreujący polską politykę, nie tylko zagraniczną. Etykieta, panowie, etykieta.

Fot. Parada tańca smoka podczas Chińskiego Nowego Roku. Autor: Scopio, Noun Project (CC BY-NC-ND 2.0)

Minął rok od dnia, w którym otrzymałem mailowy list od Stanisława Janickiego. I zapewne pięć dekad od ostatniego z nim spotkania w Kioto z okazji rozmowy z Sato Tadao, wybitnym znawcą kina japońskiego. Przypominam je sobie jakby za mgłą ukrywającą kawiarenkę na tle ogrodu przyświątynnego.

W tym samym liście Janicki przypomniał mi zdarzenie z 1968 roku. To znaczy spotkanie podczas wizyty reżysera Oshimy Nagisy z małżonką
Koyamą Akiko, słynną aktorką. Wówczas nie znałem Janickiego. Wtedy nie minęły jeszcze dwa lata od mojego powrotu ze studiów na Wydziale Literatury Uniwersytetu Waseda w Tokio. W ciągu dwóch lat studiów miałem również okazję obejrzenia wielu filmów japońskich. Nic więc dziwnego, że zostałem przez Ministerstwo Kultury poproszony o tłumaczenie zarówno filmu Oshimy podczas projekcji, jak i konferencji prasowej, w której uczestniczył – jak się okazało – Stanisław Janicki, który w tym czasie był już znanym filmowcem, ale chyba jeszcze nie pracował nad książką na temat kina japońskiego. Tego dnia podobno ułatwiłem Janickiemu spotkanie obojga artystów po konferencji prasowej.

Przypomniał mi to spotkanie, pisząc:

„w czasie pobytu (przed laty) Oshimy Nagisy i jego żony – bajkowej królewny – po oficjalnej konferencji prasowej, widząc i słysząc, jak Ty tłumaczysz, poprosiłem Cię o tłumaczenie naszej poważnej rozmowy. Zaprosiłem ich i Ciebie do mojego mieszkania na nieoficjalną rozmowę. Przecież to Ty ich skłoniłeś do takiej prywatnej, oczywiście poważnej, niepublicznej rozmowy. Spotkaliśmy się w moim prywatnym mieszkaniu (20 metrów kwadratowych)”.

Rozmowa o książce na temat kina japońskiego

A ja pamiętam tylko to późniejsze spotkanie w jego mieszkaniu, w którym był jeszcze pies, a jego woń niepokoiła mnie przez wiele lat.

To drugie spotkanie w mieszkaniu, chyba gdzieś na Mokotowie, związane było z planowaną książką na temat kina japońskiego. Odbyło się ono chyba na prośbę wydawcy (Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe).

Wtedy rozmawialiśmy również o japońskich wpływowych krytykach filmowych, między innymi o Sato (imię Tadao), z którym w latach siedemdziesiątych XX wieku Janicki spotkał się w Kioto, a ja tłumaczyłem ich rozmowę. Później Janicki wymienił go w swej książce jako znawcę kina japońskiego, któremu wiele zawdzięczał, pisząc książkę pt. Film japoński. Fakty, dzieła, twórcy, opublikowanej dopiero w 1982 roku przez Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe.

We wspomnianym liście napisał, że ja z tą książką (właściwie jest to imponujące, bogato ilustrowane kompendium wiedzy o kinie japońskim) miałem wiele wspólnego, a ja niewiele o tym pamiętałem. Może na wyjazd Stanisława do Japonii miał wpływ Oshima, twórca japońskiej nowej fali i jeden z najbardziej cenionych reżyserów. Ale o jego roli w zaproszeniu Janickiego do Japonii nic nie wiedziałem.

Czy był wtedy Staszkiem?

Stanisław Janicki nie pamiętał, ale miał nadzieję, że zwracałem się do niego per Staszek, chociaż jestem od niego o trzy lata młodszy. Miał też nadzieję na dalszą z nim współpracę, ale mu nie odpowiedziałem…Nie miałem już takiej możliwości.

Marzenia filmowe Andrzeja Wajdy

Jednak poprosił mnie o adres pocztowy i przysłał najnowszą swą książkę, tzn. Marzenia filmowe Andrzeja Wajdy (Wydawnictwo Austeria, Kraków, Budapeszt, Syrakuzy, 2023).

Odeon

Na pewno od ponad roku słuchałem fascynujących opowieści Janickiego o twórcach filmów i ich dziełach, zarówno amerykańskich, francuskich, jak również polskich, zwłaszcza zapomnianych. Zdarzało się to przypadkowo, gdy słuchałem RMF Classic. Ostatnio mogłem poznać recenzje filmowe Stanisława Dygata nadsyłane z Paryża kilka lat po wojnie. Oczywiście, objaśniał je interesująco, posługując się piękną dykcją, Stanisław Janicki. Dla mnie wyróżniającą cechą jego języka stała się głoska R, wymawiana jakby z francuska. W cytowanym liście wspomniał, że cykl felietonów w RMF nazywa się Odeon, co przywołuje skojarzenia teatralne czy po prostu widowiskowe, zwłaszcza że jego opowieści filmowe rozbudzają wyobraźnię i pozwalają przenieść się do wielu odeonów w Europie i w Ameryce.

W Starym Kinie

Miłośnicy kina zapewne pamiętają legendarny program W starym kinie (TVP, 1967–1999), którego twórcą był Janicki, człowiek zafascynowany sztuką filmową i doskonale przygotowany również do roli recenzenta, scenarzysty, pisarza i tłumacza. Dla mnie szczególnie ważnym jego dziełem był Film japoński (1982), świadczącym o jego fascynacji również kinem japońskim. Warto również wspomnieć, że Janicki do teatrów polskich wprowadził kilka sztuk japońskich, tłumacząc je razem z Kudo Yukio, wykładowcą języka japońskiego na Uniwersytecie Warszawskim i tłumaczem literatury polskiej. Wspomnę dwa dramaty, a mianowicie To ja jestem duchem, którego autorem jest Abe Kobo, oraz Markiza de Sade Mishimy Yukio.

Nie mam więc wątpliwości, że Stanisław Janicki fascynuje się nie tylko kinem amerykańskim, francuskim i polskim – to wiemy z jego opowieści w Odeonie – lecz także japońskim, a może nawet – podobnie jak i ja – marzy o wielu niezrealizowanych planach japońskich.

Wspomnienie ukazało się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

1.

Mentalność potoczna uwielbia myślenie dwubiegunowe, w zamian nie znosi wszelkich niuansów. Tam, gdzie napotyka jakąkolwiek wątpliwość, stosuje metodę miecza Damoklesa. Wątpliwości i ambiwalencja rozstrzygane są na zasadzie radykalnego albo, albo. Na jednym krańcu sytuuje się „to, co swoje”, na drugim – „to, co obce”. Ważną rolę pod tym względem pełnią tu zaimki dzierżawcze: moje – twoje, nasze – wasze, swoje – nieswoje (czyli cudze).

Relacja przynależności odpowiadająca na pytanie: „Czyje to jest?” dotyczy nie tylko przedmiotów fizycznych, ale również spraw umysłowych i intelektualnych, np. moja opinia, mój światopogląd, nasza wiara, nasza ojczyzna. Przynależność jest relacją między częścią i całością. To, co „swoje” – wyklucza „cudze”. Nie jest to jednak stosunek pozbawiony aksjologii, świadczy o tym stopniowanie doznań i poczucia bliskości danego obiektu, jak w powiedzeniu: „bliższa ciału koszula”.

Sam fakt istnienia relacji między „bliskim i dalekim” ma ważny wymiar dla orientacji czasoprzestrzennej, jednak nakłada się na niego również aspekt psychologiczny, społeczny i polityczny; wszystkie one decydują o głębokich różnicach międzyosobniczych. Relacja przynależności z jednej strony „przygarnia” swoich, z drugiej zaś „odrzuca” innych.

Warto zestawić określenia z tym związane. Zacznijmy od pojęć, które opisują „przygarnianie”. Są to słowa: bliźni, sąsiad, krewny, rodak, krajan czy gwarowy swojak. Te słowa włączają jednostkę do jakiejś bliskiej wspólnoty. Wyliczmy także określenia z drugiej serii: cudzoziemiec, uciekinier, emigrant, imigrant, zesłaniec, bieżeniec, uchodźca, banita czy wygnaniec. Na pograniczu tych dwóch serii znajduje się określenie przybysz – w jego treści kryje się rodzaj ciekawości pomieszanej z nadzieją, że dana osoba może zostać nawet naszym przyjacielem. Ktoś, kto przybywa – czy to na czas określony, czy na stałe – jest pełen zagadek, jednych odpycha, innych pociąga. Zwykle jednak niepokoi. Niekiedy przypisuje mu się miano dziwaka albo odmieńca.

2.

Do takich refleksji skłaniają mnie różne prace poświęcone Zygmuntowi Baumanowi szczególnie biografia Artura Domosławskiego Wygnaniec. 21 scen z życia Zygmunta Baumana oraz Izabeli Wagner Bauman. Biografia. Ich lektura ułatwia kontaminację wszystkich powyższych określeń.

Domosławski wybrał na tytuł swojej książki ekspresyjne słowo wygnaniec, którego scharakteryzował w 21 scenach z życia bohatera swojego studium.

Rodzi się pytanie o to, co uzasadnia taki tytuł książki, by ponad dziewięćdziesięcioletni żywot (1925–2017) podsumować jednym słowem? Aby odpowiedzieć, sięgnijmy również do biografii Baumana napisanej przez Izabelę Wagner. Tu na 700 stronach znajdujemy szczegółowe kalendarium życia filozofa, zebrane w następujących rozdziałach:

Szczęśliwe dzieciństwo w trudnych „okolicznościach”,  Uczeń outsider,  Uchodźczy los,  Na radzieckiej ziemi,  Rosyjski exodus, Święta wojna,  Oficer Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego,  „Człowiek w społeczeństwie socjalistycznym”,  Życie młodego adepta nauki,  Lata nadziei,  Antyromans z bezpieką,  Rok 1968,  Erec Israel,  Brytyjski profesor,  Intelektualista przy pracy,  Globalny uczony.

Do tej kalendarzowej „ściągawki” można byłoby także załączyć mapę podróży Zygmunta Baumana, która obejmuje kilkanaście krajów. Poczynając od Polski, przez Związek Radziecki, Izrael, Wielką Brytanię, nie licząc wielu wyjazdów profesora na światowe i krajowe konferencje. W innych krajach Bauman przebywał w coraz to innym charakterze: przybysza, uchodźcy, migranta, wygnańca, osoby „wyklętej” czy też podziwianego przez wielu celebryty.

We fragmencie recenzji tej publikacji profesor Joanna Tazbir-Bakir pisze:

„Doskonała biografia Zygmunta Baumana pióra Izabeli Wagner to historia intelektualna naszych czasów opowiedziana na przykładzie perypetii człowieka, którego krajowa scena wypchnęła, bo do niego nie dorosła”.

Do listy powyżej wymienionych określeń dochodzi więc jeszcze jedno słowo: wypchnięty. Podczas gdy wygnaniec kojarzy się z jednoznacznym gestem przemocy, to wypchnięty sugeruje rodzaj zmowy prześladowców o nieczystych sumieniach. W każdym z tych pojęć, pełnych złych emocji, pobrzmiewa echo przemocy czy wręcz gwałtu.

Gdy śledzimy koleje życia Baumana, zarówno sytuacje przyjemne, jak i niesłychanie dramatyczne, opisane w monumentalnych biografiach Domosławskiego i Wagner, mamy wrażenie, iż był on człowiekiem mocno poturbowanym przez swój los wygnańca i banity. Tymczasem jedna z recenzentek, profesor Sheila Fitzpatrick widzi to zgoła inaczej:

„Uderzyło mnie jeszcze coś; to, że po wszystkich tych trudnościach i wygnaniach, Bauman nie tylko uparcie odrzucał rolę ofiary, lecz także udało mu się osiągnąć rzadki status – przynajmniej w przypadku interesujących biografii – człowieka szczęśliwego”.

Wedle Władysława Tatarkiewicza, autora klasycznego traktatu O szczęściu, to kluczowe pojęcie ma niezliczoną liczbę aspektów i wymiarów. Ostatecznie o jego sensie decyduje osobiście wypracowana postawa. Można bowiem być jedynie biernie „zdanym na los szczęścia”. Albo też aktywnie przeciwstawiać się nieszczęściu, a nawet wliczyć nieszczęście do końcowego bilansu własnego życia. Tak, jak to uczynił Tatarkiewicz w swoich Wspomnieniach, pisząc, że wszystkie złe przygody w ostatecznym rachunku „wyszły mu na dobre”. Zatem o wszystkim przesądza chęć rozumienia sensu własnego życiowego doświadczenia, jakie zyskujemy dzięki retrospekcji. Nie wystarczy bowiem po prostu przeżyć życie, trzeba je ponadto przemyśleć.

Maria Janion zasłynęła sentencją: „Żyjąc – tracimy życie”. Ten błyskotliwy paradoks daje się rozwiązać wtedy, gdy nie odróżniamy życia jako zwykłego trwania biologicznego od życia duchowego. Innymi słowy – od istnienia w popperowskim trzecim świecie, gdzie kumuluje się esencja czyjejś osobowości. Andrzej Nowicki, polski filozof i twórca inkontrologii (teorii spotkań) twierdzi, że po śmierci istniejemy w kulturze w postaci „wdziełowstąpienia”. Innymi słowy – istniejemy w utrwalonych dziełach kultury, w nauce, sztuce czy w wynalazkach technologicznych przesiąkniętych twórczą myślą.

3.

Dorobek naukowy Zygmunta Baumana oceniany jest często przez wielu jako wkład do teorii postmodernizmu, a szczególnie jego wariantu nazywanego często przez autora „płynną nowoczesnością”. Zwykle na drugi plan schodzi jego „socjologia rozumiejąca”. Tymczasem ów moment rozumienia, tego, co sam Bauman jako człowiek doświadczył, pozwoliło mu na dystans do własnych dramatów osobistych czy politycznych. Postawa rozumiejąca nie oznacza po prostu jednorazowego aktu z r o z u m i e n i a, ale również spojrzenie z boku i przyjrzenie się niejako z góry, z perspektywy długiego trwania. Krótko mówiąc, oznacza długotrwały proces, pełen pomyłek i sprostowań. Bywa tak, że człowiek w pewnym momencie orientuje się, iż sam sobie nieświadomie narzucił fałszywy obraz jak w znanym wierszu Juliana Tuwima Erratum.

Te wszystkie pomyłki i samozakłamania oraz ich korygowanie składają się na pełną panoramę naszej psychiki i na głębię nie tylko świadomości, ale również podświadomości. Całość naszego istnienia ujęta z poziomu meta przypomina przeczytaną księgę, do której dodano liczne aneksy i uzupełnienia, księgę wymagającą nieustannej egzegezy.

W tym kontekście pojawia się często forma wypowiedzi nazywana wyznaniami, przykładem mogą być rozważania świętego Augustyna. Są one dla autora formą spowiedzi, przyznawania się do przewinień i różnych grzechów. Głównym celem takich wyznań bywa chęć samozrozumienia, polegającego na refleksji nad własnymi czynami. Sensem czynienia wyznań jest także ich wysłuchanie przez innych, empatycznych ludzi. W końcu nawet ci, którzy nie mają sobie nic do zarzucenia, też popełniają grzech – grzech pychy. Fiodor Dostojewski nawołuje do pokory i współczucia: „Wszyscy jesteśmy biedni, wszyscy jesteśmy winni”.

4.

Autorzy obydwu biografii Zygmunta Baumana przedstawiają nie tylko chronologiczny zapis jego działań i zaniechań, ale podają też informacje o kontekście, w jakim miały one miejsce. Cenną dokumentacją okazały się w tym względzie materiały autobiograficzne, wykorzystane przez Izabelę Wagner, a zwłaszcza jej wywiady „na żywo” oraz tzw. manuskrypt, spisany i przekazany przez profesora córkom. W tym osobistym dokumencie opisał on różnorakie – miłe i przykre – przeżycia z młodości oraz traumatyczne wypadki w rodzinie. Jednym z takich wydarzeń była nieudana próba samobójcza ojca Zygmunta, Maurycego Baumana.

W osobie ojca Baumana poznajemy młodego, utalentowanego człowieka, który marzył o spokojnej kontemplacji i rozmyślaniu o sensie życia, jednak z przyczyn materialnych musiał zadowolić się posadą kupca. Urodzony jako polski Żyd, Maurycy utożsamiał się ze swoim narodem, był Izrealitą mieszkającym w Polsce, ale kochającym polską kulturę, zafascynowanym polskim językiem i myślącym po polsku. Gdy rodzinie Baumanów przyszło uciekać przed hitlerowskimi najeźdźcami do Związku Radzieckiego (do miasta Gorki), Maurycy wręczył Zygmuntowi na drogę list, który skłonił syna do nieustającej refleksji:

„To był list pełen miłości. Rozstawałem się teraz z rodzicami, zaczynałem inne, samodzielne życie – Ojciec pragnął, bym wiedział, co czuł do mnie przez wszystkie te lata, jaką rolę odgrywałem w jego życiu i jakiego wymarzył sobie mnie w przyszłości. Nie zabrakło też w liście ojcowskiej rady, mądrości życiowej, którą Ojciec chciał się podzielić z synem. To był jedyny kapitał, jaki mógł zostawić w spadku. Jego jedyny podarunek. «Pamiętaj – pisał – twój naród i tylko twój naród może docenić ciebie i twoją pracę. Pamiętaj: jesteś Żydem, należysz do żydowskiego narodu»”.

To jedno jedyne zdanie na zawsze utkwiło w pamięci Zygmunta jako „przykazanie” dane mu przez ojca, z którym potem zmagał się próbując zaakceptować jego treść:

„Mój naród? Kto to jest mój naród? I dlaczego mój? Dlaczego po prostu, że do niego należę? A czy muszę należeć? I czy naprawdę chcę należeć? A jeżeli chcę gdzieś należeć, dlaczego musi to być naród – coś, dokąd zostałem przypisany bez własnego udziału, wskutek selekcji dokonanej przez innych ludzi? I po co ta selekcja? Selekcja to odrzucenie, podział, antagonizm – dokładnie to, co przysparzało mi cierpień i budziło we mnie odrazę. Nie mogłem wiedzieć, czy Żydzi byli pod tym względem inni niż inne «narody». Żydów deptano i pogardzano nimi, lżono ich, prześladowano, a przecież byli nieugięci, nie poddawali się i pozostawali wierni sobie, nigdy nie ulegli pokusie wyparcia się swojej tożsamości, nawet gdy ich do tego zachęcano, obiecując nagrodę w postaci lepszego życia. Z tych przyczyn zasługiwali na głęboki szacunek. Jednakże przez co najmniej półtora wieku to samo odnosiło się do Polaków – a przecież z chwilą, gdy odzyskali niepodległość i znów poczuli się w domu, zaczęli pogardzać i traktować z pogardą, lżyć i prześladować Ukraińców, Białorusinów, Żydów – każdego, kto był pod ręką, na tyle blisko, by otrzymać przydział cierpienia.

A może Żydzi robiliby dokładnie to samo, gdyby dano im szanse? Nie życzyłbym sobie do nich «należeć», kiedy – przekonani o swojej świeżo uzyskanej sile, sile pięści i miecza raczej niż idei albo czystości sumienia – zaczną raptownie zapominać o tym, czego ich naucza ich własny Talmud, ta księga mądrości dla pokornych i cierpiących. Kiedy zapomną, że człowiek «powinien zawsze do tropionych, a nie tropiących» i że lepiej jest «być przeklętym niż tym, co przeklina». Kiedy przestaną słuchać starego mądrego Raby? Kiedyś przyszedł do Raby i powiedział: «Władca mojego miasta rozkazał mi zabić pewnego człowieka, jeśli odmówię – zginę». Raba odpowiedział: «Daj się zabić, a nie zabijaj. Czy sądzisz, że twoja krew jest czerwieńsza niż jego? Możliwe, że jego krew jest czerwieńsza niż twoja»”^[1].

5.

Nieodparcie nasuwa się tu porównanie Maurycego, ojca Zygmunta, do postaci Ojca Jakuba, którego syn Bruno Schulz przedstawił jako Mistagoga zamieszkującego Regiony Wielkiej Herezji. Tak jeden, jak i drugi, wyrastają ponad pospolitość. Ojciec Zygmunta dał mu na drogę życiową pewne przykazanie, nad którym się bez przerwy zastanawiał. Mimo całej synowskiej miłości, młody Bauman nie był w stanie pozbyć się zwątpienia w ojcowską radę. Była ona bowiem swojego rodzaju dogmatem. Dogmatem przynależności do jednego tylko narodu. Taki stosunek przynależności zakłada bezalternatywność i zarazem jednoznaczną tożsamość. A tym samym ograniczenie wolności wyboru, która przecież jest jedną z najwyższych ludzkich wartości, podkreślającą autonomię i potrzebę samostanowienia.

Kto wie, czy Zygmunt Bauman – socjolog rozumiejący – swojej koncepcji płynnej rzeczywistości nie stworzył przeciwko dogmatowi bezwzględnej przynależności do jakiegoś jednego „wybranego narodu” albo „wybranego systemu”? Wprawdzie płynność ma wiele wad, ale w zamian znosi wszelkie sztywne ramy i nieprzekraczalne granice. Ponadto pomniejsza wszelkie zgrubienia na węzłach, pozwala na elastyczność relacji między „swoimi” i „obcymi”. Łagodzi „nieprzejednane” spory i animozje. Zapobiega wrogości, otwiera na różnice, a przez to sprzyja tolerancji. W epoce globalizacji, chcąc nie chcąc musimy przyjmować jednakowe standardy, choćby tylko ekonomiczne i administracyjne. Między Scyllą unifikacji a Charybdą indywidualizacji rozciąga się wszakże obszar różnorodności, przynajmniej prywatnej. Tym bardziej, iż tendencja mulitikulturowości przyciąga współczesną młodzież, obiecując jej uczestnictwo we wspólnocie kulturowej i obyczajowej.

Przekleństwo jednorodności ulega zawieszeniu dzięki zdobyczom New Age, które dopuszczają wszelkie mieszaniny religijne, wyznaniowe, językowe czy stylistyczne. Oczywiście, nawet w całkowicie upłynnionej rzeczywistości pojawia się potrzeba znalezienia sobie jakiegoś azylu trwałości. Niszy, gdzie dana osoba czuje się bezpieczna i kochana.

6.

Janina Bauman, pierwsza żona Zygmunta, kiedyś w rozmowie ze mną użyła określenia „kieszonka przynależności”. Miała przy tym na myśli grono naszych wspólnych przyjaciół m.in. z Lublina, gdzie spotkaliśmy się podczas konferencji i z okazji spotkania z czytelnikami jej opowiadań. W wymianie korespondencji często wspominała Lublin jako „miasto serdeczne”, przyjazne dla przybyszów. „Kieszonka przynależności” – tak właśnie nazwana przez autorkę Zimy o poranku, wspomnień z dzieciństwa w cieniu Holokaustu, w moich oczach stanowi rozwiązanie dylematu: „wygnaniec na obczyznę” kontra „przybysz do lokalnej ojczyzny”.

Bezsprzecznie, każdy człowiek potrzebuje przynależności do jakiejś wspólnoty, czy to rodzinnej, czy narodowej, ale nie może ona nikogo determinować w sposób ostateczny. W pewnym momencie dorosły już człowiek powinien przerwać pępowinę i rozpocząć życie na własny rachunek. Witold Gombrowicz nieco ironicznie domagał się, by zastąpić Ojczyznę – Synczyzną.

Cyprian Kamil Norwid pisał: „Ojczyzna to zbiorowy obowiązek”. To prawda, jednak każdy podmiot zbiorowy składa się z jednostek, którym przysługuje prawo posiadania indywidualnych rysów, odrębnych charakterów, a nade wszystko – swoboda wyboru. Bez tego bylibyśmy tylko manekinami w teatrze kukiełkowym. Sfera uczuć, przytłumiona przez instynkt zbiorowy, wyrodnieje i ulega patologii.

Ojcowskie przykazanie: „Pamiętaj, jesteś Żydem, należysz do żydowskiego narodu!”, dla Zygmunta Baumana oznaczało brak wyboru, zamknięcie perspektywy, zatrzaśnięcie bramy. Tymczasem tożsamość człowieka nie musi być ciasną klatką. Nie jest bowiem substancjalna, winna podlegać procesom rozwoju, w którym jest miejsce na wielość jej postaci. Tożsamość nie musi też być „takożsamością”, powieleniem standardu. Ma w sobie potencjał do wielorakości. Tego się właśnie domagał Julian Tuwim, protestując przeciwko antysemitom: „O tym, kim jestem – Żydem czy Polakiem, decyduję sam!”.

Dlatego też przynależność jest również kwestią własnej woli. Sami wybieramy swoją „kieszonkę przynależności” tak jak Janina Bauman. Odrzucając przynależność narzuconą przez innych, zwłaszcza nietolerancyjnych i wrogich.

Z takiej wspólnoty wybranych przyjaciół, wypróbowanych przez życie, nie sposób uczynić „wygnańców”. Zarówno Zygmunt, jak i jego żona Janina, mówiąc słowami Adama Michnika „dorośli do swojej biografii”. Osiągnęli status człowieka szczęśliwego.

Przypomnijmy raz jeszcze uwagę Tatarkiewicza o bilansie życiowym. Nawet do czyjejś dramatycznej biografii wystarczy wnieść erratę i zamiast „rozpaczy” wstawić „miłość”.

Korzystałam m.in. z następujących pozycji:

Artur Domosławski, Wygnaniec. 21 scen z życia Zygmunta Baumana, Wielka Litera, Warszawa 2021, 906 stron.

Izabela Wagner, Bauman. Biografia, Czarna Owca, Warszawa 2021, 837 stron.

^[1] I. Wagner, Bauman, Warszawa 2021, s. 102–103.

Jadwiga Mizińska – prof. zw. dr hab., obecnie emerytowana, UMCS w Lublinie. Wykładała m.in. filozofię, antropologię kulturową, aksjologię, etykę w Zakładzie Ontologii i Teorii Poznania kierowanym przez prof. Z. Cackowskiego.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Znużony jazgotem politycznych sporów, nabierających nieznośnego kolorytu w okresach erekcji wyborczych, przyspieszyłem wyjazd na wakacje i już w maju odwiedziłem Mierzeję Wiślaną, Zalew i  Żuławy. Niewiele się tam zmieniło od ubiegłego lata. Słynny Przekop nadal poraża niczym niezmąconą ciszą, a przypomnę, że 17 września (za dwa i pół miesiąca) upłyną 2 lata od otwarcia tej inwestycji. Łódka się kołysze, motorek warczy, a ja wciąż nie mogę dociec, po co jedliśmy tę żabę. Vis-à-vis Krynicy Morskiej usypano wprawdzie Wyspę Kaczyńskiego (tak miejscowi nazywają to wysypisko rzecznego mułu), 2,5 km x 1,5 km, całkiem okazałą, ale to jedyny znak żywotności całego przedsięwzięcia. Płynąc w kierunku Elbląga, organoleptycznie stwierdziłem, że nadal nie wiadomo, co z tym fantem zrobić. Elbląg miał stać się czwartym portem narodowym, a płynące strumieniem statki dowodzić suwerenności polskiego mocarstwa (nie musimy prosić Ruskich o zgodę na skorzystanie z Cieśniny Piławskiej, którzy, jak to Ruscy, nie byli zbyt skłonni do wydawania takiej zgody) i prężności gospodarki. Budowa toru prowadzącego do portu posuwa się naprzód dość wolno, a szkielety dawnych elbląskich zakładów przypominają, że niczego ważnego z tego ośrodka wywieźć się nie da, a przywieźć też nie, bo i po co. Okoliczni mieszkańcy na pytanie, co myślą o sztandarowej inwestycji PiS, odpowiadają tajemniczo, że ktoś, kto podjął tę decyzję, z pewnością wie, czemu ona służy, ale powtórzyć tego swoimi słowami nie potrafią. Jedynym zadowolonym z takiego obrotu sprawy okazał się właściciel melexa, którym wozi – za grube pieniądze – przyjezdnych z Krynicy Morskiej na Przekop. Port stoi, jak stał rok temu i wcześniej. Utrzymanie tych budowli i ludzi, którzy ten nieczynny twór obsługują, wymaga trochę pieniędzy i rozwiązań organizacyjnych. Jak dotąd pojawił się jedynie statek „Generał Kutrzeba”, kursujący wzdłuż toru podejściowego, choć nie wiem, czy jego zadanie nie ogranicza się do robienia wrażenia, że coś się dzieje. Jest statek, jest żegluga!

Przed dwoma bodaj laty opowiadałem się za machnięciem ręką na megalomańskie rojenia i za turystycznym ożywieniem tego pięknego skądinąd zakątka RP (niczym nieskalana natura!!!), ale w połowie drogi z Krynicy do Elbląga moja koncepcja runęła, bo skoro zabetonowano już pół drogi, to jak zachować tę naturę w dziewiczej postaci? Zawijamy do Tolkmicka (2700 mieszkańców), sanitariaty nawet czyste, choć diabelnie drogie. Wyjście z łódki na nabrzeże graniczy z cudem, trzy razy się gramoliłem, zanim się udało. Do portu we Fromborku (2400 mieszkańców) nie sposób przybić, całe nabrzeże rozgrzebane, termin oddania do użytku ciągle się opóźnia. Konia z rzędem, jeśli ktoś poda przykład ukończenia jakiejkolwiek inwestycji budowlanej w terminie. Do głowy przychodzą mi też inne myśli wrogie (może to wredne podszepty Ruskich, Krynicę od granicy dzieli ok. 15 km, a Piaski ledwie 3), że do narodowej tradycji należy wystawianie połowy zadka zza krzaka (w oryginale brzmi to dosadniej, ale Naczelny Redaktor nie pozwala). Ani przemysł i transport, ani ekologia. Ni pies, ni wydra, coś na kształt świdra, jak mawiał niegdyś w desperacji Władysław Gomułka. A jak ze swoimi myślami wkroczyłem na tę schizmatycką ścieżkę, to przepadło. Już będę nią podążał, choć miałem jechać na wakacje i utonąć w ciszy.

Kiedy kończył się w Polsce socjalizm, powinien nastać kapitalizm. Jeśli tak, to zamiast centralnego planowania i rozdzielnictwa gospodarkę powinny kształtować i oceniać prawa i kryteria rynkowe. Zamiast własności państwowej miała być dominacja prywatnej, a ta państwowa, jeśli już, istnieć w postaci szczątkowej. Utworzono nawet ministerstwo przekształceń własnościowych. Skoro przemianowano je na ministerstwo aktywów państwowych, mój skromny umysł nie jest w stanie tego ogarnąć. Pies czy wydra? Ostatnie lata były okresem renacjonalizacji gospodarki, a nie prywatyzacji. Pięć miesięcy to za mało na odwrócenie trendu, jasne, ale nawet deklaracji się nie doczekaliśmy. Szkoda, bo to sprawa fundamentalna. Woda chlupie wokół, w mojej głowie też, niczego nie rozumiem, trudno. Prawa niby rynkowe, ale liczba wyjątków, odstępstw, ustępstw, szczególnych względów i czego tam jeszcze jest tak duża, że żaden umysł tego nie ogarnie. Małorolni, wielodzietni, młodociani, pracujące babcie i ci, których po prostu nie stać, wyliczyć wszystkich wyjątków od reguły nie sposób. Rynek i prywatyzację chyba diabli wzięli.

A że krążymy wokół granicy, myśl niesforna podąża za biednymi uchodźcami. Miały ustać pushbacki, nie ustały. Nagadaliśmy się po kokardę, były minister (ulubieniec Prezydenta) rozgadał się na temat  gwałcenia krów, poseł Sterczewski nabiegał się po granicy, nawet „pogranicznik” wywrócił się, biegając za nim, Agnieszka Holland film nakręciła, a teraz co? Nadal wypychamy desperatów na Białoruś, a oni przerzucają ich na polską stronę, dzień jak co dzień.

Pochłonięty niewesołymi myślami dopływam do Elbląga, a tam knajp mrowie, podążam do jednej, golonki serwują pachnące, z przypieczoną skórką, ślinka leci. Zażeram z apetytem, a tu nagle dostaję wiadomość (przeklęte media społecznościowe), że według jakiegoś tam instytutu spraw międzynarodowych 2,5 miliona mieszkańców Sudanu może umrzeć z głodu do września 2024 roku (sic!, niewiarygodne, prawda?). W oryginale „estimated excess mortality at about 2.5 million people (about 15% of the population in Darfur and Kordofan) by the end of September 2024”. Golonka staje mi kością w gardle, wracam na łódkę, woda wokół i w głowie chlupie, bo złośliwa bestia podpowiada, że za niewielką część wydatków wojskowych, a może lepiej – wojennych, dałoby się uratować te 2,5 miliona Sudańczyków. Tłusty chudego nie zrozumie, a zanim gruby schudnie, chudy umrze, takie prawa panują od wieków. Ale, ale, co z tymi pushbackami?

Uciekam z Elbląga i od durnych myśli. Na Żuławy, bo tam cisza, szuwary, czaple, spokój. Łódek niewiele, wędkarzy kilku, imponujących sukcesów nie mają. Dobre wrażenie robi Nowy Dwór Gdański. Miasteczko stara się o przyciągnięcie turystów, łazienki nowe, bardzo eleganckie. Mnie Żuławy ciągną z całkiem innego powodu. Kilka miesięcy temu opublikowałem w „Res Humana” recenzję książki Mirosława Słowińskiego Przeżyć tę jedną zimę (nr 2/2024). Choć niemieccy ewangelicy, których opisuje, lokowali się nieco bliżej Konina, ale Żuławom i mennonitom – osadnikom holenderskim, którzy zagospodarowali ten teren, poświęcił Słowiński też sporo uwagi. Mieli dość surowe obyczaje, obowiązywał ich m.in. zakaz noszenia i używania broni (co z góry pozytywnie mnie usposabia), zakaz składania przysiąg, sprawowania wysokich urzędów, chrzest osób w pełni świadomych (po ukończeniu 14 roku życia) itp. Szlak poszukiwaczy historii zaprowadził nas do Żelichowa, niewielkiej wsi nad rzeką Tugą, niedaleko od Nowego Dworu Gdańskiego. Przywilej lokacyjny nadał tej wsi w roku 1352 wielki mistrz krzyżacki Winrich von Kniprode. W tym samym roku został tam wzniesiony kościół dla mennonitów i ewangelików. Potem przechodził z rąk do rąk i dziś jest świątynią obrządku grekokatolickiego. Gdzie Rzym, a gdzie Krym? Żeby zasięgnąć języka, trzeba odwiedzić knajpę „Mały Holender”. Otóż dziś mieszkańcy Żelichowa to niemal w całości wysiedleńcy z Bieszczadów i Beskidu Niskiego, których relokowano tu w ramach akcji „Wisła”. Jak widać, wędrówki ludów dotyczą nie tylko czasów nam współczesnych. Gdyby pushbacki stosowano w latach czterdziestych, zapewne nikt z potomków Łemków i Bojków nie przetrwałby na Żuławach. A tak mają szansę zademonstrować swoją tradycję i ukazać ją wespół z tradycją rdzennych mieszkańców tej ziemi. Czy na pewno rdzennych? No, nie, przecież osadnicy holenderscy (czy olęderscy) też skądś napłynęli. Pozostał po nich Cmentarz Jedenastu Wsi z XVII wieku, ulokowany w należącej do Żelichowa osadzie Cyganek.

By uczcić dawnych mieszkańców tych ziem, których już nie ma, zamówiliśmy lokalne piwo i kociołek mennonicki. A potem do Rybiny, gdzie skończyliśmy wyprawę.

A co z Piaskami, które od dawna są jedną z moich zaprzepaszczonych miłości? Tak jak Krynica Morska stały się zbieraniną domów pobudowanych bez planu i bez sformułowania ogólnego przeznaczenia. Dawno temu, za Gierka, Krynica Morska miała przyciągać zagranicznych turystów, a Piaski krajowych. Nic z tego nie wyszło. Obie miejscowości rozwijały się żywiołowo i nadal tak jest. W Piaskach nie ma mariny, ale można przycumować (jak w latach 60. ubiegłego wieku). Ale, choć to wciąż maj, otwarta była restauracja, a w niej smaczny sandacz, zapewne z miejscowych połowów. Postęp, mospanie! Za to plaża i morze jak za dawnych lat. I jak 50 lat temu na plaży poniewierają się zardzewiałe szczątki wyciągarki do rybackich łodzi i innych sprzętów. Przeżyliśmy Bolesława, Wiesława i Jarosława, a ja dalej siedzę na kawałku żelastwa i sentymentalnie patrzę w morze. Pora wracać

na wybory

.

Felieton – napisany w maju 2024 r. – ukazał sie w numerze 4/2024 „Res Humana”

Kosmos fascynował ludzi niemalże od zarania dziejów. Fascynacja ta znalazła swój wyraz w mitach, legendach, baśniach i poematach. Częstym motywem tych opowieści były odbywane przez bogów, herosów, a nawet zwykłych ludzi wyprawy kosmiczne. Fantazja twórców wspomnianych utworów nie ograniczała się tylko do zwykłych podróży międzyplanetarnych. Przestrzeń kosmiczną uczynili oni bowiem także areną toczonych między bogami walk. Przykładem może być chociażby staroindyjski epos Mahabharata, w którym toczona z użyciem kosmicznych machin wojennych – wimanów – wojna kończy się zagładą starożytnej cywilizacji.

Na realizację swoich marzeń o kosmicznych podróżach ludzkość musiała jednak poczekać praktycznie do lat 50. XX stulecia, kiedy to w przestrzeni okołoziemskiej pojawiły się pierwsze stworzone ręką człowieka obiekty^[1]. Chociaż rozpoczęty wówczas wyścig kosmiczny pomiędzy USA i ZSRR miał oficjalnie naukowy charakter, to jednak nawet niewtajemniczeni mogli dostrzec, iż tak naprawdę chodzi o rozwój techniki wojskowej, m.in. związanej z budową międzykontynentalnych rakiet balistycznych.

Plany na militarne wykorzystanie przestrzeni kosmicznej pojawiły się jednak jeszcze przed rozpoczęciem kosmicznej rywalizacji wielkich mocarstw. Już w 1954 roku, czyli jeszcze przed wystrzeleniem przez ZSRR pierwszego sztucznego satelity Ziemi Sputnik-1, narodził się w głowach amerykańskich strategów pomysł wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla celów szpiegowskich. Rozpoczęte zostały wówczas prace nad opatrzonym kryptonimem „Feed Back” programem budowy satelitów rozpoznania fotograficznego. Cztery lata później, w lutym 1958 roku, prezydent USA Dwight D. Eisenhower zatwierdził program budowy satelitów szpiegowskich CORONA. Wynikiem programu było pojawienie się w przestrzeni kosmicznej pierwszego, testowego satelity szpiegowskiego KH-1^[2]. Niedługo po nim, bo już w 1962 roku, w kosmosie pojawiły się także radzieckie satelity rozpoznania fotograficznego Zenit. Dziś oprócz Rosji i USA swoje satelity szpiegowskie posiada kilkanaście państw, wśród których są nie tylko takie mocarstwa jak Chiny, Indie czy Wielka Brytania, lecz również mniejsze państwa, m.in. Iran, Izrael oraz Korea Północna. Satelitami rozpoznania optycznego dysponują także podmioty pozapaństwowe. Przykładem może być amerykańska firma Maxar Technologies Inc., która świadczyła usługi z zakresu optycznej obserwacji Ziemi. W 2022 roku firma ta opublikowała zdjęcia rosyjskich kolumn wojsk w Ukrainie.

Nie trzeba dodawać, iż współcześni „kosmiczni szpiedzy” znacznie różnią się swoimi parametrami i umiejętnościami od poprzedników z serii KH i Zenit. Poszerzeniu uległ także zakres stojących przed nimi zadań. Oprócz „klasycznego” rozpoznania optycznego zajmują się one także rozpoznaniem radioelektronicznym i telemetrycznym oraz, w ramach wczesnego ostrzegania, wykrywaniem startu rakiet balistycznych.

Należące do poszczególnych państw oraz innych ponad- i pozapaństwowych podmiotów floty wojskowych satelitów nie składają się rzecz jasna wyłącznie ze sputników rozpoznawczych. Sporą ich część stanowią m.in. satelity nawigacyjne. Pierwsze tego typu satelity zaczęły pracować dla potrzeb amerykańskiej marynarki wojennej już w 1964 roku (system NAVSAT). Dziś systemami nawigacji satelitarnej dysponują nie tylko USA (GPS), lecz również Rosja (GLONASS), Chiny (BeiDou), Indie (IRNSS), Japonia (QZSS), Francja (DORIS) i Unia Europejska (Galileo). Wymienione systemy wykorzystywane są zarówno do celów wojskowych, jak i komercyjnych.

Kolejną grupę satelitów podwójnego, wojskowo-cywilnego zastosowania stanowią satelity telekomunikacyjne. Nowe, hybrydowe formy prowadzenia wojny, w szczególności działania w przestrzeni informacyjnej, sprawiają, iż w przypadku satelitów telekomunikacyjnych dominować zaczyna ich szeroko rozumiane militarne zastosowanie. Tyczy to nie tylko satelitów używanych przez podmioty państwowe, lecz również tych znajdujących się w prywatnym posiadaniu. Przykładem może być chociażby wykorzystanie podczas wojny w Ukrainie należącego do amerykańskiej prywatnej firmy SpaceX satelitarnego systemu telekomunikacyjnego Starlink. Ukraińskie Siły Zbrojne wykorzystują satelity Starlink m.in. do sterowania i łączności z atakującymi wojska rosyjskie dronami. Paradoksem może być fakt, że dzięki zdobytym terminalom ze wspomagającego Ukraińców systemu korzystają także Rosjanie.

Planujący działania wojenne w przestrzeni kosmicznej stratedzy znaleźli bojowe zastosowanie dla wykorzystywanych w stricte naukowych celach mikro-, nano- i pikosatelitów. Te wykorzystywane do pomiaru wiatru słonecznego i testowania nowych technologii (żagli słonecznych) satelitarne drobnoustroje mogłyby posłużyć do… niszczenia swoich większych kolegów. Rozpędzone do dużych prędkości, wprowadzone na orbitę „dużego” satelity rozpoznawczego, nawigacyjnego lub telekomunikacyjnego mogą one w razie kolizji doprowadzić do jego poważnego uszkodzenia i wyłączenia z eksploatacji. Innym militarnym zastosowaniem satelitarnej drobnicy byłaby pomoc w cybernetycznym przejmowaniu i przeprogramowywaniu satelitów przeciwnika.

Likwidacji satelitów przeciwnika służą nie tylko inne satelity. Zneutralizować je bowiem można także, trafiając pociskiem rakietowym, za pomocą zakłóceń radioelektronicznych, a także laserowo i cybernetycznie. Zaskoczeniem nie będzie zapewne fakt, iż pomysły na zwalczanie wrogich satelitów pojawiły się zarówno w USA, jak i ZSRR już w latach 50. XX wieku. Początkowo planowano użyć do tego celu wystrzeliwanych z Ziemi pocisków rakietowych. Z czasem pojawiły się bardziej oryginalne pomysły, takie jak np. niszczenie satelitów za pomocą wywołanego atomowym wybuchem impulsu elektromagnetycznego oraz przy użyciu laserów. Obecnie sprawnymi rakietowymi systemami antysatelitarnymi dysponują Chiny, Indie, Rosja i USA. Według różnych informacji zdolnymi zniszczyć satelitę rakietami Arrow (Hetz)3 dysponuje także Izrael. Ambicje posiadania własnych systemów antysatelitarnych mają zapewne także i inne państwa. Ambicji tych nie powstrzyma przyjęta 1 listopada 2022 roku przez grupę roboczą ONZ uchwała wzywająca państwa do rezygnacji z testów rakiet antysatelitarnych. Uchwała ta nie jest bowiem prawnie wiążąca.

Zupełnie jak w Gwiezdnych wojnach, do niszczenia satelitów przeciwnika wykorzystywać można laser. Jak na razie przy pomocy laserów można jedynie oślepić wrażego satelitę. Takimi możliwościami dysponować mają rosyjskie naziemne systemy laserowe „Piereswiet” i „Kalina”. W planach kosmicznych wojen lasery mają jednak nie tylko oślepiać satelity przeciwnika. Ich przeznaczeniem ma być bowiem także zestrzeliwanie sputników, rakiet balistycznych i innych obiektów kosmicznych przeciwnika. Koncepcja takiego wykorzystania laserów pojawiła się już prawie 40 lat temu w opracowanym przez USA programie Strategicznej Inicjatywy Obronnej (SDI). Według pracujących nad tym programem specjalistów wykorzystywane do zwalczania rakiet balistycznych potencjalnego przeciwnika działa laserowe miały być umieszczone w przestrzeni kosmicznej. Planujący SDI zdali się zapomnieć, iż 10 października 1967 roku zarówno USA, jak i ZSRR ratyfikowały zatwierdzony jeszcze w grudniu 1966 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Traktat o Przestrzeni Kosmicznej, który zobowiązywał strony do pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej.

Zdaje się, iż o wspomnianym traktacie nie wiedzą lub nie pamiętają także współcześni stratedzy i spece od geopolityki, którzy otwarcie kreślą wizję gwiezdnych wojen XXI stulecia. Ich plany przekształcenia kosmosu w pole przyszłych bitew wynikają nie tylko z czysto ludzkiej chęci zdominowania innych ludzi, lecz mają także swoje ekonomiczne przyczyny. Przeprowadzone badania wykazały bowiem, iż w kosmosie pełno jest niezbędnych naszej ziemskiej gospodarce pierwiastków i minerałów. Sporo z nich znajduje się, jak na warunki kosmiczne, stosunkowo blisko Ziemi, np. na Księżycu, Marsie i na krążących w naszym układzie słonecznym planetoidach. Jest więc o co się bić.

Wychodząc z założenia, iż kto przejmie kontrolę nad kosmosem, kontrolować będzie także całą Ziemię, stratedzy planują rozmieścić na okołoziemskich orbitach oraz na Księżycu systemy uzbrojenia zdolne razić nie tylko cele znajdujące się w kosmosie, lecz również na Ziemi. Co ciekawe, koncepcję takiej broni przedstawił już w latach 70. XX wieku amerykański pisarz SF Jerry Eugene Pournelle. Tajemnicą Poliszynela jest, iż koncepcja Pournelle’a znalazła swoje odbicie w przygotowanym w 2003 roku przez Siły Powietrzne USA projekcie „Thor”. Zgodnie z nim w przestrzeni kosmicznej ma zostać umieszczony specjalny satelita, który w razie potrzeby ostrzelałby wybrane cele na powierzchni Ziemi rozpędzonymi do dużej prędkości, ważącymi ok. 8 ton wolframowymi prętami, tzw. „rózgami Boga”.

Jak to z planami wojennymi bywa, wcześniej lub później pojawi się ktoś, kto nie zważając na międzynarodowe zobowiązania przystąpi, w imię jakiejś obłąkańczej idei lub pod pozorem obrony przed potencjalnymi wrogami, do ich realizacji. Koszty takiego przedsięwzięcia będą ogromne, znacznie przekraczające te przeznaczone na ziemskie zbrojenia. Pojawić się więc musi pytanie o sens takiej inwestycji. Pieniądze, które trzeba będzie przeznaczyć na kosmiczne zbrojenia, można przecież przeznaczyć na cele związane z pokojową eksploracją kosmosu. Pokojowa eksploracja kosmosu przyniesie nam bowiem o wiele więcej korzyści niż próby przeniesienia w przestrzeń kosmiczną naszych ziemskich sporów. Ponadto może ona stymulować procesy integracyjne tu na Ziemi. Nasze ziemskie spory, podziały i granice bledną wobec potęgi kosmosu. W szerokim kosmicznym ujęciu nie jesteśmy więc Polakami, Niemcami czy Rosjanami, lecz mieszkańcami jednej z miliardów planet, a możliwe, że jedną z wielu zamieszkujących kosmos cywilizacji. Dlatego też tylko wspólnie, we wzajemnej współpracy nas ludzi z planety Ziemia, możemy sięgnąć po jego bogactwa. Bogactwa, które powinny służyć całej ludzkości, a nie tylko wybranym.

^[1] Pierwszy skonstruowany przez człowieka obiekt został wystrzelony w bliską przestrzeń okołoziemską już w roku 1944. Była to niemiecka rakieta MW 18014 typu A4 (V-2).

^[2] Skrót KH pochodzi od słowa Keyhole – dziurka od klucza.

Dr Adam Paweł Olechowski jest oficerem rezerwy Wojska Polskiego, nauczycielem akademickim specjalizującym się w naukach o bezpieczeństwie oraz dziennikarzem.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Zob. tegoż autora:

Ludzki umysł polem walki wojny kognitywnej
Wojna w przestrzeni informacyjnej
Sztuczna inteligencja w służbie Marsa

 

1.

Generalny ogląd tego, co dzieje się po wyborach do Parlamentu Europejskiego, prowadzi do wniosku, że orientacja liberalno-lewicowego modelu demokracji traci wszędzie swoje wpływy, a stabilna dotąd Europa skręca na prawo.

We wszystkich regionach świata od wielu lat demokratyczny sposób sprawowania rządów kurczy się. Niemal w połowie krajów odnotowano w ostatniej dekadzie spadek co najmniej jednego z wielu stosowanych w pomiarze kluczowych wskaźników funkcjonowania demokracji. W ostatnich dwóch latach nastąpiło pogorszenie wyników długoletnich i silnych demokracji, w tym: Austrii, Luksemburga, Holandii, Portugalii i Wielkiej Brytanii. Rok 2023, mierzony pod względem obszarów poprawy i spadku w poszczególnych krajach, był siódmym rokiem z rzędu, w którym więcej krajów doświadczyło spadku procesów demokratycznych niż ich poprawy. Ten trwały trend spadkowy jest najdłuższym tego rodzaju od 1975 roku. Krótko mówiąc, demokracja, która już wcześniej była w tarapatach, nie tylko w Europie, ale także w wielu państwach na innych kontynentach, znowu pochyliła się ku upadkowi.

Już ostatni raport The Global State of Democracy z 2023 roku zapowiadał duże spadki i to w krajach, które uważano za zdrowe demokracje. Jednocześnie miały miejsce także zachęcające przebłyski poprawy, które wystąpiły m.in. w Polsce i innych krajach, w których poziom ucisku od wielu lat utrzymywał się na stałym poziomie. Ta zmiana napawała optymizmem. Paradoksalnie inwazja Rosji na Ukrainę początkowo zmobilizowała poparcie społeczne dla demokracji w Europie. Jasno pokazała, jaka jest stawka, gdy wysiłki na rzecz demokratyzacji zawiodą – tak jak w Rosji. Jednak już po wyborach do PE we Francji, Niemczech, a jeszcze wcześniej w Italii, proces odradzania się autorytaryzmu znowu przyspieszył, tym razem w największych krajach UE. Szok był tym większy, bo Europa na czele z tymi kluczowymi skonsolidowanymi demokracjami pozostawała przecież jeśli nie bastionem demokracji to regionem o najlepszych wynikach na świecie. Zjawisko to tłumaczono oddziaływaniem, tym razem przedłużającej się wojny w Ukrainie. Zaczął się bowiem uwidaczniać jej znaczący (negatywny) wpływ zarówno na gospodarczą dynamikę regionalną, jak i wewnętrzną w UE. Kwestie bezpieczeństwa stały się kwestią priorytetową nie tylko dla Polski i innych państw sąsiadujących lub zaangażowanych w spory z Rosją. Ponadto unijne instytucje polityczne i społeczne borykają się – i dalej będą musiały się borykać – z wyzwaniami związanymi z napływem nowych fal uchodźców, już nie tylko z Ukrainy, ale także już z permanentnym kryzysem migracyjnym w regionie Morza Śródziemnego. W Polsce także z wojną hybrydową nasilającą się na wschodniej granicy UE, kryzysem energetycznym i finansowym, a także wzmożonymi wysiłkami dyplomatycznymi i finansowymi na rzecz udzielenia wsparcia wojskowego Ukrainie.

Nigdy wcześniej nie było czegoś takiego. Fundamentalne elementy składowe demokracji stały się zagrożone. Populistyczna prawica ze swoimi radykalnymi poglądami na temat szybkiego zakończenia wojny gromadziła w wielu krajach coraz więcej zwolenników.

2.

Paradoksalnie, pod wieloma względami kryzys demokracji ma miejsce również w Polsce, której restytucją do grona państw elity demokratycznej zachwycała się większość liderów krajów UE. Bo jeśli coś nowego się wydarzyło na polskiej scenie politycznej, to wynik czerwcowych wyborów wskazuje, że już w pół roku po wyborach do Sejmu wykształciła się nowa alternatywna opcja polityczna, w postaci możliwości zawiązania koalicyjnego rządu prawicowo-populistycznej formacji PiS i skrajnie prawicowo-nacjonalistycznej koalicji – Konfederacji. Na razie jest to tylko niesymetryczna koalicja na papierze. Ale jeśli taki trend prawicowy nakręcany wojną w Ukrainie utrzymałby się, to do takiej koalicji prawicy mogłyby dołączyć także inne ugrupowania, zwłaszcza te, które reprezentują poglądy wyborców skrajnie konserwatywnych obyczajowo, jak np. PSL czy wzrastającej liczby zwolenników militaryzacji kraju wśród elit finansowych. Także niemała część drugiego członu Trzeciej Drogi – partii Szymona Hołowni – bliskiej Ordo Iuris (grupy interesu artykułującej postulaty episkopatu Kościoła rzymskiego), zakotwiczonej obecnie w centrum, ale wyraźnie zmierzającej ku orientowaniu się w kolejnych wyborach (prezydenckich) na pozyskanie głosów nie-żelaznych wyborców pisowskich, zwłaszcza tych o orientacji chadeckiej.

To, że układ sił na scenie politycznej przesuwa się na prawo, nie znaczy, że lewica przestała się liczyć, choć utraciła wiele z wciąż niemałego potencjału wyborczego. Wystarczy tylko umieć go podnieść , czego nie potrafią jej obecni liderzy. Do tej pory obserwowano tylko rosnącą dywersyfikację i związane z tym narastanie trendu spadkowego, aż poparcie dla lewicy znalazło się w progowej strefie granicznej. Dalej jest już tylko obrzeże sceny politycznej w którym samodzielna partia lewicy przestanie się liczyć, o ile nie nastąpią szybkie, radykalne zmiany organizacyjne i programowe przywracające Lewicy jedność, wewnątrzpartyjną demokrację, prowadzenie dialogu i sprawne zarządzanie.

W trwajacej dyskusji chciałbym wyrazić swoją opinię inną, niż te, które najczęściej się przedstawia. Bardziej pesymistyczną. Otóż dla mnie przekonująca jest hipoteza, że także koalicyjny rząd Donalda Tuska – co wyraźnie już teraz widać, po zerwaniu przez PO sojuszu wyborczego z lewicą zmierzać będzie bardziej na prawo. Wcześniej, kiedy wspólnym celem było odsunięcie PiS od władzy, konieczny i widoczny był spory (w istocie bardziej populistyczny niż lewicowy) przechył na lewo. Obecnie, po przejęciu i ustabilizowaniu władzy, Tusk zmierza do tego, ażeby przywrócić centrową równowagę i bardziej przypodobać się wyborcom po prawej stronie. Mowa tu oczywiście o zwrocie o charakterze taktycznym.

Argumentem na rzecz tej hipotezy było przygotowanie przez rząd projektu nowelizacji ustawy regulującej użycie broni przez żołnierzy w czasie pokoju. W jednej z pierwszych wersji była to w istocie carte blanche – możliwość swobodnego użycia broni przez żołnierzy, wolna ręka w zakresie nieograniczonego pełnomocnictwa otrzymanego od państwa, znanego potocznie pod nazwą licencja na zabijanie. Pomijam fakt, że ciągle nie wiadomo, co po zmianie władzy żołnierze mają jeszcze do zrobienia na wschodniej granicy? Pytanie jest takie: Czy PO chodzi tu o kolejny krok w dziele dalszej militaryzacji państwa, przed wprowadzeniem stanu zagrożenia wojennego, w przypadku porażki wojennej Ukrainy? Trenowanie zdolności armii do prowadzenia przewlekłej wojny hybrydowej na granicy? Przecież polskie wojsko nie jest ani szkolone, ani wyposażone do prowadzenia działań o charakterze policyjnym. Ochronie polskiej granicy chyba bardziej może pomóc unijna formacja Frontex? Chodzi mi tu tylko o wyjaśnienie sposobu myślenia na temat tego, czym właściwie obecnie jest nasza wschodnia granica? Społeczeństwo wyraźnie dzieli się w tej sprawie na tych, którzy uważają, że państwo musi przede wszystkim bronić swoich granic, zapobiec ich przekraczaniu przy użyciu każdych dostępnych środków. Z drugiej strony są ci, którzy sądzą, że w realizacji zleconych właściwym służbom takich zadań musi obowiązywać jednocześnie pewien rygor moralny oraz dbałość o właściwy wizerunek państwa demokratycznego. Sprowadza się on do tego, że żołnierze w okresie pokoju podlegają władzy cywilnej i nie mogą wedle własnego uznania strzelać do ludzi. Dlatego powstrzymywanie każdej kolejnej fali napływu azjatyckich czy afrykańskich migrantów musi odbywać się wyłącznie zgodnie z prawem unijnym i krajowym w bardziej cywilizowany sposób. Bez strzelania do przekraczających granicę migrantów ani pushbacków (przymusowego wyrzucania przez linię graniczną). Nie jest prawdą, że skuteczny jest tylko ten jeden sposób oparty na pogardzie dla życia i zdrowia człowieka. Przeczą temu także przykłady z Australii, Singapuru, które znalazły właściwy sposób na rozwiązanie takiego problemu.

3.

Niewiele mówi się o konsekwencjach kryzysu finansów polskiego państwa, które mogą mieć niemałe znaczenie dla osłabienia bezpieczeństwa wewnętrznego oraz jego obywateli. Zapewne zacznie się mówić o tym głośno kiedy wystrzelą – odkładane od czasu pandemii i wojny w Ukrainie – wzrosty kosztów życia, które zapewne jak zawsze dotkną najbardziej sferę ludzi ubogich i niesamodzielnych, na prowincji. Będą to także konsekwencje nałożenia na Polskę przez Komisję Europejską procedury nadmiernego deficytu , związanego m.in. z ponadwymiarowymi, pozabudżetowymi zakupami broni. Skutkiem tego będą także inne odczuwalne podwyżki, m.in związane ze wzrostem kosztów rachunków za gaz i inne paliwa oraz prąd, ograniczone będą budżetowe wydatki społeczne, podwyżki płac sektora budżetowego itp.

Sytuacja przypominać będzie tę, jaka już miała miejsce – także podczas rządów koalicyjnego premiera Donalda Tuska w 2009 roku. Wtedy to po raz pierwszy wprowadzona została przez KE procedura kontroli nadmiernego deficytu. Obecnie już po pół roku rządzenia koalicji demokratycznej, KE znowu prowadza identyczną procedurę. Warto więc przypomnieć, że program naprawczy rządu Tuska wzbudził wielkie emocje i skutki, które szybko nie przeminęły. Polegał on wówczas między innymi na podniesieniu stawek podatku VAT. Ponadto ówczesny rząd zdecydował się na podniesienie wieku emerytalnego, co pozwoliło ograniczyć wydatki na świadczenia emerytalne. Zdecydowano także przejąć ponad 150 mld zł z Otwartych Funduszy Emerytalnych i przekazać je do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, co ostatecznie doprowadziło do marginalizacji tzw. II filaru ubezpieczeń społecznych.

Jakie mogą być konsekwencje 15 lat później? Jakiekolwiek by były (nawet jeśli zostaną rozłożone w czasie kilku lat), trudno nie spodziewać się pojawienia się objawów naruszenia stabilności systemu prowadzących do skutków politycznych, które w najgorszym wariancie mogą doprowadzić do przedterminowych wyborów.

Zjawiska niegospodarności i kradzieży funduszy publicznych zawsze wzniecały w Polsce niepokój społeczny i prowadziły do rozchwiania spoistości. Trudno będzie uznać, że są to wydarzenia politycznie nieistotne, nawet jeśli wskazani zostaną ich główni winowajcy, poczynając od prezesa NBP (któremu media nałożyły czapkę niewidkę?), elity finansowej KNF, prokuratorów i sędziów pozostających w dyspozycji PiS, czy polityków PiS, którzy dla podtrzymania swojego monopolu władzy stali się sprawcami wielu wielkich afer finansowych. Na pewno będą podejmowane dalej jakieś próby opóźnienia procesu ich rozliczenia, matactwa, zamazywania ich win, manifestacji wsparcia, z jakimi mieliśmy do czynienia przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w przypadku skazanych i ułaskawionych przestępców, wspieranymi przez opozycję (protesty „S” i rolników). Być może pojawi się jeszcze jakaś inna forma naruszania porządku publicznego, która, jak kiedyś „opornik” stanie się twarzą protestu obecnej opozycji czy świadectwem wciąż destrukcyjnych wpływów i ingerencji z zewnątrz (pożary, statystycznie biorąc, zdecydowanie zbyt często wybuchają w Polsce)?

4.

Moim zdaniem, wybory do Parlamentu Europejskiego nie zostały wygrane przez nikogo. Większość przegrała. W Polsce obowiązuje przeświadczenie, że każde wybory wygrywa ta partia, która zgromadzi najwięcej głosów. Ale w istocie wybory wygrywa ten, kto zdobywa władzę, współuczestniczy w jej sprawowaniu, albo ją utrzymuje. Taka jest najprostsza definicja polityki. Do tej pory jednak koalicyjna forma sprawowania władzy Polsce nie wychodziła na dobre, a opozycja zawsze była uznawana za dużą przeszkodę dla sprawujących władzę. Także kohabitacja uważana jest przez rządzących za sporą niedogodność dla każdej władzy. Jeżeli miałaby nastąpić w Polsce trwała stabilizacja, to widziałbym ją tylko na platformie koalicyjnej, kiedy w kolejnych wyborach do współrządzenia będą dochodziły różne wymienne ugrupowania. To jest z kolei najprostszą definicją demokracji, władza bowiem w tym systemie nie jest nikomu przynależna raz na zawsze, a jej istotą jest wymienność właśnie i nakłada obowiązek dialogu przed podjęciem decyzji. Zwracam uwagę, że w ostatnich wyborach wygrała koalicja demokratyczna, a nie PiS, które zdobyło najwięcej głosów. Problem w tym, że nowa koalicja po wyborach nie otrzymała tradycyjnej nagrody, która przynależy się zwycięzcom wyborów. To jest zwykle 10-15-procentowy bonus, kredyt zaufania wyrażony wzrostem poparcia dla rządów większości, która obejmuje władzę. W tych i poprzednich wyborach zjawisko takie nie wystąpiło, choć wybory samorządowe i do Parlamentu Europejskiego miały miejsce w bliskim odstępie czasu. Odpowiedź na pytanie, dlaczego tak się stało ma moim zdaniem kluczowe znaczenie, aby formułować prognozę dla wyniku przyszłorocznych wyborów prezydenckich. Osobiście uważam, że należy przyjąć jednak roboczą hipotezę, że wyborcy chcieli ukarać w szczególności rządzącą Koalicję Obywatelską, która była głównym beneficjentem zwycięstwa, składając wyborcom obietnicę szybkiego rozliczenia ośmioletnich autorytarnych rządów PiS. I właściwie nic takiego nie dokonała ani w pięćdziesiąt, ani sto dni, ani w pół roku.

Dużo jeszcze byłoby w dyskusji do powiedzenia w sprawie krajobrazu, jaki wyłonił się po ostatnich wyborach. Moim zdaniem jest już za późno, żeby zwycięski elektorat mógł skonsumować obietnice rządu Tuska. Warunek, że rozliczenia mają następować w sposób zgodny z prawem i bez zbędnej zwłoki, i nawet tylko niektórych „szczególnie zasłużonych” urzędników poprzedniego obozu rządzącego nie są do spełnienia w czasie jednej kadencji. Teraz pozostała już tylko nadzieja, bo pierwsze wyroki sądów praktycznie mogą być ostatecznie wydane nie wcześniej niż w okresie czterech do sześciu lat. Nie wiadomo, kto wtedy będzie rządził i czy ktoś będzie pamiętać, czy raczej wyrzuci z pamięci koszmar ośmiu lat władzy PiS. Taki wyrok może się rozpłynąć, bo nikt przecież nie zechce tak długo czekać, aż sprawiedliwości wreszcie stanie się zadość. Większa szansa jest na rozwiązanie heglowskie, że rządy PiS już nigdy więcej się nie powtórzą. Tak jak nie powtórzy się pogrzeb na Wawelu żadnego innego prezydenta RP, który polegnie w wypadku katastrofy samolotu. Nawet wtedy, jak będzie z Krakowa.

Kampania prezydencka już trwa, dlatego że cechą sceny politycznej po ostatnich trzech wyborach jest to, że w sposób normalny wkracza się bez większej przerwy w każde kolejne wybory. Dojdzie tutaj do bardzo ciekawego pojedynku, ale moim zdaniem nie według tych podziałów, o których najczęściej się mówi. Jest bowiem jeszcze jeden podział tabu, o którym w ogóle, czyli ani tutaj, ani w mediach, ani w wynikach badań naukowych się nie wspomina. W przypadku dalszej opieszałości władzy w rozliczeniu skutków dekady rządów PiS, jej lider może doprowadzić do jeszcze jednego rozłamu społecznego: podziału na katolików, prawdziwych narodowych Polaków, i całą resztę świata, czyli: „Jeżeli jesteś prawdziwym patriotą – Polakiem, głosuj na naszego prezydenta”. Pewnie do tego pojedynku stanie wytypowany przez Kaczyńskiego jakiś mniej znany pisowski ewangelista, np. Tobiasz Bocheński, versus Rafał Trzaskowski, przedstawiany jako główny nihilista wartości narodowych, który doprowadzi do w kampanii do otwartej wojny religijnej.

W zabetonowanym polskim systemie politycznym nigdy nie zrodziła się i nie ustabilizowała prawdziwa chadecja, nowoczesna partia chrześcijan, taka, która funkcjonuje, chociażby w Niemczech czy w innych krajach europejskich. To jest taki niezrealizowany projekt – trochę jak à rebours, lewica: niby ciągle jest jeszcze bardzo duży potencjał, ale nie może się ona skrystalizować w partię, która by uzyskała nimb, jakim się charakteryzowała lewica za czasów prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego. Być może czeka nas początek drogi ku precyzowaniu nowej partii tego kierunku chadeckiego? Częściowo realizuje go już Szymon Hołownia; a w każdym razie niewątpliwie zdradza inklinacje w tym kierunku. Także Władysław Kosiniak-Kamysz, który będzie zapewne ostatnim już liderem partii ludowców przed ostatecznym zniknięciem tej partii ze sceny politycznej. No cóż, rolnictwo stało się w UE bardzo małą gałęzią przemysłu w gospodarce bloku, stanowiącą zaledwie około 1,4 procent PKB UE i nie więcej niż 5 procent PKB w żadnym z 27 krajów Unii.

Krytycy powtarzają, że tworzenie chadecji „..jest nierealne, bo w Polsce to się rozbije o Episkopat! Przy takiej charakterystyce instytucjonalnej Kościoła katolickiego, w Polsce partia chadecka jest niemożliwa. Musiałaby mieć pewien stopień autonomii. A zobaczcie: chadecja – to jest „Znak”, „Tygodnik Powszechny”, tego typu środowiska – zupełnie wyplute poza Kościół” (P. Stefaniuk).

To prawda, ale… Trzeba jednak uwzględnić aktualne silne tendencje osłabienia wpływów Kościoła; wiadomo jakie: ludzie odpływają od mszy niedzielnych, ograniczone lekcje religii w szkołach i tak dalej. Przewiduję, że jeżeli będzie tworzona platforma walki politycznej w wyborach prezydenckich, to ona być może zahaczy o ten ważny podział, który staje się coraz bardziej widoczny. Nie wiem, czy tak się stanie, ale wskazuję na bardzo duże prawdopodobieństwo, że może tak być.

Zawsze trudno jest przewidywać, jak się ta sytuacja będzie rozwijała. Jeszcze raz podkreślam, że jestem w tej sprawie pesymistą. Nie spodziewam się, że do czasu wyborów prezydenckich zmieni się coś radykalnie na lepsze. Może się zmienić tylko na gorsze – z tych powodów, o których mówiłem. Uważam, że kurs skrętu na prawo jest dosyć widoczny. A jeżeli na prawo będzie znaczyło PiS z przyległościami, to wtedy byłoby z Polską bardzo niedobrze.

Tytuł jest oczywiście prowokacją. Humaniści są dalecy od prowadzenia wojen; czynią to, niejako w ich imieniu, generałowie. W gruncie rzeczy jednak to intelektualiści tworzą konstrukty myślowe, które prowadzą do wojen lub je skreślają z katalogu dopuszczalnych zachowań. Konflikty interesów i spory między wielkimi grupami społecznymi, narodami, państwami są nieuniknione. Współcześnie nauczyliśmy się je rozwiązywać za pomocą rozmowy, negocjacji. Najlepszym tego uosobieniem jest Unia Europejska, która po to właśnie powstała i znakomicie się z tego obowiązku wywiązuje. Nikomu dziś nie przyjdzie do głowy, że Francuzi, Niemcy, środkowi Europejczycy, Włosi, Hiszpanie – którzy do połowy ubiegłego stulecia nieustannie między sobą wojowali – mogliby chcieć sięgnąć po oręż. A wszystko zaczęło się od myśli, refleksji; moim zdaniem tyleż z technokratycznego projektu Jeana Monnet, co z wcześniej spisanego na bibułkach od papierosów i przemyconego z internowania na wyspie Ventotene humanistycznego manifestu Altiero Spinellego.

Idea wiecznego pokoju, uznania przez wszystkich ludzi i wszystkich przywódców politycznych, że lepiej jest współpracować niż gromadzić coraz większe zapasy coraz bardziej śmiercionośnych broni i później się nimi zabijać, jest pociągająca. Jest też – przyznajmy – nierealistyczna. W dającej się wyobrazić przyszłości zawsze znajdą się liderzy, wodzowie, najczęściej dyktatorzy, którzy będą dążyć do uzyskania korzyści drogą groźby, a jeśli to nie wystarczy, realnego użycia siły. W takich przypadkach zalecenie Wegecjusza: si vis pacem, para bellum jak dotąd sprawdzało się lepiej niż polityka appeasementu.

A co począć w sytuacji, gdy wojna przestała być abstraktem i trwa tuż za naszymi granicami? Czy byłoby odpowiedzialnym apelowanie o pokój za wszelką cenę, faktycznie na warunkach agresora? Trudno sobie wyobrazić, by państwo, które rozpętało awanturę zupełnie bez powodu, powściągnęło swoje dalsze ambicje terytorialne. Znamy to z historii. Już dawno państwa wspólnie zgodziły się, jak mają wyglądać stosunki między nimi, by nie powtórzyły się najgorsze okropności Wielkich Wojen. Zapisały to w Karcie Narodów Zjednoczonych, w Europie potwierdziły na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Zakaz agresji i niedopuszczalność anektowania fragmentów terytorium sąsiada stanowią kamień węgielny tego systemu.

Zadaniem humanistów jest przecież także sprzyjanie ochronie wartości, które ludzkość wytworzyła bazując na greckiej filozofii, rzymskim prawie, dorobku Oświecenia i rewolucji francuskiej. Wolność, poszerzające się prawa człowieka i mniejszości, demokracja powiązana z prymatem prawa nad wolą przywódcy, państwo gwarantujące społeczną harmonię (a nie będące aparatem opresji) – to wszystko mogłoby być utracone w zderzeniu z przynoszoną na bagnetach alternatywną koncepcją organizacji społeczeństwa, jeśli bylibyśmy niezdolni do przeciwstawienia tym bagnetom wystarczającej siły. To też znamy z dawnych dziejów. Po upadku Rzymu musieliśmy czekać na Odrodzenie tysiąc lat.

Z lewicowymi politykami rzecz jest prostsza. Ci stąpają mocno po ziemi. Kanclerz Olaf Scholz zaraz po rozpoczęciu rosyjskiej interwencji w Ukrainie wygłosił w Bundestagu przemówienie zapowiadające kopernikański przewrót we wschodnioeuropejskiej polityce jego kraju. Niemcy zaczęły się zbroić i stały się głównym europejskim dostarczycielem sprzętu i pieniędzy Ukrainie. Josep Borrell, hiszpański socjalista, jako Wysoki Przedstawiciel UE do spraw polityki zagranicznej śmiało wkroczył na nieznany dotąd Unii obszar wspólnych zakupów zbrojeniowych, z przeznaczeniem dla Kijowa.

Fundacja im. Friedricha Eberta, bliska SPD, zaprosiła grupę ekspertów z Niemiec, Polski, krajów bałtyckich i Skandynawii, Czech oraz Węgier do przemyślenia tego zwrotu w polityce europejskiej socjaldemokracji. W efekcie powstał raport „Shaping the Zeitenwende” (niełatwo ten tytuł przełożyć na polski, Zeitenwende to „przełom czasów”). Chodzi o zaproponowanie modelu nowej polityki lewicy wobec całego regionu na wschód od UE, teraz i w przyszłości. Miałem przyjemność uczestniczyć w tych pracach. Niepodważalne i niekontrowersyjne było w nich przyjęcie imperatywu niedopuszczenia do rosyjskiego zwycięstwa w trwającej wojnie, akceptacja tego, że Rosja w najbliższym czasie się nie zmieni oraz przyjęcie konieczności oparcia relacji z taką Rosją na znanych zasadach powstrzymywania, ograniczania i odstraszania. Logiczną konsekwencją – także w obliczu możliwego powrotu Donalda Trumpa do Białego Domu – jest budowa europejskich zdolności obronnych (wraz ze zgodą na ponoszenie niezbędnych kosztów) i świadomość potrzeby długotrwałego utrzymywania sankcji, zwłaszcza na dostęp rosyjskich firm do zachodnich technologii i kapitału. Takie czasy! Europa musi w końcu stanąć na własnych nogach, przestać się oglądać na sojusznika zza Oceanu. Socjaldemokraci godzą się też na wzmocnienie tzw. kompleksu wojskowo-przemysłowego – nie jako przygotowanie do przyszłej agresji, lecz dla ochrony naszych społeczeństw przed zewnętrznym zagrożeniem.

Raport trafia właśnie do politycznych decydentów europejskiej lewicy; będzie też przedstawiany i dyskutowany z progresywnymi środowiskami w krajach Starego Kontynentu.

Chaos w aktualnych opowieściach o wojnie

Mówi się, że żyjemy w „czasie przedwojennym” albo że tkwimy w „oparach zimnej wojny” i że niepokojąco nabrzmiewa alternatywa „wojna czy pokój”; że coraz bardziej rozlewa się wokół nas „eskalacja przemocy” i nabiera na znaczeniu „bezpieczeństwo”; że „znowu górę biorą interesy – broń i pieniądze – a nie piękne idee, tak żarliwie głoszone”.

Wypowiedzi o podobnym brzmieniu przytaczać dziś można niemal bez końca – jest ich zdumiewająco wiele i prawdopodobnie w najbliższym czasie będzie ich jeszcze więcej. Są one wymownym i złowieszczym znamieniem czasu, ale niewiele wyjaśniają. Poszerzają je rozliczne teksty publicystyczne, ale i one nie tłumaczą należycie współczesnego problemu „wojny i pokoju”. Trochę lepiej mają się w wypełnianiu swego zadania w zakresie tego problemu „obrazowe” przekazy medialne, wiele z nich jest bezspornie poznawczo-oceniających i poruszających (chodzi obecnie przede wszystkim o „obrazy” wojny w Ukrainie i na Bliskim Wschodzie).

Jakie są więc największe niedomogi i słabości aktualnej społecznej komunikacji, dotyczącej newralgicznych kwestii współczesnych wojen i zbiorowego bezpieczeństwa?

A więc najczęściej i najmocniej dociera ona do nas w zróżnicowanych, nie dość z sobą zsynchronizowanych, językach – zwłaszcza w stronniczym i na ogół tendencyjnym języku doraźnej polityki, ideologii czy dyplomacji – rzadziej zaś, i znacznie słabiej, w dostatecznie zobiektywizowanym i rzetelnie funkcjonującym przekazie informacyjnym. Ta swoista „językowo-wojenna” okoliczność jest jedną z istotnych przyczyn narastającego zamętu i niedoinformowania o arcyważnej dziś sprawie wojny i pokoju. Natomiast przyczyną czegoś jeszcze gorszego, bo powszechnego niedostatku głębszego rozumienia, a zarazem osobistego wyczuwania ogromu zła aktualnie prowadzonych lub realnie możliwych, niejako „na włosku wiszących” wojen, jest tematyczna jednostronność docierającego do nas obrazu współczesnej wojny. Mianowicie ukazuje się w nim przeważnie przedmiotową, rzeczową, emocjonalnie i moralnie obojętną, a osobowo bezbolesną jej stronę finansową, technologiczną, planistyczną, militarną, strategiczno-taktyczną i efektywnościową (niszczycielską, ilościowo śmiercionośną itp.). Rzadziej natomiast i jakby tylko w uzupełnieniu do owej przedmiotowej (rzeczowej) strony wojny, ukazuje się w tym obrazie stronę podmiotową – antropologiczną, osobowościową – najistotniejszą każdej wojny. Stronę, w której ujawnia się jej esencja, istota i uniwersalna o niej prawda, tzn. masowe zabijanie, okaleczanie, cielesne i psychiczne wyniszczanie ludzi, zadawanie im potwornego bólu i cierpienia, gwałtu i zniewolenia, powodowanie dogłębnego lęku i przerażenia, wewnętrznego napięcia i roztrzęsienia, zmuszanie do widoku i osobistego doświadczenia skrajnego okrucieństwa i barbarzyństwa, porażającego smutku i osamotnienia, wojennej potworności i katastrofy, częstego „patrzenia w oczy śmierci”, oglądu przerażającej maszynerii niszczenia wszystkiego, nierzadko całego „dorobku życia”.

Istotną też trudnością i poważnym kłopotem jest tu i to, że „mowę” o właściwej wojnie dopełnia się nadmiernie terminami oznaczającymi różne quasi-wojny czy niby-wojny albo po prostu pewne swoiste niewojenne konfrontacje i starcia międzyludzkie oraz międzypaństwowe. Coraz bardziej zagęszcza się „mowę” o wojnie takimi terminami jak „wojna handlowa”, „wojna informacyjna”, „wojna internetowa”, „wojna pokoleń”, „wojna kultur”, „wojna cywilizacji”, „wojna światopoglądów”, „wojna psychologiczna”, „wojna propagandowa”, „wojna ideologiczna”, „wojna kognitywna”, „wojna religijna”, „wojna obyczajowa”, „wojna klimatyczna”, „wojna technologiczna”, „wojna sportowa”, a nawet „wojna męsko-damska” itp. Nasilanie się tego natrętnego, a nawet modnego współczesnego procederu lingwistycznego znacznie zaciemnia rzeczywiste i złowrogie „oblicze” wojny „właściwej” („prawdziwej”) i swoiście rozmywa jej głębszą recepcję, znaczeniową wyrazistość; sprawia, że wojna właściwa powszednieje w mentalności ludzkiej, niebezpiecznie się „uzwyczajnia”,że oddala pożądany tu sprzeciw.

Meandry manipulacji wojną

O wiele gorszą od przypomnianego wyżej zamętu w językowej „opowieści” o wojnach dzisiejszych są nagminne i cynicznie prowadzone przez głównych, pośrednich lub bezpośrednich, sprawców owych wojen (rządy, prezydentów, premierów, dyktatorów, lobby militarno-przemysłowe niektórych krajów), różne formy manipulacji wojną; manipulacji w sprawie jej rzeczywistych przyczyn i uwarunkowań, celów i skutków, źródeł finansowania i beneficjentów zysków wojennych.

Główną formą stosowanej obecnie manipulacji wojną jest ukrywanie albo po prostu przemilczanie w oficjalnym języku polityki i dyplomacji oraz w zależnych od głównych central władzy i biznesu mass mediów, rzeczywistych przyczyn, pobudek i motywacji działań na polu przygotowywania (zbrojenie i finansowanie), legitymizowania (prowojenna ideologia i propaganda), a w końcu i wywoływania współczesnych wojen. Najczęściej są to przyczyny czysto polityczne, biznesowe, gospodarczo-finansowe, imperialne albo – ciągle jeszcze – nacjonalistyczne i egoistycznym interesem oraz zachłanną chciwością, bywa też, że i nienawistną głupotą i pychą podszyte, nastawienia i dążności współczesnych „rycerzy wojowania”. Pisze o nich dosadnie i jakże celnie hiszpański pisarz i reportażysta wojenny Arturo Pérez-Reverte: „wojna jest jedna: jakieś nieboraki w rozmaitych mundurach strzelają do siebie, umierając ze strachu, w dziurach pełnych błota, a ważny sukinsyn siedzi i pali cygaro w klimatyzowanym biurze, gdzieś bardzo daleko, wymyśla flagi, hymny narodowe i pomniki nieznanego żołnierza, nie brudząc się krwią ani gównem. Wojna to biznes dla sprzedawców i generałów, drogie dzieci. Cała reszta to bałach”. Do wysoko zaś dziś cenionych i ochoczo angażowanych projektantów „inteligentnej”, coraz bardziej niszczycielsko i śmiercionośnie wyrafinowanej broni, bez wahania odnosi ten bezsporny „znawca wojny” określenie „morderca” (Terytorium Komanczów) – z czym pewnie trzeba się zgodzić.

Kluczową pozycję w aktualnej okołowojennej manipulacji, zadziwiająco cynicznie i oszukańczo uprawianej przez zaangażowane w główne dzisiejsze konflikty wojenne państwa i rządy, jest przemilczanie albo zasłanianie atrakcyjną i chwytliwą społecznie frazeologią niepodległościowo-patriotyczną i ideową, fundamentalnych i „pierwszych” przyczyn owych konfliktów. Tkwią one – jak wiadomo – w zaawansowanej, ostrej, choć w znacznej mierze zakamuflowanej, rywalizacji o pozycję w świecie, a nawet o dominację w nim dwóch światowych „bloków” czy „metaukładów” społeczno-gospodarczych i państwowo-politycznych, a mianowicie układu „euroazjatyckiego” (Chiny, Rosja) i „euroatlantyckiego” (USA, UE, GB).

Wojna w Ukrainie, na Bliskim Wschodzie i „wisząca na włosku” wojna na Dalekim Wschodzie (m.in. o Taiwan) to militarne przejawy tej geopolitycznej rywalizacji.

Jasno i „bez ogródek” pisze o tym m.in. wybitny badacz i znawca ekonomiczno-politycznych przemian współczesnego świata – Grzegorz W. Kołodko: „Na powierzchni zjawisk słyszymy wciąż, a to o obronie przed wrogą agresją, a to o chlubnej walce w imię niepodległości, suwerenności i demokracji, ale przecież te starania wiążą się z tektonicznymi zmianami geopolitycznymi, które bynajmniej nie wszystkim są na rękę. Rosja wciąż nie potrafi pogodzić się z utratą – po rozpadzie Związku Radzieckiego – swojej wcześniejszej silnej pozycji. USA nie chce przyjąć do wiadomości faktu, że globalna hegemonia jest passé. Nostalgia za czasami kolonialnej potęgi wciąż kładzie się długim cieniem na Wielkiej Brytanii i Francji. Niektórzy obawiają się, że Chiny od asertywności przejść mogą do zewnętrznej agresywności” (G. W. Kołodko: W oparach zimnej wojny, „Przegląd”, Nr 12/1263, s. 10).

Wbrew zafałszowanej a „obowiązującej” poprawności politycznej dobitnie uzupełnia powyższe wypowiedzi jeden z korespondentów „Przeglądu”, pisząc: „USA i ich wasale, w tym Polska, chcąc utrzymać świat jednobiegunowy, potrzebują wojny. Irak i Afganistan to dla USA historia, a Ukraina i Gaza to ciąg dalszy, ale w innym wykonaniu. Nie wysłali własnych wojsk, ale dla Ukrainy robi się wszystko, aby broni nie zabrakło. Unia Europejska nawet w to działanie prowadzone przez USA wchodzi z wielkim rozmachem. Pieniędzy nie brakuje, byle Ukraina walczyła do ostatniego żołnierza w imię wolnego świata. Kasa na zbrojenia pochodzi z podatków, ale podatnik w tej sprawie nie ma nic do powiedzenia, tak samo nie będzie miał nic do powiedzenia, gdy bomby zaczną spadać na jego dom. Życie nie jest ważne. Ważne, aby wielcy tego świata byli zadowoleni”. (Andrzej Kościański).

Ale wojny potrzebują nie tylko Stany Zjednoczone, lecz także – niestety – wiele innych krajów. To, że obecnie na świecie toczy się kilkadziesiąt różnej wielkości wojen, tę demaskatorską tezę wyraźnie potwierdza. Przecież nie wszystkie z nich są wojnami obronnymi! Jak zauważa ceniony badacz globalnych stosunków ekonomiczno-politycznych „znowu górę biorą interesy – broń i pieniądze – a nie piękne idee, tak żarliwie głoszone”. (G. W. Kołodko).

Te „piękne idee”, o których mówi się w przytoczonym spostrzeżeniu, to przede wszystkim „wartości Zachodu”, „demokracja”, „solidarność”, „rozwój gospodarczy”, „suwerenność”, „niepodległość”, „integralność terytorialna”, „bezpieczeństwo”, „wolność”, „dobrobyt” itp. Są one wbudowywane w aktualnie konstruowaną przez polityków świata zachodniego, także naszego kraju, ideologię bezpieczeństwa i wojny „obronnej”, ale nie są jej jedynym składnikiem.

Ideologiczna promocja wojny

W przyjętej obecnie ideologii wojny nadużywa się słowa „musi”. Słowo to w kontekście realnej wojny (Ukraina, Strefa Gazy) może mieć bardzo złe, wręcz ludobójcze konsekwencje; może „posyłać” rozliczne rzesze ludzkie na bezmyślną rzeź i niepotrzebne masowe cierpienia. Przykładem artykulacji takiej wysoce nieracjonalnej, a potencjalnie bardzo niebezpiecznej ideologicznej narracji, zawierającej słowo „musi” może być natrętne powtarzanie nie dość przemyślanego przez polityków stwierdzenia: „Ukraina musi tę wojnę wygrać”; „Wojna w Ukrainie musi być wygrana”; „Ukraińcy muszą pokonać Rosjan”; „Rosja musi tę wojnę przegrać”; „Hamas musi być pokonany” itp.

O wiele rozsądniej i z potrzebną tu wyobraźnią oraz z większym szacunkiem dla dzielnych walczących stron, a mniejszym samolubnym ich uprzedmiotowianiem, słowo „musi” winno być, z uwagi na elementarną uczciwość i odpowiedzialność, zastąpione słowem „może” lub zwrotem „jest nadzieja” itp.

Negatywną i wielce niebezpieczną cechą omawianej ideologii wojennej jest też i to, że z jednej strony potęguje się w niej prawdopodobieństwo możliwych jednych wydarzeń, a z drugiej strony umniejsza się, a nawet wyklucza możliwość spełnienia innych. Przykładem tej pierwszej tendencji jest dowolne uznawanie za prawie pewne, że Rosja i Chiny wcześniej czy później zaatakują Zachód, przykładem zaś tej drugiej orientacji jest pomniejszanie, a nawet wykluczanie wybuchu wojny termojądrowej. Słyszymy i czytamy np., że „Putin nie zatrzyma się na Ukrainie” (Aktualny dowódca wojsk NATO); „Rosja może zaatakować NATO” (Andrzej Duda – prezydent Polski); „Rosja może zaatakować NATO w ciągu trzech do pięciu lat” (Troels Lund Poulsen – duński minister obrony); „Kreml przygotowuje się do wojny na dużą skalę z państwami NATO” (Instytut Badań nad Wojną) itp. „Jeśli doszłoby do wojny między Rosją a Sojuszem Północnoatlantyckim, to zakończyłaby się ona nieuniknioną porażką Moskwy” (Radosław Sikorski – minister spraw zagranicznych Polski).

Bardzo trudno jest określić stopień prawdopodobieństwa tych wątpliwych prognoz, jednak przyjmowane są one bezdyskusyjnie do lansowanej struktury aktualnych uzasadnień bezpieczeństwa zewnętrznego świata zachodniego i naszego kraju.

Za niemal pewnik uchodzi też i to, że broń termojądrowa ponoć służy obecnie już tylko wyłącznie jako „straszak” wojenny, a nie jako realna groźba totalnej katastrofy. Nasuwa się uprawnione pytanie, na czym opiera się to iluzyjne i nieodpowiedzialne, można też powiedzieć lekkomyślne przeświadczenie?

Symptomatyczną i wprowadzającą w uzasadnione zdumienie cechą omawianej tu ideologii wojennej jest prawie zupełna rezygnacja z obecności w niej takich ważnych i w gruncie rzeczy nie do pominięcia pojęć jak „pokój”, „negocjacje pokojowe”, „kompromis”, „porozumienie”, „zrozumienie »racji« przeciwnika”, „odpowiedzialność” itp. A w konsekwencji zupełne zignorowanie, szydercze ośmieszanie, a nawet oskarżanie o brak patriotyzmu i narażanie państw na niebezpieczeństwo, pacyfizmu, jako bardzo istotnej i – wbrew szerzonym opiniom – w pełni uprawnionej alternatywy dla każdego praktykowania wojny, nie mówiąc już o jego prawdziwie proludzkim i prożyciowym obliczu. Jakże odosobniony jest w dzisiejszym świecie papież Franciszek, kiedy w związku z konfliktem Izraela z Iranem desperacko apeluje: „Niech wszystkie kraje staną po stronie pokoju” (wypowiedź papieża Franciszka z 14.04.2024).

Chciałoby się powiedzieć, że to arcyludzkie i arcymądre zawołanie czy tę humanistyczną prośbę należałoby uporczywie wypowiadać, nawiązując do każdej współczesnej wojny lub w sytuacji grożącej jej wywołaniem.

Na obrzeżach psychozy wojennej

Z tą pokrętną, a po części też i zafałszowaną ideologią wojenną łączy się, jako jej intencjonalnie zamierzony bądź też kształtujący się żywiołowo w „czasie przedwojennym” skutek w postaci swoistej zmiany w sferze mentalnej i zachowaniowej niektórych środowisk społecznych oraz czołowych postaci „świata politycznego” – z obydwu stron „frontu wojennego”. Chodzi m.in. o znaczny wzrost zainteresowania wojną, postaw, nastrojowości okołowojennej, pojawianie się wyraźnych zaczątków pewnej psychozy wojennej. Można przypuszczać, że wadliwości ideologii wojennej oraz psychologiczne mechanizmy owej psychozy niekorzystnie wpływają na postawy i decyzje rządzących w naszym kręgu geopolitycznym elit politycznych. Na przykład, że znacząco wpływają one na nazbyt „rozgorączkowane”, nieadekwatne do realnego zagrożenia starania o zabezpieczenie się przed atakiem wojennym wyolbrzymionego w swej agresywności wroga (głównie z Rosji i Chin) – np. premier Wielkiej Brytanii Rishi Sunak niedawno oświadczył (23.04.2024), że „przestawimy przemysł obronny na stan wojenny”, a prezydent Stanów Zjednoczonych, Joe Biden, w pełnym przekonaniu swej racji podpisał olbrzymią, bijącą rekordy wielkości, „pomoc finansową” dla Ukrainy w wysokości ponad 60 mld dolarów! (20.04.2024), a nazajutrz po podpisaniu tego „wojennego daru” dowiadujemy się, że naziemne i powietrzne transporty z najnowocześniejszą bronią i amunicją w jego kraju zakupioną z tego „daru” masowo zdążają w stronę swego przeznaczenia. Przy czym pomoc ta, jak i wiele do niej podobnych, jest tak biznesowo skalkulowana, że walnie przyczynia się do rozwoju gospodarczego i nadzwyczajnych zysków finansowych „darczyńcy” (Jakub Dymek: Do kogo naprawdę trafiają środki na pomoc Ukrainie, „Przegląd”, 29.04–5.05.2024). Prezydent ochoczo podpisał przekaz tej ogromnej kwoty militarnego wsparcia dla Ukrainy, mimo że jest rzeczą niemal pewną, iż bezprecedensowo obficie wspierana wojna prawdopodobnie nie zakończy się zgodnie z oczekiwaniami żadnej ze stron tego bezsensownego i krwawego konfliktu wojennego. Takie czy inne zaś wspieranie jej prowadzi tylko do absurdalnego przedłużania ogromu ludzkich cierpień, masowego uśmiercania i kaleczenia żołnierzy i cywilów, niepowetowanej dewastacji i niszczenia wielkiego i pięknego kraju. Chciałoby się tu jeszcze dodać globalne spojrzenie na ten „dar” wybitnego ekonomisty: „Gdyby tylko połowę tych środków – czytamy – trafnie zaadresować na walkę ze skrajną biedą, w której wciąż żyje aż 630 mln ludzi – co 13 z nas! – to można byłoby ją prawie wyeliminować” (G. W. Kołodko). Podobnych decyzji i działań innych krajów z zakresu „wojennego animuszu”, czy „militarnej szczodrości” nie trzeba tu przytaczać, bo są one dobrze znane z medialnego przekazu. Wystarczy może tylko przypomnieć „gorączkowe” starania naszego prezydenta o podwyższenie w krajach UE budżetów zbrojeniowych do 3, a może i 4 procent budżetów narodowych i o rozmieszczenie broni jądrowej na terytorium naszego kraju.

To pewne „zachłyśnięcie się” czy nawet swoiste „opętanie” mirażem wojny przez czołowych polityków obecnego „czasu przedwojennego” wymagałoby odrębnego omówienia. Tu zaś zaznaczmy tylko, z nieukrywaną ulgą to, że w szerszych środowiskach społecznych i w kręgach zwykłych ludzi na ogół – na szczęście – nie występuje większe „podniecenie” czy to nadzwyczajne „poruszenie” wojenne, ale że, niestety, daje o sobie znać naturalny w takich okolicznościach pewien lęk przed wojną, lęk o siebie i bliskich, lęk o własną i najbliższych przyszłość oraz naturalne pragnienie pokoju i spokoju.

Paradoksalna i niebezpieczna perspektywa technologicznego rozwoju wojen współczesnych

Mówimy tu o wojnach szybko zmieniających się zarówno w sposobie, „sztuce” ich prowadzenia, jak i – w szczególności – w technologii wojennej oraz „mocy śmiercionośnej” i niszczycielskiej. Zmiana ta – jak niemal wszystkie inne zmiany współczesnej cywilizacji^[1] – podlega stałemu przyspieszeniu, prowadzącemu do ekstremalnych i nieoczekiwanych rozwiązań i coraz bardziej paradoksalnych skutków. Skutków sprawiających, że wojny współczesne stają się coraz wyraźniej wojnami bezsensownymi i antyludzkimi; wojnami niemożliwymi do jakiegokolwiek racjonalnego i moralnego uzasadnienia (traci m.in. na swym znaczeniu ważny i do niedawna dość powszechnie uznawany podział wojen na „sprawiedliwe” i „niesprawiedliwe”). Chodzi tu przede wszystkim o to, że dzięki nadzwyczajnie przyspieszonemu rozwojowi technologii wojennej śmiercionośna i niszczycielska „moc przerobowa” wojny współczesnej sięgać zaczyna szczytów i nie ma żadnej pewności, że nie „rozleje się” ona w wojnę totalną i termojądrową (mimo dziwnie nierozumnemu i krótkowzrocznemu, można nawet powiedzieć – naiwnemu i życzeniowemu, przeświadczeniu wielu współczesnych czołowych decydentów politycznych, w tym przedstawicieli polskiego życia politycznego, że taka możliwość ponoć nie wchodzi w rachubę, że ktoś tylko nas tu „straszy”. Otóż wbrew tym płytkim i nieodpowiedzialnym, ale medialnie z powodzeniem rozpowszechnianym zapatrywaniom współczesnych „rycerzy wojowania”, w resztkach trzeźwości myślenia i wyobraźni przyjąć należy, że mamy tu, niestety, do czynienia z realną możliwością, potwierdzającą nie tylko tradycyjny paradoks wojny – że nie ma w niej zwycięzców, że „każdy jest w niej przegrany”, ale ukazującą, można tak powiedzieć, ostateczny paradoks wojny, tzn. totalne unicestwienie zarówno tych, którzy prowadzą wojnę napastniczą („niesprawiedliwą”), jak i tych, którzy zmuszeni zostali do wojny obronnej („sprawiedliwej”).

W ramach tego dziejowego wojennego paradoksu stracić mogą swój dotychczasowy sens niemal wszystkie zjawiska powiązane integralnie dotąd z wojną, w tym dobrodziejstwo pokoju i bezpieczeństwa. Możliwe jest, niestety, stwierdzenie, że na obecnym etapie rozwoju naukowo-technicznego i cywilizacyjnego ludzkości wojna nie może już być stawiana w historycznej jedności z pokojem. Nie może być tak sytuowana dlatego, że z zakresu pojęcia współczesnej wojny nie da się wyłączyć koncepcji wojny termojądrowej. Ta zaś wojna ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia życia i śmierci nie tylko poszczególnych ludzi, określonych zbiorowości ludzkich, klas, warstw i narodów, ale, być może, całej ludzkości, a w każdym razie znacznej jej części. Po takiej wojnie czas pokoju oznaczać może już tylko czas postludzki i postkulturowy, a może nawet postżyciowy – czas wyzbyty antropologicznego i witalnego odniesienia, czyli niedający się zestawić z jakąkolwiek ludzką rzeczywistością, że możliwa nowoczesna wojna totalna (czytaj – termonuklearna) przestaje być jakąkolwiek alternatywą dla pokoju i dla rozwoju ludzkości, że w erze rewolucji naukowo-technicznej i sztucznej inteligencji możliwe jest i jedynie racjonalne z punktu widzenia podstawowego, tzn. bytowo-egzystencjalnego i rozwojowego interesu ludzkości planowanie i organizowanie świata bez wojen i bez konfliktów zbrojnych na szerszą skalę.

W podobnie absurdalnej i tragicznej perspektywie można by rozpatrywać kwestię bezpieczeństwa ludzkiego. W wyniku ewentualnego ciągle realnego kataklizmu termojądrowego owo bezpieczeństwo ze sfery priorytetowych starań i zabezpieczeń oraz z wysokiego szczebla najwyższych wartości takich jak życie, zdrowie, wolność, godność itp. spaść może na poziom dziejowo bezwartościowego stanu rzeczy.

Nie bez kozery nasuwa się więc tu może krytycznie przesadne, ale bardzo aktualne stwierdzenie, że funkcjonowanie człowieka w ramach cywilizacji pierwszej połowy obecnego stulecia obnaża znaczną niedojrzałość intelektualną i moralną homo sapiens. Niedojrzałość ta przejawia się przede wszystkim w tym, że nie może on – przynajmniej jak dotąd – rozwiązać podstawowych sprzeczności, w które się uwikłał w systemach własnego bytowania zbiorowego. Chodzi przede wszystkim o sprzeczność między tym, czym człowiek mógłby i powinien być a tym, czym jest w rzeczywistości; między dużymi osiągnięciami cywilizacyjnymi a racjonalnym kształtowaniem własnego losu i własnej historii oraz sprawowaniem skutecznej kontroli nad procesami społecznymi i politycznymi. Wśród szczególnie ważnych obecnie sprzeczności homo sapiens znajduje się sprzeczność między wiedzą teoretyczną i empiryczną (scientią) a głębiej pojętą wiedzą życiową i praktyczną (sapientią), innymi słowy – między nauką a mądrością. Tej pierwszej mamy – jako ludzkość – imponująco wiele, tej drugiej – żenująco mało. Dramatycznym poświadczeniem tego stanu rzeczy jest m.in. to, że nie potrafimy kształtować swych dziejów bez nieustającego pasma wojen i konfliktów, opartych na prymitywnych koncepcjach „myśliwych”, na niskich emocjach i instynktach, czy źle pojętych interesach politycznych i biznesowych. „Zadufani w sobie – pisze jeden ze współczesnych polskich uczonych – nazwaliśmy się gatunkiem homo sapiens, wciąż jeszcze nie zdając sobie sprawy, że jesteśmy dopiero in statu nascendi i kiedyś może w przyszłości staniemy się sapiens. Wpierw jednak musimy przekroczyć fazę, w której obecnie tkwimy jako ludzie okrutni – homo crudus et cruentus” (J. Aleksandrowicz).

^[1] Jan Szmyd: Przekroje cywilizacyjnych przemian współczesnego świata i człowieka. Epokowa transformacja wszystkiego – szansa i zagrożenie, 2023.

Autor, związany z „Res Humana” od początku jej istnienia krakowski profesor, jest humanistą, filozofem, historykiem idei, psychologiem religii, pedagogiem.

 

 

Lancelot Ware – brytyjski naukowiec i prawnik oraz Roland Bervill – australijski prawnik w dniu 1 października 1946 roku założyli organizację o nazwie MENSA.

Słowo mensa oznacza po łacinie „stół”. Celem, który przyświecał temu wydarzeniu było zgromadzenie przy tym symbolicznym stole najinteligentniejszych ludzi na świecie.

Stopniowo, także w innych krajach powstawały kluby wybitnych jednostek – osób o udowodnionym i jednoznacznie określonym poziomie inteligencji (łacińskie słowo: inteligentia oznacza rozum, inteligencję) – wyrażonym konkretną liczbą punktów, czyli tzw. IQ.

Od tego momentu minęło wiele lat i obecnie MENSA INTERNATIONAL z oficjalną siedzibą główną w Caythorpe w Wielkiej Brytanii jest federacją 54 stowarzyszeń krajowych, w tym polskiego. Dane z 2023 r. określają liczbę członków, czyli osób zgromadzonych w różnych klubach MENSA na świecie i wybranych spośród wielu na 145 000. W Polsce to 2400 osób.

Jak z wielką dumą podkreślają członkowie Mensy, stanowią oni zaledwie 2 procent całej populacji. Niebagatela!

IQ – cóż to za cudowna miarka, za pomocą której można odróżnić mądrego od głupiego i to z precyzją wyrażoną w dokładnej liczbie punktów, tak dokładnie jak zmierzenie w centymetrach wysokości stołu?

Próbując to zrozumieć, zacznijmy od rozszyfrowania angielskiego skrótu IQ. Oznacza on iloraz inteligencji (intelligence quotient), czyli wartość liczbową wyniku specjalnego testu o tej nazwie.

Testy IQ zawierają różne zadania umysłowe, ciągle zmieniane, aby nikt nie nauczył się ich na pamięć, mające badać rozmaite rodzaje sprawności umysłowej w różnych dziedzinach. Wymienia się tu np. sprawności arytmetyczne, analityczne, przestrzenne, lingwistyczne, skojarzeniowe itp. Średnia uzyskanych wyników stanowi iloraz inteligencji.

Testy IQ od dawna są przedmiotem krytyki. Zwątpienie w ich wartość argumentuje się tym, że mierzą tylko pewne elementy umysłu, skromne i okrojone, które mogą się ujawnić przy rozwiązywaniu zadań typu łamigłówki. Wiadomo, że ich częste rozwiązywanie pozwala nabrać wprawy w tego rodzaju „akrobacjach umysłu” – podobnie wielkiej wprawy nabierają ci, którzy nieustannie rozwiązują krzyżówki i rebusy, chociaż są one przecież różne. Nie odzwierciedla to zatem głębi myślenia ani rozmaitych jego rodzajów, zróżnicowanej wyobraźni itp. Wiadomo, że wyobraźnia, którą posługuje się architekt, różni się od wyobraźni pisarza, malarza i innych artystów. Wielu wybitnych, mądrych ludzi, np. twórców sztuki i naukowców, aktywistów, za sprawą których w jakimś punkcie na Ziemi komuś zaczęło być lepiej, zapewne mogłoby wcale nie najlepiej wypaść w zadaniach składających się na test IQ.

Testy te nazywane są nawet „kognitywistycznym przesądem”.

Warto poznać historię narodzin testów IQ, dowiedzieć się, w jakim celu powstały i na jakich założeniach były oparte – po to choćby, aby zobaczyć, jak kuriozalną metamorfozę przeszły, stając się w gruncie rzeczy zaprzeczeniem celu, któremu miały służyć.

Ich autorem był francuski psycholog i pedagog (a także grafolog) Alfred Binet (1857–1911). Był zafascynowany zjawiskiem inteligencji i wiele lat poświecił jej badaniu. Jako pedagoga nurtowało go pytanie o to, czy można udoskonalić edukację dzieci, a jeżeli tak, to w jaki sposób to zrobić. Szczególnie skupił swoją uwagę na uczniach, którzy mieli trudności z nauką. Uważał, że aby im pomóc, trzeba dokładnie poznać słabe strony każdego z nich, a następnie dostosować sposób uczenia do potrzeb konkretnego dziecka tak, aby nadrobić istniejące braki.

Odpowiednie testy Alfred Binet opracował około 1905 roku. Jak podkreślał, nie są one po to, aby wykazać, kto jest gorszy, a kto lepszy, kto bardziej inteligentny, a kto mniej. W teście tym – powiadał – nie ma wygranych ani przegranych. Jego celem jest wykazanie, w czym tkwią słabe punkty ucznia i nad czym należy z dzieckiem więcej popracować. Porównajmy to do treningu sportowego – aby całość była udana, trzeba czasem zatrzymać się i przećwiczyć tylko pewne partie mięśni lub wybrane elementy gry.

Swoje intencje wyjaśnił jeszcze dobitniej. Podkreślał, że opracowana przez niego skala absolutnie nie pozwala na pomiary inteligencji. Bowiem cechy intelektualne nie nakładają się na siebie, jak wartości rosnące liniowo, czyli tak jak wtedy, gdy mierzymy np. wysokość, długość czy wagę. Inteligencja jest, jak sądzi dzisiejsza nauka, funkcją mózgu pełnego jeszcze tajemnic, o niepoznanych do końca możliwościach różnych jego obszarów. Jeden człowiek obraca się gładko w świecie liczb, inny z trudem podlicza swoje rachunki, ale ma wyobraźnię poety czy malarza; jeszcze inny nigdy nie dostanie żadnej światowej nagrody, ale jest doskonałym pragmatykiem życia codziennego i zostanie menedżerem, który zajmie się praktycznymi sprawami bujającego w obłokach artysty. Inteligencja to nie linia, to obszary, których układ wzajemny, wzajemne relacje, są zwyczajnie niepoznane.

Nie ma także możliwości porównania poszczególnych przejawów inteligencji.

„Poziom inteligencji nie jest stały. Musimy protestować i reagować przeciwko temu brutalnemu pesymizmowi – twierdził Binet. – Na szczęście jest to błędny pogląd. Nie, inteligencja może się rozwijać, jej poziom może wzrosnąć. Dzięki ćwiczeniom umysłu – ćwiczeniu pamięci, uwagi, posługiwaniu się logiką jako trzema filarami inteligencji – można ją poprawić”.

I tyle Alfred Binet.

Potem wzięto się za przerabianie i poprawianie tych testów. Zapoczątkował to już Theodore Simone (1873–1961) – współpracownik Alfreda Bineta.

Istnienie klubu tych, którzy chlubią się unikatową w skali całego świata inteligencją nie powinno nikogo dziwić. Istniały i istnieją rozmaite kluby towarzyskie i stowarzyszenia o oryginalnych nazwach, skupiające osoby na podstawie takiej lub innej wspólnej im cechy (bywa, że zaskakującej). Jedne elitarne i snobistyczne, inne nie. Przykładem fantazji w takiej dziedzinie jest fikcyjne i wymyślone przez twórcę filmu z 1989 roku Petera Weira Stowarzyszenie Umarłych Poetów. To jednak fikcja absolutna, chociaż brzmi intrygująco.

Ale ogólnopolskie stowarzyszenie Broda i Tatuaż istnieje naprawdę, stanowiąc grupę, w skład której wchodzi ponad dwadzieścia tysięcy członków.

Założenie małej przyjacielskiej grupy, powstałej z poczucia wspólnoty z tytułu posiadania brody i tatuażu wkrótce okazało się dla jej członków niewystarczające. Stopniowo przekształciła się ona w organizację ze statusem stowarzyszenia. Nie tylko promującą tolerancję i wzajemne wspieranie się w potrzebie, ale także i przede wszystkim podejmującą realne działania, jak np. organizowanie akcji i imprez charytatywnych, z których dochody są przeznaczane dla dzieci borykających się z ciężkimi chorobami. „Wytatuowani brodacze z sercem na dłoni” – tak bywają określani. I nie jest to nazwa nieuzasadniona.

W wielu próbach określenia tego, czym jest inteligencja, w próbach odnalezienia jej istotnych cech, było zwrócenie uwagi (także przez Bineta) na fakt, iż kieruje ona uwagę człowieka poza siebie samego, na świat. Rodzi zainteresowanie nim, powoduje reakcje na różne sytuacje, a jej posiadacza cechuje także umiejętność krytycznego podejścia do własnych działań.

A co sądzą o sobie sami „mensanie” (tak nazywają siebie członkowie klubu najbardziej inteligentnych)?

Co ich wyróżnia wobec reszty świata – to już wiemy. Ale co łączy ich wzajemnie, dlaczego i w jakim celu gromadzą się, tworząc wyodrębnione grupy?

Najdokładniej i najwierniej opowiedzą o tym ich własne słowa, będące fragmentem obszerniejszej wypowiedzi pod hasłem: „O nas” umieszczonej na stronie polskiej Mensy:

Czytamy:

„(…) właściwością mensan jest trudność w odnalezieniu się w tzw. normalnym świecie. Mensanie prawie zawsze odstają od szablonów i sztywnych norm. Dla takich osób Mensa jest przystanią życzliwości i zrozumienia”.

(…) „A zresztą, czy jest coś przyjemniejszego, niż pochwała własnego umysłu i pełen aprobaty wzrok przyjaciół?”

Czym zajmują się podczas spotkań?

„(…) Czasem rozegramy partyjkę Scrabble lub Tantrixa i z pewnością przedyskutujemy kwestię lepszego umiejscowienia eksponatów” (to ostatnie po wspólnej wizycie w Muzeum Lotnictwa).

„Są też takie cechy, które można by spróbować uogólnić na wszystkich mensan. Jedną z nich jest poczucie humoru. (…) Od rozumiejących abstrakcyjne inteligentne dowcipy do wymyślających abstrakcyjne inteligentne dowcipy. (…) Typowy «realistyczny» dowcip o teściowej lub kochanku w szafie śmieszy ich umiarkowanie. Ale już przy «rybackiej» zasadzie Stefana Kisielewskiego: im dłuższy dostęp do morza, tym trudniej złapać rybę (uzasadnienie: bo ma więcej miejsca do ucieczki) zaczynają radośnie porykiwać”. Radośnie porykiwać – ale czy inteligentnie?

Takie oto są podstawowe informacje, zamieszczone na stronie głównej polskiego oddziału stowarzyszenia Mensa.

Odnosi się wrażenie, że mamy tu do czynienia ze swoistym rodzajem inteligencji, która kieruje uwagę człowieka na siebie, na własne istnienie i ma ochotę uciec od całego (oczywiście mniej inteligentnego) świata.

Uplasowanie się na pozycji geniuszy, stanowiących jedynie garstkę na całym świecie, robi jednak wrażenie na wielu. Wiara w IQ zatacza kręgi i ma swoich bezkrytycznych fanów.

Pewien publicysta Bloomberg Television (płatna telewizja amerykańska zajmująca się tematyką biznesu i rynku kapitałowego) wymyślił rzecz następującą: otóż ludzie z punktacją IQ powyżej 145 powinni dostawać dożywotnie stypendium.

Zainteresowani tematem natychmiast przeliczyli, jaka to kwota – w warunkach polskich mogłaby stanowić minimum pozwalające potencjalnym geniuszom nie tracić czasu na pracę zarobkową i całkowicie poświęcić swój umysł zajęciom godniejszym ich intelektu. Kwotę tę obliczono na 6500 zł miesięcznie. Nie byłoby to jednak przecież uwarunkowane jakimiś konkretnymi wymogami, jedynie przewidywaniem, że umysły wybitne zrodzą wybitne płody.

A co z tymi, którzy spędzaliby swój cenny czas tylko na wymyślaniu abstrakcyjnych dowcipów i wzajemnym podziwie własnych umysłów?

Jednak gwoli sprawiedliwości i dla zaznaczenia konkretnych pożytków trzeba odnotować, że w 1971 r. została założona przez Mensę organizacja filantropijna, która ma wspierać (np. poprzez stypendia i działania edukacyjne) rozwój intelektualny na świecie.

To dobrze brzmi, natomiast nie znalazłam informacji (to nie znaczy, że gdzieś ich nie ma, chociaż nie rzucają się w oczy) o jakichś wybitnych ponad powszechną miarę osiągnięciach samych mensan.

Ciekawostką kultury naszych czasów, a więc połowy wieku XX i (od 23 już lat) XXI wieku jest to, że intelekt, inteligencja, rozum (nie ma tu dokładnych, rozgraniczających definicji) stały się modne, stały się trendy. Nie wszyscy przy tym krytykują sposób, za pomocą którego da się osiągnąć status „wybranych” pod tym względem. Najważniejsze wszak, żeby nim być – wraz z w miarę wysokim numerkiem przy nazwisku. Wiele osób spośród gwiazd kina, telewizji, wielu celebrytów zabiega o dostanie się do elitarnego i snobistycznego – chyba można tak powiedzieć – klubu. Bo przecież nie po to, aby w jego ramach dokonać czegoś wybitnego, lecz by móc dokumentować się samą przynależnością, w tym zdjęciem w mediach uzupełnionym jak najwyższym numerkiem.

Internet i inne media są pełne list „geniuszy” (ale tam funkcjonuje to słowo bez cudzysłowu), list specyficzne zestawionych – każda według specjalnego klucza. Najbardziej wyeksponowane listy dotyczą celebrytów, aktorów, gwiazd estrady, jest nawet lista genialnych seksbomb. Czytamy zatem, że:

Marylin Monroe miała IQ 168, Sharon Stone – 154, James Wood – 180, a Natalie Portman – 164. Także piosenkarka Dorota Rabczewska, powszechnie znana jako Doda Elektroda, chwali się przynależnością do Mensy i 156 punktami IQ. Z filmiku zamieszczonego w Internecie dowiadujemy się, że: „teraz jestem Doda Mensoda!”. Poniżej znalazły się niewybredne, ale adekwatne do prezentowanych zdjęć komentarze publiczności, typu: „Iloraz inteligencji Dody jest równie autentyczny, jak jej piersi”.

Jakby nie dość było tych rewelacji, dowiadujemy się również, że Doda ma iloraz inteligencji tylko o 4 pkt mniejszy od Alberta Einsteina, zaś Natalie Portman tylko o 1 pkt mniejszy od Wolfganga Amadeusza Mozarta. Ktoś także, zupełnie serio zadał pytanie o to, jakie IQ miał Mikołaj Kopernik! I to jest dopiero prawdziwy szok, zważywszy na fakt, że Einstein urodził się w 1879 roku, Mozart w 1756, zaś Kopernik w 1473. Jakie testy IQ wtedy funkcjonowały?

Pamiętajmy jednak o tym, że inteligencja i poczucie humoru faktycznie idą w parze.

Dr Małgorzata B. Jakubiak jest absolwentką filologii słowiańskiej oraz filozofii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, długoletnim pracownikiem naukowym Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, w Zakładzie Filozofii Człowieka i Społeczeństwa, autorką wielu prac o twórczości Tadeusza Kotarbińskiego.

Tekst ukazał się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Konfucjuszowi zawdzięczamy ostrzeżenie, by nie podglądać, nie podsłuchiwać i nie plotkować. W XVIII wieku, w sanktuarium Toshogu, Mizaru, Kikazaru oraz Iwazaru doczekało się wizerunku – znanej dzisiaj na całym świecie rzeźby przedstawiającej małpę zakrywającą sobie oczy, uszy i usta. Stary mistrz wiedział, przed czym przestrzega, najgorsze jest bowiem nieporozumienie czy kłamstwo płynące z naszego niezrozumienia drugiego człowieka. Lepiej zatem zachować dystans, a nie podglądać i plotkować. Problem jednak w tym, że bardzo szybko z mądrości zrodziła się głupota, a Mizaru, Kikazaru i Iwazaru zaczęły wyrażać obojętność. Niedostrzeganie problemu, dystans wobec tego, co się dzieje i milczenie o przemocy czy zagrożeniach to ludzka specjalność. W XXI wieku nie stać już nas na ten luksus obojętności i skupienia się na sobie. Egoizm zabija.

W 2020 roku, podczas obchodów 75. rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz-Birkenau, Marian Turski przekazał słowa, które powinny stać się mottem XXI wieku: „Nie bądźcie obojętni!”. Po II wojnie światowej myśliciele miary Karla Jaspersa czy Theodora Adorno zadawali sobie jedno pytanie: jak to było możliwe, że nikt nie reagował, gdy po sąsiadów przychodziło gestapo, gdy wywożono Żydów do obozów koncentracyjnych? Dzisiaj młodzież zadaje nam jedno pytanie: gdzie byliście? Dlaczego dopuściliście do VI wielkiego wymierania i kryzysu klimatycznego?

Przyszłość Unii Europejskiej jak w soczewce odzwierciedla problemy globalne, przy czym UE ma ten przywilej, że należy do bogatego zachodniego świata czy inaczej elitarnego klubu krajów bogatej Północy. Pomimo jednak całego rozwoju i bogactwa przyszłość UE rozwija się w cieniu wojny tuż na granicy: w Ukrainie oraz w rzeczywistości Kryzysu Klimatycznego. I o tym nie wolno nam zapomnieć. To, czym jest i czym się stanie Europa, wiąże się w fundamentalny sposób właśnie z Kryzysem Klimatycznym. Już dzisiaj sami możemy to obserwować – pustynnienie obejmuje wiele regionów Europy, a wysychanie rzek czy nagłe załamania pogody stały się powszechne. Uchodźcy u drzwi Europy to nie jest tylko kwestia terroru i wojen w wielu regionach świata, ale w dużej mierze zmian klimatycznych. Jak diagnozował Henryk Skolimowski – ekoetyk, filozof – wiek XXI musi stać się wiekiem ekologii, inaczej nas wszystkich czeka radykalna zmiana nie tylko stylu życia, ale i obniżenie poczucia bezpieczeństwa czy utrata podstawowych dóbr i praw, do których tak bardzo się przyzwyczailiśmy i traktujemy je jako normę.

Obecnie w Unii Europejskiej procesy zachodzą w dwóch nurtach, ścierają się dwie siły. Wydaje się, że tegoroczne wybory do Europarlamentu stają się decyzją, w którym kierunku pójdzie transformacja Unii, a przez to również naszego życia i narodowej polityki.

Pierwszy nurt jest umiarkowanie progresywny. Wypracowanie Zielonego Ładu (Green Deal) nie jest żadną wielką rewolucją, to tak naprawdę kompromis pomiędzy wymaganiami gospodarki, rozwoju, a koniecznością powstrzymania drastycznych zmian klimatycznych. Założenia Zielonego Ładu, które zobowiązują państwa do: dostarczenia czystej i bezpiecznej energii, wdrażania gospodarki o zamkniętym obiegu, obniżaniu zapotrzebowania na energię, przyspieszenia przejścia na zrównoważoną i inteligentną mobilność, ochrony i odbudowy ekosystemów i bioróżnorodności, przystosowania się do zmian klimatycznych, ochrony zdrowia – to tak naprawdę minimum, jakie musimy wykonać, by nie zniszczyć ostatecznie naszej planety.

Drugi nurt obejmuje radykalnych denialistów, zaprzeczających, by zmiany klimatu były spowodowane ludzkim działaniem. I tu zarówno od strony polityki, jak i aktywizmu tkwi ogromne zagrożenie. Denializm klimatyczny idzie często bowiem w pakiecie z nacjonalizmem, szowinizmem, zarówno gatunkowym, jak i genderowym, czy klasizmem. Często denialiści opowiadają się za wyjściem ich państw z Unii Europejskiej bądź za wetowaniem i hamowaniem wszelkich progresywnych zmian.

Protesty odbywają się w Niemczech, Francji, Włoszech, Hiszpani, Grecji, Rumunii, Litwie i Portugalii. W Polsce 27 lutego br. w Warszawie na proteście pojawiły się po raz pierwszy banery: „Precz z Zielonym Ładem”, „Zielony Ład to śmierć”, „Zielony Ład to głód”. Lawina ruszyła i tak zaczęło się blokowanie dróg, a fale oburzenia wracają raz po raz. Protestujący rolnicy mówią o niedorzeczności przepisu trzymania odłogiem 4% ziemi (w przypadku gospodarstwa powyżej 10 ha), zmniejszania zużycia nawozów i środków ochrony roślin czy nakazu ograniczenia stosowania pestycydów. Motywem przewodnim jest też uszczelnienie granicy z Ukrainą oraz strach przed tanią żywnością płynącą z tych terenów. W całej tej narracji widać nie tylko niezrozumienie tego, czym jest Zielony Ład, ale również strach przed jakąkolwiek zmianą oraz ogromną niechęć do Unii Europejskiej. Prawie we wszystkich krajach, gdzie odbyły się protesty, słychać było głosy czy to niechęci wobec Unii, czy to krytyki jej idei. W Polsce protesty te przybierają bardzo dramatyczny wymiar, skierowane są bowiem przeciwko samej Ukrainie, a także jej wspieraniu. Blokowanie granicy z sąsiadem było takim właśnie antyukraińskim działaniem, nie tylko bowiem zboże, ale również broń czy lekarstwa, ubrania, produkty codziennego użytku jadą przez granicę na tereny objęte wojną. Z kolei krytykowanie polityki zagranicznej UE i wspierania przez nią walczącej Ukrainy było deklaracją, o ile nie wprost popierającą agresora, to dającą ciche przyzwolenie na walkę Rosji z Ukrainą. Blokowanie granicy kraju, który walczy, nigdy nie jest działaniem neutralnym. W przypadku protestów rolników, szybko można było się przekonać, że mamy tu do czynienia z czymś więcej – z dyskusją o tym, jak bardzo Unia Europejska ma się rozszerzać i jak w przyszłości ma wyglądać jej polityka wobec państw ościennych.

Znajdujemy się dzisiaj w sytuacji szczególnej – możliwości rozszerzenia wojny z agresji Rosji już nie tylko na Ukrainę, ale i na Polskę. Ponadto zgodnie z takimi raportami jak IPCC, grozi nam kryzys klimatyczny, który w przypadku Polski będzie prowadził do zmiany linii brzegowej (Gdańsk i jego tereny są zagrożone zalaniem), podniesienia temperatur, pustynnienia. Dlatego ważne, by skonfrontować się z antyunijną i antyekologiczną narracją w samej Unii Europejskiej. Brexit pokazał, że socjotechnika negowania Unii opiera się na dezinformacji, przyjrzyjmy się zatem kilku faktom.

Unia Europejska dopuszcza do używania pestycydów, a Rozporządzenie Komisji (UE) 2020/856 z dnia 9 czerwca 2020 r. określa najwyższe dopuszczalne poziomy ich użycia dla warzyw, owoców czy ciał zwierząt uznanych za mięso. Mówimy tutaj o takich pestycydach, jak: cyjanotraniliprol, cyjazofamid, cyprodynil, fenpiroksymat, fludioksonil, imazalil, izofetamid, krezoksym metylu, lufenuron, mandipropamid, propamokarb i piraklostrobin, fluksapyroksad, pyriofenon, piryproksyfen i spinetoram (załączniki II i III do rozporządzenia (WE) nr 396/2005). Dla niewtajemniczonego czytelnika nazwy te mogą brzmieć przerażająco. Dla człowieka przedawkowanie tych pestycydów kończy się bólem głowy, nudnościami. Cyjanotraniliprol czy cyprodynil, fludioksonil i imazalili mogą prowadzić do zaburzeń układu nerwowego, dezorientacji, kłopotów z mówieniem^[1]. To tylko niektóre ze skutków ubocznych. W przypadku ekosystemu szkody również wydają się niewielkie, dimetoat i metoat (również dopuszczany przez UE) w przypadku roślin może hamować fotosyntezę, a w przypadku ptaków zaburzać czynności mózgu. Dostając się do wody, dimetoat i metoat mogą wpływać na zmianę zachowania ryb – zmianę w sposobie pływania². Te, wydawać by się mogło niewielkie, skutki uboczne – rekompensowane obfitymi plonami – można by bagatelizować, gdyby nie to, co one realnie oznaczają dla naszego środowiska i przyszłości.

Bałtyk już dzisiaj zamienia się w zlew ścieków, co oznacza, że 1/5 morza jest martwa (brak tlenu – brak życia), a połowa umiera. Spływanie pestycydów do morza rzekami i wodami gruntowymi tylko przyspiesza ten proces. Morza i oceany przechowują 50 razy więcej dwutlenku węgla niż atmosfera i pochłaniają do 30% rocznych antropogenicznych emisji dwutlenku węgla. W sytuacji zanieczyszczenia wód, wzrostu ich temperatury i zasolenia, zmniejsza się wydajność pochłaniania przez nie szkodliwego gazu. Co za tym idzie, zanieczyszczenie Bałtyku jest jednym z elementów zwiększających czynniki wzmagające kryzys klimatyczny.

Ponadto w wyniku obecnych metod stosowanych w rolnictwie dochodzi do deforestacji, wyjałowienia (przez nadmierne użycie nawozów sztucznych) i utraty różnorodności biologicznej gleby, co w perspektywie rosnących temperatur oraz gwałtownego załamania pogody może oznaczać niezdolność do rozwoju rolnictwa na obecnym poziomie. Wedle raportu European Environment Agency, Europa należy do najszybciej ocieplających się kontynentów, a południe Europy zagrożone jest suszami i związanymi z nimi zmianami flory i fauny³.

Należy też pamiętać, że produkcja mięsa jest także niezwykle obciążająca dla środowiska. Do wyprodukowania 1 kilograma wołowiny potrzeba ok. 10–15 tysięcy litrów wody, 1 kilograma wieprzowiny – ok. 5 tysięcy, a drobiu ok. 4 tysięcy. Z kolei produkcja 1 kilograma soczewicy zużywa około 4 tys. litrów wody. Obliczenia pokazują, że uprawa 1 hektara pola pszenicy może rocznie przynieść 250 kg białka, gdy tymczasem uprawa pastwiska o powierzchni 1 hektara nastawiona na produkcję wołowiny da jedynie 10 kg białka. Jak pokazują badacze opracowujący raport IPCC, chociaż około 80% światowej ziemi rolnej przeznaczone jest pod produkcję mięsa, ryb i skorupiaków z akwakultury, jajek oraz mleka, to dostarczają one jedynie niecałe 40% białka i 20% spożywanych przez ludzi kalorii⁴. Co więcej, rolnictwo w obecnej postaci generuje 1/3 emisji gazów cieplarnianych do atmosfery⁵.

Dane ukazujące, w jaki sposób człowiek zanieczyszcza świat, w jaki sposób rolnictwo generuje zmiany klimatyczne i niszczy bioróżnorodność można by było jeszcze długo analizować i przytaczać nowe. To kwestia choćby lagun (fekaliów i nieczystości generowanych przez hodowle wielkopołaciowe), użycia w hodowlach zwierząt antybiotyków, hormonów czy związków odkażających i czyszczących. Lista jest długa i wskazuje na jedno: w dobie kryzysu klimatycznego potrzebne są nam zmiany. Co więcej, ze zmianami nie możemy czekać. Program Unii Europejskiej przewidujący do 2050 roku przejście na neutralność klimatyczną działa bardzo wolno i niesie w sobie wiele niebezpieczeństw dalszego emitowania zanieczyszczeń. Dlatego sprzeciw ludzi wobec jakichkolwiek prób reform oznacza całkowity brak zrozumienia, co tak naprawdę dzieje się z naszym światem.

Wybory do Europarlamentu to zawsze moment dyskusji na temat przyszłości i kształtu UE. Problem w tym, że nasze współczesne dylematy i decyzje nie mogą koncentrować się tylko na doraźnej polityce. Każda wystrzelona rakieta, każdy spalony skład paliw w Ukrainie, tak samo jak każdy spalony las i zniszczona działaniami wojennymi łąka, pole, to utrata cennej bioróżnorodności i dodatkowa emisja gazów cieplarnianych do atmosfery. Każdy posiłek mięsny na talerzu to ok. 44% antropogenicznych emisji metanu, 53% tlenku diazotu i 5% dwutlenku węgla⁶, tak samo jak zanieczyszczenie gleby sztucznymi nawozami i lagunami. Fakt, że protesty przeciwko Zielonemu Ładowi nabrały antyunijnego charakteru, a do wielu z nich dołączono retorykę nacjonalistyczną pokazuje, że klimat to nie tylko globalne ocieplenie i walka z kryzysem klimatycznym, ale walka z naszymi własnymi demonami przeszłości.

W XIX stuleciu Rudolf Kjellén, szwedzki politolog i polityk, wprowadził do europejskiego myślenia ideę biopolityki. Dla Kjelléna oznaczała ona jedno: naród tożsamy jest z przestrzenią, którą zajmuje, a silny naród powinien nie tylko zarządzać racjonalnie swoim terenem, ale również walczyć o przestrzeń życiową, ważną dla jego rozwoju i witalności. W jaki sposób zakiełkowały te idee wszyscy dobrze wiemy – siła życiowa czy prawo silnego narodu do rozwoju i zajmowania należnego terenu w II wojnie światowej objawiły swoją najbardziej brutalną wersję. Problem w tym, że idee Kjelléna rozwijały się również w bardziej „subtelnej” formie, idei narodowego związania z ziemią czy też utożsamienia narodu z ziemią ojczystą.

Już w samym pojęciu ojczyzny (homeland, Heimat, Vaterland, patrie, la pays natal) kryje się ojcowizna, ojciec, dom, to, co bliskie, dziedziczone, nasze. W tym też względzie wszystko to, co dzieje się w naszym domu, na naszej ziemi, w naszym regionie skrywane jest za ideami posiadania, praw do zarządzania, decydowania, tak samo jak za ideami własności, prawa do czegoś czy emocjami przynależności, bliskości, związania z czymś. Stąd nacjonaliści i wszelkiego rodzaju reakcjoniści, denialiści, krytycy globalizacji czy Unii Europejskiej bardzo często walkę z kryzysem klimatycznym, walkę o zrównoważony rozwój poczytują za atak na tożsamość narodową czy uświęcone narodowe wartości.

Obecnie w Unii Europejskiej toczy się dyskusja nie tyle o Europie dwóch prędkości, co o Europie dwóch porządków: ksenofobicznym i nacjonalistycznym – gdzie zamknięcie narodów i zacieśnienie polityki tylko do własnych interesów jest dominujące, oraz Europie otwartej, wspólnotowej, zjednoczonej. Zielony Ład, tak samo jak wszelkie dyskusje o klimacie i konieczności ekologicznego myślenia w pewnym sensie stały się zakładnikami nacjonalistycznego zawężenia. Ekspozycja praw do posiadania własnej ziemi, prawa rolników do zarządzania na własną modłę swymi gospodarstwami, krytyka unijnych dyrektyw i propozycji zmian stają się polem dyskusji etnocentrycznych. I w tym tkwi największe niebezpieczeństwo. Z jednej strony możemy osłabić samą Unię Europejską – co będzie tylko zwiększało szanse Putina na realizację swojej koncepcji wielkiej Rosji (z Ukrainą, a być może i Polską w swoich granicach). Z drugiej strony może przyśpieszać zmiany klimatyczne, prowadzące do coraz bardziej drastycznych temperatur, pustynnienia, deforestacji, zaniku znanej nam roślinności, przyspieszenia degradacji gleby, zaniku bioróżnorodności. Te dwa aspekty oznaczają zagrożenie zarówno polityczne (wojną, utratą stabilności społecznej i ekonomicznej), jak i klimatyczne.

Przyszłość Europy zależy od naszego ekologicznego myślenia, co staje się społecznym i politycznym wyzwaniem, zmuszającym nas do przepracowania naszych starych demonów nacjonalizmu, egoizmu i konsumpcjonizmu. To nie jest łatwe zadanie, zwłaszcza że do tej pory życie w Europie rozpieszczało nas nadmiarem możliwości, swobód obywatelskich, praw człowieka. Żyjąc w elitarnym klubie dawnych kolonialistów, korzystając z praw klasistowskich, kultura zachodnia wypracowała model posiadania i wyzysku. Społeczeństwa Europy przyzwyczaiły się nie tylko do pokoju, ale również do konsumpcyjnego stylu życia i etyki egoizmu. Moda, turystyka, popkultura wypromowały model młodego, wysportowanego posiadacza świata – turysty, konsumenta, karierowicza. Współczesne rolnictwo jest biznesem, hodowle stały się produkcją mięsa. W tej perspektywie konieczność zmian w obliczu kryzysu klimatycznego rodzi ogromny opór.

Wiele osób boi się dostrzec prawdy o samej strukturze zmiany, jaka już zachodzi w naszym świecie. Pożary, gwałtowne ulewy, wysokie temperatury czy nagłe załamania pogody ciągle traktowane są jak anomalia, a nie jako tendencja nasilającego się kryzysu klimatycznego. Raporty o zmianach klimatu albo są odrzucane jako zbyt histeryczne, albo pomijane jako „kolejne rewelacje naukowców”, które i tak nie mają nic wspólnego z życiem. Młodzieżowy Strajk Klimatyczny doczekał się pogardliwego skwitowania: „Poczekajcie aż dorośniecie, przejdą wam fanaberie”. Kolejne szczyty klimatyczne nie dają nic oprócz emisji dwutlenku węgla do atmosfery – przywódcy i ważni rozmówcy przybywają wszak na spotkanie samolotami. Rolnicy rozsypujący na drodze zboże nie tylko nie myślą o ludziach umierających z głodu gdzieś tam na świecie, ale również nie zastanawiają się, co stanie się z ich dziećmi i wnukami, gdy średnie temperatury w Europie podwyższą się o 2,5 stopnia, a topniejące lodowce nie tylko zabiorą część linii brzegowej Europy, ale również uwolnią zamrożone w nich wirusy i bakterie.

Stoimy na rozstaju dróg i to bardzo niebezpiecznych. Czas przestać udawać, że nic się nie dzieje. Nie doceniamy tego, co zrobiło dla nas pokolenie ludzi tworzących Unię Europejską. Od czasu zakończenia II wojny światowej w Europie urodziły się nowe pokolenia, które nie wiedzą, co to znaczy wojna. Prawa człowieka, prawa pracownicze, prawa kobiet, prawa dzieci, tak samo, jak komfort posiadania własnego paszportu, swobodnego przemieszczania się w ramach układu Schengen, swobodnego handlu i szukania pracy w całej UE – zniknie i to już za parę lat, gdy świat pogrąży się w chaosie klimatycznych zmian. Nauczyliśmy się słuchać ideologii, bo te podsuwają nam proste rozwiązania, nauczyliśmy się myśleć o świecie jako o stałych wartościach, traktujemy Unię Europejską jako coś oczywistego, należne nam przywileje. Tymczasem Unia Europejska wymaga naszej realnej pracy na rzecz zachowania pokoju i praworządności, wymaga też przełamania partykularnych interesów na rzecz przyszłości.

Nie jesteśmy już w stanie powstrzymać zmian klimatycznych, możemy jednak łagodzić ich skutki – i to powinno być nasze priorytetowe zadanie. Polityka Unii Europejskiej musi być ekologiczna, inaczej grozi nam gwałtowna i niebezpieczna zmiana. Polacy postawili mur na granicy z Białorusią wierząc, że w ten sposób powstrzymają napływ nielegalnych uchodźców. To samo zrobili Węgrzy, grodząc się przed niechcianymi uchodźcami. Problem w tym, że jeszcze trochę, a to my Europejczycy będziemy zmuszeni szukać terenów zdatnych do życia – chyba że… zmienimy naszą politykę klimatyczną i zaczniemy realnie walczyć o zmniejszenie zakresu kryzysu klimatycznego. Mizaru, Kikazaru i Iwazaru zasłaniały sobie oczy, uszy i usta. Łatwo można z obojętności zrobić cnotę. W XXI wieku, gdy świat został rozregulowany przez ludzki egoizm i brak wiedzy, wymagana jest od nas postawa przeciwna. Przyszłość Europy zależy od tego, czy będziemy w stanie dostrzec zagrożenie, usłyszeć argumenty i mówić w sposób otwarty o zmianach i możliwościach współpracy. Bez Unii Europejskiej jako systemu współpracujących ze sobą instytucji i ludzi będziemy skazani na przegraną – i to przegraną przyszłość naszych własnych dzieci.

^[1] Podaję za https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32020R0856
2 Podaję za https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-23573-8_3

3 Podaję za https://www.eea.europa.eu/pl/publications/europejska–ocena-ryzyka-zwiazanego-z
4 Podaję za https://www.ipcc.ch/srccl/5 Podaję za https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/rolnictwo-wplywa-na-klimat-klimat-wplywa-na-rolnictwo#Zmiany_u%C5%BCytkowania_terenu_zmieniaj%C4%85_Klimat, jak również https://www.ipcc.ch/srccl/
6 Por. M. Melissa Rojas-Downing, A. Pouyan Nejadhashem, Climate change and livestock: Impacts, adaptation, and mitigation, w: „Climate Risk Management”, Volume 16, 2017, Pages 145-163.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r. Przedruk z kwartalnika „Zdanie” (nr 2/2024). Dr hab. Joanna Hańderek jest profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego,  w Pracowni Etyki Wydziału Filozoficznego.

Czas węgla się kończy. Obecnie w Polsce fedrują 23 kopalnie węgla kamiennego i brunatnego – ponad trzy raz mniej niż na początku lat 90. Popyt na węgiel stale się zmniejsza. Rośnie zaś znaczenie odnawialnych źródeł energii (OZE) – szczególnie fotowoltaiki i wiatraków. Jesteśmy w trakcie przejścia do nowej, miejmy nadzieję „zielonej epoki”. Najważniejsze, aby zmiany odbywały się w duchu sprawiedliwej transformacji – z poszanowaniem interesów górników, lokalnej tożsamości oraz środowiska.

W Polsce do produkcji energii elektrycznej i ciepła używa się ok. 40 mln ton węgla. Według Fundacji Instrat, w 2030 r. liczba ta może spaść o ponad połowę – do 15 mln ton. Z tego modelowania czerpała m.in. Koalicja Obywatelska w kampanii parlamentarnej w 2023 r. przy formułowaniu ambitnych celów dotyczących rozwoju odnawialnych źródeł energii. Partia Donalda Tuska zapowiedziała m.in. aż 68 procent udziału OZE (dziś ok. 16 procent – przyp. red.) w mikście energetycznym do 2030 roku.

Byłby to gigantyczny skok w kierunku „zielonej” gospodarki, który rodzi poważne skutki dla branży górniczej. Zredukowany popyt na węgiel oznacza bowiem znacznie szybsze zamykanie kopalń, niż przewiduje to umowa społeczna zawarta z górniczymi związkami zawodowymi przez rząd Prawa i Sprawiedliwości w 2021 roku. Z raportu można wyciągnąć nawet dalej idące wnioski, niż czyni to sam Instrat: prognozowane zapotrzebowanie na węgiel oznacza, że w 2030 r. w Polsce pozostaną trzy-cztery kopalnie węgla kamiennego oraz kopalnie Jastrzębskiej Spółki Węglowej, która wydobywa strategicznie potrzebny węgiel koksowy do produkcji stali. W sumie w Polsce może zostać w 2030 r. ok. 8 kopalni węgla kamiennego, gdy dzisiaj mamy ich 18. To nie jedyny, ale wielce prawdopodobny scenariusz. Oczywiście, przy takich decyzjach najważniejsza jest wola polityczna, ale nie powinno się lekceważyć takich czynników jak gwałtownie malejący popyt, rosnące koszty wydobycia, opłaty za emisję CO₂ i zmieniający się rynek energetyczny, który nie będzie faworyzował węgla. Polskie górnictwo zapisało wiele chwalebnych kart historii, zarówno w wymiarze gospodarczym, jak i politycznym, ale trudno nie zauważyć, że już niedługo stanie się cieniem przemysłu, którym jeszcze do niedawna było.

Skok na głęboką wodę

Górnictwo w Polsce było państwem w państwie. Przez lata PRL-u węgiel kamienny karmił polski przemysł i miliony gospodarstw domowych. „Czarnym złotem” paliło się wszędzie – w kuchenkach i piecach. Węgiel był też najważniejszym towarem eksportowym pompującym finansową kroplówkę w socjalistyczną gospodarkę. Na przełomie lat 80. i 90. polskie górnictwo tworzyło 70 kopalń węgla, gdzie pracowało 416 tys. osób. Ludzie z biedniejszych regionów Polski emigrowali na Śląsk w poszukiwaniu dobrze płatnej, choć ciężkiej i niebezpiecznej pracy. Transformacja ustrojowa znacząco przedefiniowała znaczenie górnictwa. Z dumy i „oczka w głowie” stawało się ono „niewydajnym finansowo problemem”. W 1990 roku podpisano wyrok na zagłębie węglowe w Wałbrzychu. Kilka lat później podobny los spotkał górnośląski Bytom. Na długi czas miasta te stały się synonimem biedy i cywilizacyjnej zapaści. To, co się stało w Wałbrzychu, Bytomiu i wielu innych polskich miastach było dokładnym przeciwieństwem sprawiedliwej transformacji. Zamiast sprawiedliwości było bezprawie. Zamiast transformacji – biedaszyby i bezrobocie.

„Panowie z wózkami wypełnionymi żelastwem byli na dzielnicy codziennym obrazkiem. Byłam zszokowana, gdy przed jednymi świętami wszystkie studzienki kanalizacyjne nam z okolicy wyparowały” – fragment książki Katarzyny Dudy Kiedyś tu było życie. Teraz jest tylko bieda (Warszawa, 2022).

Czym jest sprawiedliwa transformacja?

Sprawiedliwa transformacja oznacza proces przejścia z gospodarki wysokoemisyjnej (opartej na paliwach kopalnych) na zeroemisyjną (opartą na odnawialnych źródłach energii), ze szczególnym uwzględnieniem interesów lokalnej ludności. Polega więc na stworzeniu alternatywnych gałęzi gospodarki i zapewnieniu miejsc pracy osobom, które ją stracą w wyniku stopniowego zamykania przedsiębiorstw wydobywczych czy elektrowni. Sprawiedliwa transformacja musi przebiegać zgodnie z zaplanowanym wcześniej harmonogramem oraz z udziałem społeczności, której dotyczy. Jednym z kluczowych elementów jest demokratyzacja procesu. Pozwala na lepsze zrozumienie potrzeb ludzi, a samym mieszkańcom daje poczucie sprawczości.

Ramy koncepcji sprawiedliwej transformacji zostały wypracowane w latach 90. w Stanach Zjednoczonych – związki zawodowe branży chemicznej domagały się działań ograniczających szkodliwy wpływ na zdrowie osób zamieszkujących w okolicy zakładów przy jednoczesnym poszanowaniu interesów pracowników. Stało się to podstawą nowego myślenia o pracy i godności ludzkiej. Koncepcja sprawiedliwej transformacji szybko ewoluowała. Kryzys klimatyczny i uwrażliwienie na wyzwania środowiskowe wpłynęły na zmianę definicji i zakresu „sprawiedliwej transformacji”. Zagadnienia ochrony klimatu włączono w szerszy zestaw postulatów związkowców, robotników oraz działaczy społecznych. Idea sprawiedliwej transformacji stanowi obecnie integralną część m.in. wielu dokumentów Unii Europejskiej oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Unijne pieniądze dla Polski

W Polsce pięć regionów węglowych korzysta z unijnego Funduszu Sprawiedliwej Transformacji (FST). Komisja Europejska zakwalifikowała do wsparcia Górny Śląsk, Wielkopolskę Wschodnią, subregion wałbrzyski, Małopolskę Zachodnią oraz region Bełchatowa. Ze względu na brak planu działań transformacyjnych do 2030 r. pieniędzy nie otrzymały region Turowa i kopalnia Bogdanka na Lubelszczyźnie.

Fundusz Sprawiedliwej Transformacji to nowy unijny instrument finansowy, który ma wspierać zmiany w regionach węglowych i łagodzić ich negatywne skutki społeczno-gospodarcze. Wielkość Funduszu wynosi 19,2 mld euro. Polskie regiony węglowe są największymi beneficjentami FST – dostały w sumie 3,85 mld euro. Zadaniem Funduszu jest złagodzenie społeczno-gospodarczych skutków transformacji. Są to zarówno przedsięwzięcia gospodarcze, m.in. inwestycje w małych i średnich przedsiębiorstwach, tworzenie nowych firm, badania, rekultywacja terenów pogórniczych, produkcja czystej energii, jak i działania miękkie, tj. podnoszenie i zmiana kwalifikacji pracowników, pomoc w poszukiwaniu pracy i programy aktywnej integracji osób jej poszukujących.

Utworzenie Funduszu Sprawiedliwej Transformacji zostało ogłoszone w styczniu 2020 r., kiedy na unijną agendę wszedł Europejski Zielony Ład. Jest to nowa strategia na rzecz wzrostu, której celem jest przekształcenie Unii Europejskiej w sprawiedliwe, ekologiczne i prosperujące społeczeństwo. Jednym z kluczowych celów jest osiągnięcie do 2050 r. neutralności klimatycznej. Europejski Zielony Ład to całościowy i wielopoziomowy program przebudowy europejskiej gospodarki. Unijne działania i polityki UE będą musiały przyczyniać się do realizacji celów. Jednym z nich jest właśnie sprawiedliwa transformacja.

Mechanizm sprawiedliwej transformacji, którego najistotniejszym elementem jest Fundusz Sprawiedliwej Transformacji koncentruje się na regionach i sektorach, które najsilniej odczują skutki odchodzenia od paliw kopalnych i wysokoemisyjnych procesów. Odchodzenie od węgla prowadzi zwykle do zamykania dużych zakładów pracy, a tym samym do zaburzenia rozwoju lokalnych społeczności i ekosystemów. Sprawiedliwa transformacja wychodzi z założenia, że możliwe jest godzenie interesów pracowników z celami związanymi z ochroną środowiska naturalnego oraz gospodarki. Mechanizm ma na celu ochronę obywateli i pracowników poprzez zapewnienie im dostępu do programów pozwalających zdobyć nowe kwalifikacje zawodowe, do miejsc pracy w nowych sektorach gospodarki.

„Chcemy, aby transformacja była sprawiedliwa też dla kobiet. W Bełchatowie jest duże bezrobocie wśród kobiet – 60 procent. Kobiety należy aktywizować, otwierać nowe kierunki kształcenia. Jest jeszcze problem młodych – zaledwie 1 na 8 zostaje w Bełchatowie. Trzeba pilnie zatrzymać odpływającą młodzież” – Marzena Tyl-Czarzasty, Stowarzyszenie „Tak dla Bełchatowa”, fragment wysłuchania obywatelskiego o przyszłości tego miasta.

Długie pożegnanie z węglem

Europejski Zielony Ład i wizja otrzymania wsparcia z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji stały się zapalnikami do dyskusji o odejściu od węgla w Polsce. Niestety, jeśli chodzi o terminy wygaszenia kopalń na Górnym Śląsku i w Małopolsce Zachodniej, są one bardzo odległe – ostatnie kopalnie mają być zamknięte dopiero w 2049 roku. Ta data jest pokłosiem tzw. umowy społecznej, którą w 2021 r. polski rząd podpisał z górniczymi związkami zawodowymi, które od węgla chcą odejść jak najpóźniej. Tak jest na papierze, a jak będzie w rzeczywistości? Trudno prognozować, chociaż wiele wskazuje na to, że z węglem rozstaniemy się prędzej niż później.

Górnicze związki zawodowe, te z Górnego Śląska i z regionu Turowa, z racji swojej politycznej siły, negocjując daty zamknięcia kopalń, utrzymywały status quo, nie pozwalając rządowi Prawa i Sprawiedliwości na ambitne plany transformacji energetycznej. Po zmianie opcji rządzącej w październiku 2023 r. górnicze związki zawodowe nalegają, aby umowa społeczna była jak najpilniej notyfikowana w Komisji Europejskiej. Obecna Minister Przemysłu Marzena Czarnecka zapewnia, że zapisy umowy społecznej się nie zmienią, daty zamykania kopalń pozostaną aktualne i będzie ona jak najszybciej procedowana na poziomie UE.

Warto podkreślić, że nie wszystkie regiony węglowe trzymają się uporczywie eksploatacji węgla „do końca świata i jeden dzień dłużej”. Liderem zmian jest Wielkopolska Wschodnia, która ostatnią kopalnię węgla brunatnego planuje zamknąć do 2030 r. i stać się neutralna klimatycznie już w roku 2040.

„Sprawiedliwa transformacja powinna działać zgodnie ze swoją nazwą. Powinna też mieć ludzką twarz. Tę ludzką twarz powinni okazać parlamentarzyści, rząd oraz lokalni samorządowcy” – Alicja Messerszmidt, działaczka związku zawodowego KADRA z KWB Konin w Grupie ZE PAK, fragment wysłuchania obywatelskiego o przyszłości Wielkopolski Wschodniej.

Nadchodzą „zielone kołnierzyki”

Szansa na duże unijne pieniądze pobudziła wyobraźnię urzędników i decydentów. Każdy zakwalifikowany region chce m.in. inwestować w efektywność energetyczną, odnawialne źródła energii, rekultywację i rewitalizację terenów pogórniczych. Każdy region widzi także potrzebę przeszkolenia tysięcy osób odchodzących z górnictwa do nowych zawodów przyszłości. Pośród nich będzie wiele tzw. zielonych kołnierzyków – specjalistów związanych z szeroko rozumianą działalnością w branżach ochrony środowiska, odnawialnych źródeł energii, gospodarki odpadami czy ekologicznego transportu. „Jak wynika z raportu fundacji Lewiatan, w Polsce do 2030 r. ma powstać aż 300 tysięcy «zielonych miejsc pracy». Wiele z nich powinno być ulokowanych w dawnych regionach węglowych, bo bez pracy zostanie tam kilkadziesiąt tysięcy górników” – podkreśla Alicja Piekarz, ekspertka z Polskiej Zielonej Sieci.

Od 2023 roku w urzędach marszałkowskich województw korzystających z olbrzymiego wsparcia Funduszu Sprawiedliwej Transformacji trwają nabory na projekty, które mają rozbudzić potencjał lokalnej gospodarki, aby mogła się jak najbardziej uniezależnić od węgla. Składanych jest wiele projektów dot. rozwoju OZE, zagospodarowania terenów pogórniczych czy edukacji w regionach węglowych. Fundusz dopiero co ruszył, więc na ten moment trudno jest ocenić jego efekty. Jedno jest pewne – regiony węglowe robią wszystko, aby sprawić, że będą atrakcyjnym miejscem do życia, również dla młodych ludzi, którzy obecnie z nich uciekają.

„Możemy obudzić się w rzeczywistości, gdzie będziemy mieli nowe drogi, po których nie będzie miał kto jeździć, bo młodzi ludzie stąd wyjadą przez brak perspektyw rozwojowych” – Piotr Czerniejewski, „Młodzi Lokalsi”, fragment wysłuchania obywatelskiego o przyszłości Wielkopolski Wschodniej.

Transformacji nie da się zamieść pod dywan

Transformacji nie da się zamieść pod dywan. Ona już się dzieje. W związku z nadchodzącym spadkiem zapotrzebowania na węgiel kamienny potrzebna jest rewizja umowy społecznej ze związkami zawodowymi i zmiana zapisanych w niej dat zamykania kopalń. Według think tanku Forum Energii, datą odejścia od węgla w Polsce powinien być rok 2035. Aby to się stało, a jest to Polsce potrzebne, należy m.in. utworzyć strategię zastąpienia mocy węglowych mocami OZE oraz usprawnić sieci dystrybucyjne, które będą gotowe do przesyłu energii odnawialnej.

Zmiany mogą być jednak bardzo trudne do przeprowadzenia. Wielu górników obawia się, że proces przejścia na bardziej ekologiczne źródła energii może pozbawić ich źródła utrzymania i tym samym wpłynąć na ich życie oraz przyszłość ich rodzin, jak wielokrotnie w przeszłości bywało. Brakuje też wzajemnego zaufania i partnerstwa. Aby je zbudować, niezbędne jest uwzględnienie głosu i potrzeb górników w procesie planowania i wdrażania nowych strategii energetycznych. Dotyczy do zarówno dialogu z Warszawą, jak i z Brukselą.

W szczerych rozmowach na temat transformacji nie pomaga też napięty kalendarz wyborczy. Nie tak dawno wybieraliśmy parlamentarzystów i samorządowców. Teraz Polaków absorbowało głosowanie do europarlamentu, niedługo wybory prezydenckie. Nie jest to dobry czas na trudne politycznie decyzje.

Zwyciężyć mogą jednak argumenty finansowe. Walka toczy się o naprawdę olbrzymie pieniądze. Jak wskazuje Polski Instytut Ekonomiczny, scenariusz OZE się opłaca – jego realizacja do 2040 r. będzie kosztowała 963 mld zł, podczas gdy pozostanie przy węglu – 1.357 mld zł. Koszty wydobycia Polskiej Grupy Górniczej rosną z roku na rok, spółka potrzebuje dotacji rzędu ponad 5 mld zł, a za kilka lat dojdą jeszcze większe opłaty od emisji. Węgiel już dawno przestał się opłacać.

Negocjacje z górnikami będą trudne, bo to zorganizowana i waleczna grupa zawodowa. Ale jest pole do negocjacji, a otwarte mówienie o końcu węgla to bardziej uczciwe postawienie sprawy, niż tchórzliwe uniki i odsuwanie rozmów ad calendas graecas.

Podczas pisania artykułu korzystaliśmy z:

1. K. Duda, Kiedyś tu było życie. Teraz jest tylko bieda, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2022.

2. P. Kubiczek, M. Smoleń, Polski nie stać na średnie ambicje. Miliardy złotych oszczędności dzięki szybkiemu rozwojowi OZE do 2030 r., Instrat Policy Paper 03/2023.

3. Fragmenty wysłuchań publicznych dotyczących przyszłości Bełchatowa, Górnego Śląska oraz Wielkopolski Wschodniej.

Piotr Chałubiński jest politologiem, który interesuje się ekologią, oraz podróżnikiem. Od wielu lat związany z dziennikarstwem (TVP, TVN) i organizacjami pozarządowymi.

Rafał Rykowski – dziennikarz z kilkunastoletnim doświadczeniem w prasie i telewizji. Specjalista ds. komunikacji.

Alina Pogoda – specjalistka ds. sprawiedliwej transformacji. Inżynier górnictwa i geologii, magister inżynierii ekologicznej. Wcześniej współpracowała z Fundacją im. Heinricha Bölla i Fundacją Strefa Zieleni.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Prezydent Andrzej Duda zawetował język śląski.

A właściwie zawetował uchwaloną przez parlament nowelizację Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych i języku regionalnym, nadającą śląskiemu etnolektowi status języka regionalnego. Dzięki niej mowa Ślązaków mogłaby cieszyć się statusem, jaki przysługuje obecnie jedynie językowi kaszubskiemu. O ile samo prezydenckie weto w kontekście dotychczasowej polityki obozu, z którego się wywodzi, trudno rozpatrywać w kategoriach sensacji, o tyle jego uzasadnienie wzbudziło reakcje od rozbawienia absurdalnością po oburzenie i wzmożenie antypolskich nastrojów na Śląsku. „Niedające się wykluczyć działania hybrydowe […] związane z prowadzoną wojną za wschodnią granicą, nakazują szczególną dbałość o zachowanie tożsamości narodowej. Ochronie zachowania tożsamości narodowej służy w szczególności pielęgnowanie języka ojczystego” – stwierdził prezydent. Nie sposób zrozumieć, w jaki sposób kultywowanie regionalnej tożsamości miałoby wpisywać się w kontekst wojny hybrydowej. O wiele łatwiej umieścić to stanowisko wśród wcześniejszych wypowiedzi polityków polskiej prawicy na temat Ślązaków.

Od Długosza do Kaczyńskiego, czyli dzieje śląskiej tożsamości

„Śląskość jest sposobem odcięcia się od polskości i przypuszczalnie przyjęciem po prostu zakamuflowanej opcji niemieckiej” – te słowa Jarosława Kaczyńskiego z 2011 roku na długie lata zdefiniowały stosunek jego partii do Ślązaków (jednostronnie, gdyż PiS wciąż osiąga dobre wyniki wyborcze w gminach etnicznie śląskich). Z pewnością jednak nie on pierwszy mówił o polsko-śląskim antagonizmie. Piętnastowieczny kronikarz Jan Długosz nie miał wątpliwości, że Ślązacy to najbardziej wrogi z narodów sąsiadujących z Polską. Dziś jego słowa budzą zdziwienie większości Polaków. Sąsiadujących? Naród? Wrogi? I nic dziwnego, bo historia Śląska, tak bardzo różna od polskiej, to swoista terra incognita. Zarówno dla Polaków, jak i Ślązaków. Ten region pojawia się w szkolnych podręcznikach dopiero w kontekście powstań śląskich i przyłączenia do II Rzeczpospolitej, zupełnie tak, jakby wcześniej nie istniał. To, co nieznane budzi lęk i z lękiem Polacy powitali Śląsk (najpierw Górny, Dolny dopiero po 1945 r.) w granicach swojego państwa. Zaawansowana cywilizacyjnie kraina ze swoim przemysłem była im niezbędna, ale czy ów „powrót do macierzy”, z taką lubością odmieniany przez przypadki przez polskich nacjonalistów, naprawdę był złączeniem dwóch idealnie do siebie pasujących elementów? Górnoślązacy, którzy jeszcze w dziewiętnastym wieku sami uważali, że mówią „po polsku”, nagle zorientowali się, że ich mowa znacząco różni się od tego, co za standard polskości uważano w Warszawie czy Lwowie. Gorzej, powiedziano im, że ich subiektywna polskość to gorsza odmiana tej właściwej, zatem lepiej dla nich, jeśli jak najszybciej dopasują się do większości. To wtedy pojawił się podział na „czystą” polszczyznę i stojącą w opozycji do niej śląszczyznę (w domyśle – „brudną”). Rozczarowanie nową przynależnością państwową rozpoczęło się już w dwudziestoleciu międzywojennym, dobre wyniki ugrupowań proniemieckich w wyborach samorządowych 1926 roku są tego najlepszą ilustracją, a sanacyjny brak poszanowania dla lokalnej odrębności tylko wzmógł te nastroje.

Między gwarą a językiem

Tożsamościowe tarcia w kluczowym regionie nie leżały w interesie państwa polskiego. Dlatego Śląsk należało zglajszachtować, ujednolicić. Oczywiście bardziej nadawała się do tego działalność kulturalna niż odgórne decyzje administracyjne. Stanisław Ligoń, znany na Śląsku jako „Karlik z Kocyndra”, był jednym z działaczy narodowych mających oswoić śląskość dla polskiej opinii publicznej. To on spisał śląskie bery i bojki, które miały „wzbogacić nieliczne wydawnictwa gwarowe, które zaświadczyć winny o naszej tu na ziemi Piastów odwiecznej polskości”. Zwróćmy uwagę, że Ligoń pisze o „gwarze”, a więc o pojęciu, które dziś uznawane jest za uwłaczające randze mowy Ślązaków. „Sądzi się wśród polskiego ogółu, że język śląski jest jakąś kaleczą polszczyzną, popstrzoną wpływami niemczyzny” – pisał Feliks Koneczny. Jeśli „gwara” definiowana jest jako mowa niewykształconego ludu wsi, to istotnie definicja ta nijak nie przystaje do współczesnej śląszczyzny, modnej wśród lokalnych elit intelektualnych i mogącej się pochwalić rosnącą z roku na rok liczbą publikacji literackich. Ale czy aby Ligoń nie miał racji i nie pisał rzeczywiście w gwarze?

Weźmy zatem do ręki Ligoniowe Bery i bojki śląskie, otwierając je na dowolnej stronie. Już na pierwszy rzut oka widać, że zapis znacząco różni się zarówno od współczesnej literatury śląskiej, jak i od dziewiętnastowiecznych śląskojęzycznych tekstów źródłowych. Nie ma tu znaków diakrytycznych, nie ma pochylonego ō (jak w wyrazie „wōngel”), nie ma labializacji (jak w słowie „ôkno”, wymawianym „łokno”). Są za to imiesłowy, bardzo rzadkie w śląskim, oraz znaki wskazujące na dźwięki charakterystyczne dla polszczyzny (np. ą, ę), wykształcone w niej w czasach, gdy Śląsk dawno już leżał poza granicami Królestwa Polskiego.

Nie powinno dziwić, że ktoś mający kontakt jedynie ze śląszczyzną w zapisie, jaki widzimy w Berach i bojkach… (pierwsze wydanie w roku 1931, potem wielokrotnie wznawiane) ma prawo pytać: „Co ta «gwara śląska» wnosi do polszczyzny, skoro w tak małym stopniu różni się od literackiej normy? I dlaczego mielibyśmy marnować publiczne pieniądze na jej krzewienie?”.

Wszystko staje się jasne, jeśli odpowiemy sobie na pytanie: „W jakim celu tworzyli Ligoń i inni «budziciele polskości na Górnym Śląsku»?”. Tym celem było oswojenie obcości ich regionu. Przedstawienie Śląska w sposób bezpieczny dla obu stron.

Przidzie Hanys, wice bydzie godać

Lęk Polaków przed Śląskiem był oczywisty – gdzieś w tle czaiły się potężne Niemcy, z którymi (z polskiej perspektywy) Ślązacy mieli niejasne relacje. Obawy Ślązaków wzmogły się po II wojnie światowej i, przyznajmy to szczerze, były w pełni uzasadnione. Prześladowania roku 1945, znane dziś pod nazwą Tragedii Górnośląskiej, to wciąż niewyjaśniona czarna karta polsko-śląskich stosunków. Szacuje się, że do przymusowej pracy w ZSRR wywieziono nawet 90 tysięcy osób, z których wróciła jedna piąta. Kolejne tysiące były brutalnie torturowane i umierały w obozach, takich jak ten na świętochłowickiej Zgodzie. Miejscowi musieli przejść upokarzający proces weryfikacji, od którego zależało, czy pozwoli im się pozostać w miejscu, z którym ich rodziny były w wielu przypadkach związane od stuleci. „Godanie” nagle stało się pretekstem do pozbawienia kogoś majątku, wywiezienia bez możliwości powrotu czy też zabicia. Przez kolejne dekady śląskie dzieci były w szkołach bite za używanie mowy przodków, jej znajomość bywała przyczyną blokowania miejscowym awansu zawodowego.

Paradoksalnie to, że homogenizacyjne ciągoty Polski Ludowej nie zniszczyły do końca godki zawdzięczamy właśnie „gwarze śląskiej”, a więc sposobowi „sprzedania” regionalnej tożsamości w sposób bezpieczny, bez wzbudzania podejrzeń o bycie elementem niepewnym narodowościowo. Na wiele dziesięcioleci język śląski (w swojej skarlałej, okaleczonej, bo spolszczonej formie) trafił do skansenu, którego granicami były wypełnione rubasznością, a nieraz i wulgaryzmami, sceniczne występy kabaretowe oraz folklor. Trwało rozwadnianie etnolektu coraz częstszymi polonizmami. Łatwiej było usłyszeć błędnie spolszczone „Kochom cie” niż śląskie „Jo ci przaja”.

Z konsekwencjami tych procesów zmagamy się do dziś. Skojarzenie śląskości z kabaretem jest wciąż żywe, a niezaprzeczalny potencjał komiczny tej mowy tylko je wzmacnia. Tu przed oczami staje mi scena sprzed kilku lat, gdy w katowickim Teatrze Korez prezentowano najlepsze jednoaktówki napisane po śląsku. Akcja jednej z nich rozgrywała się podczas wojny trzydziestoletniej, a w pierwszej scenie autor zawarł opis gwałtów wojennych, tortur i palenia wsi. Mimo to, gdy tylko wybrzmiały pierwsze słowa, na widowni rozległ się śmiech. Mieliśmy do czynienia z najprostszym przykładem warunkowania, do jakiego doprowadziło zamknięcie śląszczyzny na wiele dekad w kabaretowo-folklorystycznym więzieniu.

Małpa, zegarek, język i autonomia

Ślązacy przetrwali mroczne czasy PRL dzięki stereotypowi pracowitości (śląski „etos pracy” świetnie wpasował się w polską politykę eksploatacji regionu) i braku większych ambicji tożsamościowych. Wychowane wówczas polskie elity intelektualne uznały tę wersję śląskości za jedyną możliwą. Jakie było zatem ich zdziwienie, gdy w latach 90. na regionalnej scenie politycznej pojawił się Ruch Autonomii Śląska, którego lider Jerzy Gorzelik otwarcie mówił, że jest co prawda polskim obywatelem, ale narodowości śląskiej, który nie jest winien Polsce lojalności, dziedzictwo zaś Mickiewicza i Sienkiewicza uznawał za zupełnie Ślązakom obce. Jego barwne metafory, jak choćby ta porównująca Polskę do małpy, która zepsuła śląski zegarek, nawiązująca zresztą do słów brytyjskiego premiera Lloyd George’a, budziły na początku XXI wieku oburzenie po obu stronach polskiej sceny politycznej. Na spotkaniach z udziałem Gorzelika zbulwersowani uczestnicy pytali, kto dał mu prawo nie czuć się Polakiem. „Półtora miliarda Chińczyków nie czuje się Polakami i jakoś Rzeczpospolita istnieje”, odpowiadał kpiąco i ze stoickim spokojem lider RAŚ. O panice, jaką wzbudzały wypowiedzi Gorzelika świadczy fakt pojawienia się w roku 2000 jego organizacji w raporcie Urzędu Ochrony Państwa jako potencjalnego zagrożenia.

Szok ma jednak to do siebie, że nie trwa wiecznie. Dwadzieścia lat po największych kontrowersjach wzbudzanych przez Gorzelika polityczny mainstream oswoił się z większością jego postulatów. Dziś co prawda nie ma dyskusji o politycznej autonomii, na wzór tej, którą region cieszył się w dwudziestoleciu międzywojennym, a głównym postulatem Ślązaków jest autonomia kulturalna. Opierać się ma ona na uznaniu etnolektu śląskiego za język regionalny, a w przyszłości nadanie jego użytkownikom statusu mniejszości etnicznej. Gdy Donald Tusk obiecał w Radzionkowie spełnienie tego pierwszego postulatu, region zareagował nieufnością. Nic dziwnego w kontekście wcześniejszego traktowania Ślązaków przez państwo polskie. Tym razem jednak za słowami poszły czyny i Koalicja 15 Października bez problemów uchwaliła nowelizację, nadającą śląszczyźnie status języka regionalnego. Nowelizację zawetowaną przez Andrzeja Dudę.

Jynzyk jak Berga

„Ślōnski jynzyk je jak berga, co jij niy trza uznanio ôd politykrōw, coby istniała. Dejcie pozōr na berga” – takimi słowami prezydenckie weto skwitowała Rada Języka Śląskiego, społeczne ciało składające się z naukowców, literatów i działaczy, zajmujące się kodyfikacją etnolektu. Niemniej jednak nie sposób ukryć, że nowelizacja jest śląskiej kulturze i tożsamości niezbędna. O ile literatura śląska ma się dobrze (największe regionalne wydawnictwo Silesia Progress ma kilkadziesiąt śląskojęzycznych książek w swojej ofercie, zarówno dzieła oryginalne, jak i tłumaczenia światowej klasyki), a etnolekt jest coraz bardziej obecny w przestrzeni publicznej, o tyle nieobecność kwestii tożsamościowych w szkołach budzi obawy, że kolejne pokolenie będzie generacją wykorzenioną. A przecież wykorzenienie idzie w parze z depopulacją, największym obecnie zagrożeniem śląskich miast i wsi. Ostatnie miarodajne badania wiedzy śląskiej młodzieży pokazują, że około 90 procent z nich nie zna żadnych wydarzeń ani postaci z dziejów regionu, mowa przodków jest im coraz bardziej obca. Wydaje się, że śląska tożsamość właśnie teraz dotarła do punktu krytycznego. I to ostatni moment, by ją wesprzeć. Dla dobra obu stron. Aby Śląsk był syty i Polska cała.

Marcin Melon – Ślązak, nauczyciel, dziennikarz, działacz regionalistyczny i autor tworzący w języku śląskim.

Robert Smoleń: Zastanówmy się, jak wygląda polska polityka po ośmiu miesiącach nieustannych kampanii i serii głosowań – na posłów i senatorów, władze lokalne i ostatnio przedstawicieli naszego społeczeństwa w Parlamencie Europejskim. Chodzi o to, żebyśmy popatrzyli na scenę polityczną z większego dystansu, również w kontekście przyszłorocznej elekcji prezydenta RP, która zwieńczy ten wyborczy maraton. To będzie moment, w którym ta scena ułoży się w kształcie, który potrwa przynajmniej przez jakiś czas. Na dzisiaj, po 9 czerwca, wydaje się, że mamy do czynienia z pewną stabilizacją: dwie duże formacje zdominowały system partyjny, cztery mniejsze ugrupowania (z tym, że dwie z nich jak do tej pory współtworzą jeden blok, Trzecią Drogę; inaczej widzę sytuację na lewicy, gdzie małe stronnictwa, włącznie z Razem, nie są moim zdaniem zdolne do samodzielnej egzystencji) mają dość niestabilne notowania, nawet jeśli fluktuują w ramach wąskich widełek. Mnie zastanawia to, że Prawo i Sprawiedliwość cały czas utrzymuje mniej więcej trzydziestoprocentowe poparcie, mimo że z jego rąk zostały wytrącone instrumenty, które wydawały się decydujące dla jego siły, np. publiczne media przekształcone w narzędzie wyjątkowo tępej propagandy, czy hojne programy socjalne – bo te są kontynuowane (a nawet poszerzane) przez obecny rząd. Tłumaczę to sobie tym, że postawy społeczne nie zmieniają się tak szybko, jak byśmy chcieli. Bo jednak cały czas obserwujemy stopniowy spadek poparcia dla Prawa i Sprawiedliwości.

Jan Garlicki: Prawdopodobnie jest pewna stała grupa wyborców, która przynajmniej do pewnego stopnia będzie głosować na Prawo i Sprawiedliwość niezależnie od tego, co się wydarzy. Jest to być może smutne z punktu widzenia patrzenia na przyszłość kraju. Nawet różnego rodzaju afery i aferki, jakie zostały teraz odkryte, nie kruszą – jak widać – tego żelaznego elektoratu. Liczy on może trzydzieści, może dwadzieścia kilka procent (to zależy też od frekwencji odnotowywanej w kolejnych wyborach).  Widziałem mem, że jakby snopek słomy wystawić na pierwszym miejscu na Podkarpaciu, to też by został wybrany do Europarlamentu. Coś w tym jest. Chociaż z drugiej strony trzeba zauważyć, że zostały tylko trzy województwa, w których w ostatnich wyborach kandydaci PiS zdobyli pierwsze miejsce (najwięcej głosów), a we wszystkich pozostałych na miejscu pierwszym znaleźli się kandydaci Koalicji Obywatelskiej. To pokazuje, że elektorat PiS do pewnego stopnia kruszeje, nie uczestniczy, inni zdobywają więcej głosów.

Jerzy J. Wiatr: Podstawowa lekcja z tych wyborów jest taka, że polska scena polityczna wyraźnie się ustabilizowała i stabilizuje się coraz bardziej w wariancie dwóch wielkich biegunów. Częścią tego jest przesuwanie się Koalicji Obywatelskiej na lewo w rozmaitych ważnych kwestiach. Przez to dla wielu wyborców stała się swą bardziej atrakcyjną wersją – lewicową w planach i na tyle silną, że gwarantującą możliwość ich realizacji. Tym w pierwszym rzędzie jest w moim przekonaniu spowodowany katastrofalny wynik Lewicy, nie jej jakimiś szczególnymi błędami – chociaż nie twierdzę, że ich nie było. Natomiast jeżeli chodzi o Prawo i Sprawiedliwość, to kluczem do zrozumienia, dlaczego zachowuje ono silną (choć już nie tak silną, jak w przeszłości) pozycję jest pewnego rodzaju anatomia jego elektoratu. Z czym się korelują istniejące podziały? Z wykształceniem (PiS wygrywa w cuglach wśród ludzi z wykształceniem podstawowym), miejscem zamieszkania (wieś) i wiek (ludzie po sześćdziesiątce). Przy takim podziale elektorat nie reaguje na bieżącą politykę. Nie da się tego zmienić na zasadzie, że rząd przeprowadzi parę słusznych i potrzebnych posunięć socjalnych, bo to nie zatrze w świadomości tej biedniejszej i mniej wykształconej części społeczeństwa pewnego rodzaju pamięci historycznej. Biedniejsza i mniej wykształcona część społeczeństwa czuła się osierocona, opuszczona. Żeby się zmieniło, musiałaby przyjść pamięć kolejnych pokoleń.

Dlatego sądzę, że mamy do czynienia ze sceną stabilną. Przy czym cechą tej stabilności jest jednak to, że obóz demokratyczny, obecnie rządzący, ma pewną przewagę. Z tym że wyraża się ona bardziej w procentach oddanych głosów niż w zdobytych mandatach. Gdyby na przykład w wyborach europejskich te trzy główne ugrupowania koalicji demokratycznej poszły razem, to przewaga tak zbudowanej listy nad listą Zjednoczonej Prawicy wynosiłaby nie jeden mandat, tylko 3-4 mandaty. To jest lekcja na wybory za 3 lata. Jeżeli ten obóz chce wygrać wybory, a na pewno chce, to do wyborów parlamentarnych powinien iść jednak ze wspólną listą.

Z wyborami prezydenckimi sprawa jest o tyle prostsza, że przy obowiązującej ordynacji to, co się dzieje w pierwszej turze ma w gruncie rzeczy bardziej psychologiczne niż polityczne znaczenie. Także w przyszłym roku decydująca będzie druga tura. Z jednym zastrzeżeniem! Ugrupowaniom demokratycznym nie wolno powtórzyć błędu, jaki popełniono w 2020 roku. Wtedy kandydat lewicy, Robert Biedroń, opowiadał głupstwa typu, i tu zacytuję niemal dokładnie: „Nie jest ważne, kto wygra: Duda, Trzaskowski czy jakikolwiek inny kandydat prawicy”. Jak się opowiada takie głupstwa, to nic dziwnego, że się potem dostaje mniej głosów niż Magda Ogórek. Tego nie wolno oczywiście powtórzyć. Wystawieniu własnego kandydata powinno towarzyszyć jasne i wyraźne powiedzenie: „W drugiej  turze wszyscy popieramy tego kandydata obozu demokratycznego, który się w niej znajdzie”. A ponieważ jest oczywiste, kto wejdzie do drugiej tury z tej strony, więc praktycznie biorąc, jest to złożenie jeszcze przed wyborami jednoznacznej deklaracji, że głosowanie na kandydata lewicy czy na kandydata Trzeciej Drogi nie oznacza zwiększenia szans na zwycięstwo kandydata Prawa i Sprawiedliwości.

J. Paweł Gieorgica: Tak to się dzieje w czasie ostatniej dekady, że lewica odchodzi, a świat skręca na prawo. To, co się stało w tych wyborach w innych krajach pokazuje, że ten proces nawet przyspiesza. Pod pewnymi względami ma to miejsce również w Polsce. Jeżeli coś nowego się wydarzyło, to alternatywna możliwość tworzenia przyszłego rządu złożonego z PiS-u i Konfederacji. Na razie czysto matematycznie, na papierze. Jak to będzie wyglądało w przyszłości, zależeć będzie od tego, jak długo ten prawicowy trend się utrzyma. Nie można wykluczyć, że do takiej koalicji dołączy PSL, które jest od zawsze ugrupowaniem konserwatywnym obyczajowo, a obecnie skłóconym programowo z lewicą. W drugiej kolejności – centrowa partia marszałka Hołowni, któremu do nominacji na urząd prezydenta niezbędne będzie (w II turze) poparcie elektoratu PiS. To oczywiście nie znaczy, że lewica zniknie ze sceny. Ale potrzebuje lidera, który umiałby jej wielki potencjał wyborczy skutecznie podnieść i aktywować. Do tej pory były tylko sondażowe oraz kolejne wyborcze porażki, aż lewica doszła do strefy granicznej. Dalej może ją czekać już tylko otchłań, w której rozdrobni się do końca i przestanie się liczyć w grze politycznej.

Moja wizja rozwoju sytuacji jest, niestety, pesymistyczna. Rząd Tuska – co już wyraźnie widać – idzie ostro na prawo. Wcześniej widoczny był przechył na lewo, ale teraz, kiedy PO stała się partią wiodącą, jej niekwestionowany lider zmierza do tego, ażeby bardziej przypodobać się prawej stronie elektoratu. Mówię tu o nowej taktyce, odpowiedniejszej dla sprawowania rządów partii władzy. Dla mnie takim koronnym argumentem na wsparcie tej hipotezy był przygotowany projekt nowelizacji ustawy regulującej użycie broni przez żołnierzy, który w pierwotnej wersji był realną, a nie filmową licencją na zabijanie.

Mało się mówi o finansach państwa po wyborach. Zapewne zacznie się mówić już niedługo, kiedy w górę wystrzelą koszty życia. Kiedy także władze unijne narzucą nam dotkliwe rygory po rozrzutnym przekroczeniu poziomu deficytu budżetowego. Nadchodzą konieczne podwyżki związane ze wzrostem cen paliw i energii, ograniczone zostanie finansowanie projektów socjalnych itd. Niepokój niższych sfer, jakieś rozchwianie, mogą przynieść znaczące polityczne skutki w postaci zachwiania stabilnością systemu. Trudno będzie uznać je za nieistotne. Będzie więc odreagowywanie społeczeństwa – może manifestacje, strajki, jak przed wyborami, podjudzające rolników? A może jakaś inna poszkodowana warstwa społeczeństwa stanie się kolejną twarzą protestów?

Jeżeli w Polsce ma nastąpić pożądana trwała stabilizacja, to widziałbym ją na takiej platformie: że udział w rządzeniu będą miały nie tylko na przemian dwie największe partie, lecz także inne ugrupowania. Zwracam uwagę, że rządząca koalicja demokratyczna w ostatnich wyborach nie otrzymała swoistej nagrody, która zwykle przynależy się zwycięzcom wyborów. To jest 10-15 procent głosów wyborców, które specjalnie się polityką nie interesują, ale poprzez szacunek dla werdyktu demokracji przenoszą swoje zaufanie na stronę wygranych. W tych wyborach tacy nie wystąpili. Ciekawe, czy czasem nie jest tak dlatego, że postanowili ukarać w szczególności rządzącą koalicję, która właściwie nic ze swoich kluczowych obietnic nie dokonała. Ani w sto dni, ani w pół roku.

Jerzy J. Wiatr: W dwóch kwestiach mocno się nie zgadzam. Po pierwsze z ostatnią tezą.  Można się spierać, czy wyborcy w wystarczającym stopniu wyróżnili obecną koalicję, ale nie można twierdzić, że tego nie zrobili. Koalicja Obywatelska w poprzednim Parlamencie Europejskim miała 16 posłów, teraz ma 21. Zjednoczona Prawica miała 27, teraz ma 20. Oczywiście można mówić, że to nie jest gigantyczna różnica, ale nie można twierdzić, że jej nie ma. Druga teza, z którą się nie zgadzam – to ta, że obecny rząd przesuwa się na prawo. Moim zdaniem – nie! Możemy się spierać, czy jest wystarczająco przesunięty na lewo – i oczywiście chętnie bym widział bardziej energiczne przesunięcie w tym kierunku. Ale po raz pierwszy na agendę wszedł projekt ustawy o związkach partnerskich (jak to się skończy, nie wiadomo, bo w tej sprawie jest znaczny opór). Po raz pierwszy od lat pojawiła się sprawa rewizji ustawy antyaborcyjnej. Tu znowu wiadomo, że droga jest wyboista, ale czym innym jest powiedzenie, że na tej drodze są wielkie trudności, a czym innym, że rząd się przesunął na prawo. Bo się nie przesunął. Natomiast wyborcy w tych sprawach dali mniejsze poparcie tej agendzie progresywnej, niż by to wynikało z sondaży. I ostatnia sprawa – kwestia granicy. Wsłuchuję się uważnie w różne głosy protestu przeciwko stosowanym środkom. Ale zadaję sobie pytanie: gdyby krytycy odpowiadali za państwo, jak zapewniliby jego bezpieczeństwo wobec oczywistej agresji rosyjsko-białoruskiej? Na napływ agresywnych pseudouchodźców, używających siły (w końcu z ich ręki zginął żołnierz), nie można odpowiedzieć łagodną perswazją. Na to trzeba odpowiedzieć siłą. Niestety. Z łagodną perswazją można dyskutować z tymi, którzy w dobrej intencji chcą się dostać do Polski. Ale nie z bojówkami, przygotowywanymi specjalnie do czegoś, o czym mówimy jako o wojnie hybrydowej. Jeżeli to jest wojna, to ma ona, niestety, swoje brutalne prawa.

Robert Smoleń: Rząd jednak wycofał się z tak radykalnego, jak pierwotnie planował, rozszerzenia prawa do użycia broni przez żołnierzy w czasie pokoju, czym przyznał, że była to propozycja nienajlepiej przemyślana. Są różne sposoby rozwiązywania trudnych problemów. Ich dostrzeżenie i wybór jest pewną sztuką. Na przełomie 2015 i 2016 roku Unia Europejska zakończyła ówczesny kryzys migracyjny, choć dzięki środkom wątpliwym moralnie (zapłacono prezydentowi Turcji, która ten kryzys faktycznie wywołała). Powstrzymanie napływu uchodźców i imigrantów uznano za ważniejsze. W sprawie kryzysu na polsko-białoruskiej granicy rząd jest równie nieporadny i nieskuteczny jak wcześniej PiS. A strzelanie do ludzi tam przebywających musi zostać uznane za niedopuszczalne.

Piotr Stefaniuk: W czasie dyskusji po ubiegłorocznych wyborach parlamentarnych zastanawiałem się, o ile mniej głosów uzyskałoby PiS, gdyby nie kontrolowało mediów publicznych. Oceniałem, że mogłoby to być 10 do 15 procent. Wykazałem się żenującą naiwnością (nie mówię „niekompetencją”, bo nie uważam się za analityka bieżącej polityki). Co to znaczy, że tak ważny czynnik nie wpływa na postawę wyborców? To znaczy, że mamy do czynienia z podziałem tożsamościowym. A to taki podział, który każe głosować na „swojego”, choćby był złodziejem. To znaczy, że sytuacja nie zmieni się szybko i dwubiegunowa polaryzacja, o której mówił Jerzy Wiatr, będzie trwałą charakterystyką sceny politycznej. Kruche zwycięstwo w ostatnich wyborach każe poważnie obawiać się recydywy PiS, a tutaj stawką jest projekt modernizacyjny kraju. Biorąc pod uwagę wyborczy potencjał prawicy, należy ze szczególną determinacją przeprowadzić rozliczenie wszystkich nadużyć PiS-u. Procesy będą trwały wiele lat, ale prokuratura musi wykonać swoją pracę możliwie najszybciej. Liczę na to, że ujawnienie skali nieprawości choć o kilka małych procent uszczupli ich elektorat, a tych kilka procent może mieć kluczowe znaczenie w przyszłorocznych wyborach prezydenckich.

Zdzisław A. Raczyński: Właściwie od początku transformacji, od wyborów prezydenckich w 1995 roku, gdy na Kwaśniewskiego głosowały, generalnie, środowiska opowiadające się za modernizacją, proeuropejskie, lewicowe, postępowe, w Polsce utrzymuje się praktycznie przepoławiający nasze społeczeństwo podział elektoratu na promodernizacyjny i antymodernizacyjny, zachowawczy. Gdy przyjrzymy się rezultatom wyborów parlamentarnych w 2005 roku, to widzimy, że ten podział utrzymuje się mniej więcej niezmiennie, łącznie z poparciem dla skrajnej prawicy; wcześniej – dla Ligi Polskich Rodzin, dzisiaj – dla Konfederacji.  W wyborach do Parlamentu Europejskiego przed pięcioma laty PiS uzyskało 27 mandatów, Koalicja Europejska łącznie z partią Wiosna – 25. W tym roku koalicja demokratyczna łącznie zdobyła 27 mandatów, PiS z Konfederacją – 26. Przesunięcia są nieznaczne.

Mniej więcej jedna trzecia wyborców stale popiera tę antymodernistyczną, antylewicową i antyliberalną opcję. Zaproponowana przez PiS rewolucja narodowo-tradycjonalistyczna, wzmocniona przez ofertę socjalną, nie była odgórnym zabiegiem socjotechnicznym, lecz autentycznie wyrażała interesy dużej części naszego społeczeństwa. Ta grupa nigdzie się nie podziała. Ci wyborcy zawsze będą głosowali na antyliberalną prawicę, a ich liczebność będzie zmniejszała się powoli, w miarę zmian w strukturze demograficznej i w miarę, określmy to ogólnie, postępu cywilizacyjnego. Tę grupę  charakteryzuje tradycjonalizm, oczekiwanie na paternalistyczną, opiekuńczą rolę państwa i – swojskość. Przez swojskość rozumiem zarówno przywiązanie do tradycji, narodowych i katolickich, jak i lęk przed zmianami, przed otwarciem na nowości, na wpływy zewnętrzne, w których to oddziaływaniu widzi się zagrożenie dla dotychczasowego sposobu i stylu życia.  Podobne postawy dotyczą nie tylko Polski, lecz także tych krajów, w których skrajna prawica odnotowała sukces. Tam również ludzie boją się nieznanego,  nowych wyzwań i dają posłuch tym, którzy obiecują powrót do przeszłości, do traconych korzeni.

Niebezpieczeństwo obecnej sytuacji, według mnie, tkwi w tym, że Koalicja Obywatelska, największa partia bloku demokratycznego, nie proponuje wyrazistej, konsekwentnie liberalnej platformy ideowej. Staje się typową partią władzy. Wypchnęła wprawdzie, na użytek kampanii wyborczej, najbardziej konserwatywnych polityków, takich jak Ryś czy Zalewski, lecz nadal doskonale mieści w sobie i Kowala, i Nowacką. Koalicja Obywatelska nie tyle przesuwa się na prawo, ile jej lider, Tusk, będąc technokratą władzy, wchodzi na pole populizmu, przygotowane wcześniej i uprawiane przez PiS. Uważam, że Tusk liczy na to, że zdoła zapanować nad populizmem, że go osiodła i okiełzna. Istnieje niebezpieczeństwo, że może się srodze zawieść.

Populistyczny trend w polityce Koalicji Obywatelskiej oraz jej liberalizm gospodarczy otworzyły pole dla programu i działań Lewicy. Tak, aby pozostać wyrazicielem tendencji konsekwentnie liberalnej kulturowo, socjalnej, proeuropejskiej i promodernizacyjnej. Lewica wszakże tej możliwości albo nie dostrzegła, albo nie była w stanie jej wykorzystać. Lewica nie przemówiła własnym, oryginalnym i atrakcyjnym głosem. Chociaż jako jedyna chyba partia przedstawiła program przez wyborami do PE. Polityka jest teatrem. Lecz aby aria przyciągnęła, uwiodła odbiorców, trzeba nie tylko mieć dobry tekst, trzeba jeszcze mieć chwytliwą melodię i dobrych, wiarygodnych wykonawców, którzy nie fałszują. Lewica miała tylko libretto.

Robert Smoleń: We współczesnych społeczeństwach jeden główny podział, jak kiedyś między pracą a kapitałem, został zastąpiony mozaiką wielu różnych, nieustannie się zmieniających, sporów i konfliktów. Tworzą się nieformalne partie jednego tematu, które po załatwieniu swoich postulatów się „rozwiązują”. Jeśli w Polsce utrzymuje się jakiś podział w miarę trwały, to jest to podział – zgoda – na tradycjonalistów i zwolenników modernizacji. Tylko że moim zdaniem proporcje między tymi grupami wynoszą nie 50:50, lecz 80:20, może 85:15. Sztuczką, jaką sprytnie stosuje PiS jest zamazywanie tego metapodziału poprzez koncentrowanie uwagi opinii publicznej na wzbudzających emocje szczegółach, w oderwaniu od istoty głównego dylematu.

Ale chciałem teraz zadać pytanie o to, co wydarzy się za rok? Mniej w kontekście liczb i faktów – bo to chyba jest dość łatwe do przewidzenia. Ja bym powiedział, że prezydentem zostanie Rafał Trzaskowski, bo PiS nie znajdzie „drugiego Dudy”, a nikt z obecnych polityków tego obozu nie zdobędzie zaufania umiarkowanych, centrowych wyborców. Nikt poza tymi dwoma wielkimi obozami nie ma szans na wygranie tych wyborów. Włącznie z Szymonem Hołownią. Nie mówiąc już o Konfederatach czy Lewicy, która pewnie skończy tak, jak Magdalena Ogórek i Robert Biedroń. Ale co to będzie znaczyło? Czy wtedy obóz demokratyczny uzna, że ma już pełną legitymację do przeprowadzenia tych wszystkich zmian, jakie obiecywał w kampanii 2023 roku i których nie realizuje, powołując się na prawdopodobne weta Andrzeja Dudy? Czy nastąpi odbudowa państwa demokratycznego, praworządnego i sprawnego? Czy też będzie to, co jest – brak konsekwencji, rozmywanie się zamiarów, taka właściwie bylejakość, nic przełomowego się nie wydarzy? A jeśli tak, to czy są powody do obaw, że nawet jeśli najbliższe wybory wygra obóz demokratyczny to finalnie może dojść do renesansu populizmu i autorytaryzmu?

Jan Garlicki: Pierwsza rzecz, którą trzeba uwzględnić w naszej analizie, jest taka, że – powołuję się tu na wyniki badań – około połowy Polaków nie ma partii, z którą się w pełni identyfikuje, na którą po prostu chce głosować. Jest więc poszukiwanie umownej „trzeciej drogi”; nie mówię tu oczywiście o koalicji o tej nazwie, tylko o poszukiwaniu jakiegoś innego bytu. Było ich kilka i każdy odwoływał się do innej części elektoratu niezadowolonego: Samoobrona, Ruch Palikota, Kukiz’15, Nowoczesna. Teraz mamy Polskę 2050, która – jak sądzę – też przekona się o prawdziwości powiedzenia, że lepiej wybierać oryginał niż podróbkę. Teoretycznie istnieje duży potencjał dla nowej formacji, natomiast żadnemu z dotychczasowych ugrupowań nie udało się zagospodarować tego elektoratu na dłużej. Kierowały się też raczej do pewnego wycinka, a nie do wszystkich wyborców. W końcu jak przychodzi do wyboru, to na zasadzie „albo akceptacja, albo odrzucenie”, ludzie głosują na dwie najistotniejsze partie. Albo na PiS, albo na Platformę Obywatelską z przystawkami. Czy to się za rok może zmienić? Wątpię. Wybory prezydenckie prawdopodobnie wygra kandydat Koalicji Obywatelskiej. Chociaż może być problem, jeśli się okaże, że do drugiej tury przejdą na przykład Trzaskowski i Hołownia. Tu mogłyby być różne zachowania. Nie jestem taki pewien, że wtedy na pewno w cuglach wygrałby Trzaskowski.

Następna rzecz: wspomnieliśmy o lewicy. Została ona w pewnym sensie pozbawiona jej głównych elementów programowych. PiS zabrało jej kwestie socjalne. Teraz zresztą idzie w tę stronę Platforma Obywatelska, też gwarantując różne benefity i przywileje. Platforma zawłaszczyła jej postulaty światopoglądowe – kwestie aborcji, wolności, związków partnerskich itd. I lewica zostaje w pewnym sensie – przepraszam za określenie, nie chcę ich obrazić – taką trochę wydmuszką, której różne inne partie rozdrapały postulaty i zabrały ważne hasła wyborcze. Na marginesie: nie jestem pewien, czy sytuacja po eurowyborach, gdzie tylko trzy osoby otrzymały mandaty i wszystkie trzy wywodzą się z dawnej Wiosny, zadowala elektorat dawnego SLD. Mam co do tego poważne wątpliwości. Dodam jeszcze, że z badań wynika, iż duża część wyborców lewicy przynajmniej w ostatnich wyborach przełożyła swoje poparcie na Koalicję Obywatelską. To samo zresztą zrobili wyborcy Trzeciej Drogi, a zwłaszcza Polski 2050.

Jerzy J. Wiatr: Mówimy o podziale na linii lewica – prawica. Ten podział jest istotny, ale niejedyny. W tej chwili w Polsce nakładają się na siebie trzy, moim zdaniem, podstawowe wybory: jednym jest ten tradycyjny (lewica – prawica), drugim – orientacja europejska i antyeuropejska, trzecim – demokratyczny czy autorytarny sposób sprawowania władzy. Czy PSL w obecnej postaci jest częścią lewicy, czy nawet centrolewicy? Nie. Natomiast z całą pewnością jest częścią obozu demokratycznego, bo jest antyautorytarny. Z tego wynikają pewne konsekwencje. Gdyby cały podział był wyłącznie na linii lewica – prawica, to nie byłoby takiej sytuacji, że w społeczeństwie, w którym większość opowiada się na przykład za liberalizacją ustawy antyaborcyjnej, w Sejmie nie ma dla tej liberalizacji większości. Cała sztuka rządzenia polega teraz na tym, że trzeba doprowadzić do pewnego rodzaju stopienia się w jedno tych trzech elementów programowych, tzn. generalnie progresywna orientacja, proeuropejska i antyautorytarna. To nie jest rzecz prosta, ale moim zdaniem – wykonalna. Jedno jest bezsporne, jeśli chodzi o te wybory: mamy do czynienia z przesunięciem się sceny politycznej w kierunku nam bliskim. Jeżeli porównamy sytuację dzisiejszą z sytuacją sprzed pięciu lat, to nie ulega wątpliwości, że Polska jest dzisiaj w znacznie lepszej sytuacji. Szczególnie ciekawe jest to, że Polska poszła w odwrotną stronę niż Europa. W stosunku do Europy jako całości uzasadniona jest teza o wzroście sił antyeuropejskich, autorytarnych i konserwatywnych. W Polsce mamy do czynienia z odwrotnym trendem. My uważamy, że on nie jest dostatecznie silny, ale nie możemy negować, że on jest.

Zdzisław A. Raczyński: Oczywiście, możemy dokonywać ekstrapolacji naszych oczekiwań i wyobrażeń na czas za rok. Proponuję jednak, abyśmy przyjrzeli się temu, co mamy, co dokonał, a ściślej – czego nie dokonał rząd Koalicji 15 Października w ciągu sześciu miesięcy.  Tusk zasadnie, a nie tylko taktycznie, stwierdził, że w wyborach do PE Trzecia Droga zapłaciła cenę za swój swoisty symetryzm, za niejednoznaczny stosunek do rozliczeń. Faktycznie w czasie od powołania obecnego rządu nie przeprowadzono żadnej istotnej naprawy zepsutych elementów państwa. Nie przeprowadzono dogłębnego przeglądu, nie zmieniono zasadniczo reguł i procedur w administracji, która jest rdzeniem sprawności państwowej. Militaryzacja języka i wszystko, czego jesteśmy świadkami w kwestii ochrony granicy, świadczy raczej o tym, że idziemy dalej w stronę pisizacji państwa. Można zrozumieć zniecierpliwienie Tuska, który ponagla i dopinguje swoich ministrów, rozumiejąc, jakie są oczekiwania elektoratu Koalicji 15 Października. Używając bardziej radykalnych sformułowań, Tusk na czele swoich koalicyjnych ministrów rządu jawi się jako wilk na czele stada baranów,  które nie potrafią podążać samodzielną drogą. Dlatego patrzę w przyszłość z dużą dolą pesymizmu, twierdząc, że nic nie zmieni się diametralnie w ciągu następnego roku. Utkniemy w miałkości sporów, w nijakości działań, w braku sprawczości i braku sprawności państwa. Dlatego nie można wykluczyć recydywy i powrotu do władzy opcji narodowo-tradycjonalistycznej. Wówczas nawet wybór na stanowisko prezydenta Rafała Trzaskowskiego, zdecydowanie na wyrost zaliczanego do lewicującego skrzydła koalicji, nie przełamie niepokojącego trendu rewolucji konserwatywnej.

J. Paweł Gieorgica: Dużo jeszcze byłoby do powiedzenia w tej sprawie. Moim zdaniem jest już za późno, żeby skonsumować oczekiwania wobec rządu Tuska, że w sposób prawidłowy dokona rozliczeń choć niektórych polityków poprzedniego obozu rządzącego za łamanie Konstytucji, przestępstwa, nadużycia budżetu, malwersacje itd. Teraz tak naprawdę pierwsze procesy i wyroki mogą być zrealizowane do końca nie szybciej niż za 4-6 lat.

Kampania prezydencka już trwa, dlatego że cechą sceny politycznej po ostatnich trzech wyborach jest to, że na skutek niemal antagonistycznego rozwarstwienia społecznego partie w sposób płynny wkraczają w kolejną kampanię. W następnych wyborach dojdzie do bardzo ciekawego pojedynku. Moim zdaniem jest jeden podział, który w ogóle tutaj nie był brany pod uwagę. Można spekulować, że osłabione PiS doprowadzi do jeszcze jednego rozłamu społeczno-politycznego: podziału na prawdziwych Polaków-katolików i całą resztę, resztę świata. „Jesteś prawdziwym patriotą itd… – głosujesz na naszego kandydata”. Pewnie będzie to jakiś ewangelista, może np. gładki Tobiasz, który stanie do pojedynku z Trzaskowskim, który będzie przedstawiany jako totalny nihilista.

Nie wiem, czy zauważyliście, ale w polskim systemie nigdy nie zrodziła się partia chadecka, która funkcjonuje chociażby w Niemczech, czy w wielu innych krajach. Niewątpliwie inklinacje w tym kierunku zdradza Hołownia, także  Kosiniak-Kamysz, który będzie zapewne ostatnim już  liderem partii  ludowców przed jej ostatecznym zniknięciem ze sceny politycznej. No cóż,  rolnictwo stało się  bardzo małą gałęzią przemysłu w gospodarce bloku, stanowiącą zaledwie około 1,4 procent PKB UE i nie więcej niż 5 proc. PKB w żadnym z 27 krajów Unii. Ale na razie jest to taki projekt in stadu nascendi – trochę podobnie do współczesnej lewicy: niby jest bardzo duży potencjał, ale nie może on skrystalizować się w jedną silną partię. Być może czeka nas, jeżeli miałbym przewidywać, początek drogi ku precyzowaniu tego kierunku budowy także innych partii opartych na realnych interesach kluczowych zbiorowości społecznych…

Piotr Stefaniuk: Powstanie chadecji w Polsce jest nierealne, w Polsce to się rozbije o episkopat! Przy takiej charakterystyce instytucjonalnego Kościoła katolickiego, w Polsce chadecja jest niemożliwa. Musiałaby mieć pewien stopień autonomii. A zobaczcie: chadecja – to jest „Znak”, „Tygodnik Powszechny”, tego typu środowiska – zupełnie wyplute poza Kościół. Chadecje są formacjami liberalnymi, a liberalizm to w oczach Kościoła najgroźniejszy wróg polskiej tożsamości.

J. Paweł Gieorgica: Trzeba jednak uwzględnić aktualne silne tendencje osłabienia instytucji Kościoła. Wiadomo jakie: odpływ wiernych – laicyzacja, rezygnacja z uczestnictwa w uroczystościach religijnych, nauki religii w szkołach itd. Można przewidywać, że jeżeli wartości religijne staną się orężem i paliwem do walki politycznej w wyborach prezydenckich, to ten ważny podział stanie się kluczowy. Nie wiem, czy i kiedy tak się stanie, ale wskazuję na bardzo duże prawdopodobieństwo, że może tak być. Trudno jest przewidywać, jak się ta sytuacja będzie rozwijała. Jeszcze raz podkreślam, że jestem w tej sprawie pesymistą. Nie spodziewam się, że do czasu wyborów prezydenckich zmieni się coś na lepsze. Może się zmienić tylko na gorsze – z tych powodów, o których mówiłem.

W ostatnim czasie jesteśmy świadkami gwałtownego wzmożenia produktywności nowych nazw żeńskich. Przez to, że jest ono zadekretowane i systemowe, nie wzbudza we mnie aprobaty; tym bardziej, że podważa dotychczasowy semantyczno-syntaktyczny paradygmat nazw zbiorów (rzeczowników) osobowych.

Dyskusja w sprawie feminatywów toczy się u nas nie od dziś. Przypomnę dość liberalne stanowisko Rady Języka Polskiego z 2012 roku: „Formy żeńskie nazw zawodów i tytułów są systemowo dopuszczalne. Jeżeli przy większości nazw zawodów i tytułów nie są one dotąd powszechnie używane, to dlatego, że budzą negatywne reakcje większości osób mówiących po polsku. To, oczywiście, można zmienić, jeśli przekona się społeczeństwo, że formy żeńskie wspomnianych nazw są potrzebne, a ich używanie będzie świadczyć o równouprawnieniu kobiet w zakresie wykonywania zawodów i piastowania funkcji”.

Kolejne stanowisko Rady Języka Polskiego pojawiło się w 2019 roku: „Większość argumentów przeciw tworzeniu nazw żeńskich jest pozbawiona podstaw”, „dążenie do symetrii systemu rodzajowego ma podstawy społeczne”, „prawo do stosowania nazw żeńskich należy zostawić mówiącym”, a „w polszczyźnie potrzebna jest większa, możliwie pełna symetria nazw osobowych męskich i żeńskich w zasobie słownictwa”.

Warto przy tym zwrócić uwagę na brak kategoryczności rozstrzygnięć Rady, na pewną jej relatywność w podejściu, objawiającą się, chociażby stopniowaniem typu: „większa, możliwie pełna symetria nazw osobowych męskich i żeńskich”. Jak Rada sama przyznaje, „ma [to] podstawy społeczne”, a nie językowe (i językoznawcze); a i to społeczne nie jest kompletne lub większościowe, skoro „prawo do stosowania nazw żeńskich należy zostawić mówiącym”. A wśród mówiących, jak wiadomo, w tej materii zgody nie ma. Wielu nie podziela, podobnie jak ja, trafności orzeczenia z 2019 r., że większość argumentów przeciw „jest pozbawiona podstaw”. Podstawy są i to niemałe. Bezwarunkowe i bezrefleksyjne, czyli w każdym wypadku, bez zastrzeżeń,  stosowanie nazw żeńskich w opozycji do nazw męskich wydaje mi się podejściem nierozważnym i błędnym. Przyjrzyjmy się przykładowemu materiałowi językowemu. Czy na pewno nie mamy żadnych zastrzeżeń do stosowania feminatywów w parach: kopacz : kopaczka, węglarz : węglarka, widz : widzka? Jaką nazwę żeńską przyjąć np. w opozycji do rzeczownika myśliwy? A wobec męskich nazw znaczeniowo negatywnych czy nawet obraźliwych jak drań, szubrawiec, ancymonek? Tu i w wielu innych przykładach przy wymyślaniu nazw żeńskich chyba jesteśmy bezradni. Tendencyjne, sztuczne dążenie do wypełnienia luk w rzeczownikowej opozycji płci prowadzi do śmieszności. Nie dajmy się zwariować w tej nadgorliwości.

Nie znaczy to, że nie możemy wprowadzać nowych nazw żeńskich, zwłaszcza wtedy, gdy nas to nie razi, gdy nie mamy przy tym poczucia rewolucyjnego gwałtu na języku ojczystym. Daje się przecież odczuć, kiedy korzystając z potencjalnych form w nazewnictwie, zgodnie z wykształconym przez wieki obyczajem językowym i przyjętymi regułami, przekraczamy niewidoczną granicę smaku. Oczywiście jest to dość subiektywne i zależne też od następujących po sobie okresów historycznych, wpływających na zmiany językowe. Wiemy, że język przedwojenny w interesującym nas zakresie różnił się od tego, który po II wojnie światowej wykazywał tendencje defeminizacyjne. Chodzi tu jednak o zakres tych zmian, ich gwałtowność, jak dzisiaj, oraz następstwa, jakie pociągają w rozumieniu pewnych kategorii językowych.

***

Nie ufając zbyt łatwym analogiom, chciałbym jednakże w porównaniu, którym się posłużę, odnieść się do powszechnie znanego konfliktu w sferze polityczno-społecznej. Pragnę wyrazić swój zdystansowany stosunek do różnego typu bardziej lub mniej oczekiwanych ingerencji w życie społeczne, np. w życie kobiet, przez narzucanie im decyzji w kwestiach dotyczących aborcji przez przedstawicieli określonej partii lub Kościoła, niekompetentnych w zakresie medycyny i prawa. Podobnie nie jestem też zachwycony, kiedy wpływowe w danym momencie historycznym grupy użytkowników języka, niefachowców w dziedzinie, w której usiłują zadekretować swoje oczekiwania, zbyt apodyktycznie lansują swoje postulaty dotyczące praktyk lingwistycznych.  A z taką sytuacją mamy do czynienia – z dość rewolucyjną ingerencją w dotychczas funkcjonujący system językowy, ingerencją uzasadnioną głównie kryteriami ideologicznymi. Jako językoznawca nie chciałbym się jednak godzić na wprowadzanie do języka sztucznych, tworzonych naprędce, na zasadzie neologizmu, nazw żeńskich, a w dalszej kolejności zdublowanych konstrukcji językowych typu „Sztukę naszą oglądali oczarowani nią widzowie i oglądały oczarowane widzki”.

Realizacja tego typu nie do końca przemyślanych postulatów, sprowadzająca się do próby zniwelowania w języku historycznej dominacji mężczyzn nad kobietami przez radykalne rozszerzenie zakresu nazw żeńskich, wynika z niepełnej świadomości językowej samozwańczych reformatorów, inspirujących tendencyjne zmiany językowe. Właściwie – zgodnie z ich reformą – powinienem powiedzieć reformatorów i reformatorek, by się posłużyć obligatoryjnym dla nich rozróżnieniem podmiotów osobowych w nazwach zbiorów typu widzowie, mieszkańcy, reformatorzy, które w języku zawsze odnosiły się wspólnie do kobiet i mężczyzn, a dziś muszą z osobna. W wyniku tych zabiegów nastąpiło bowiem przesunięcie znaczeniowe, a zarazem ograniczenie zakresu znaczeniowego wymienionych nazw. Do tej pory np. nazwa mieszkańcy odnosiła się do wszystkich mieszkańców bez względu na ich płeć. Dzisiaj odnosi się tylko do mieszkańców rodzaju męskiego. I dlatego, aby powiedzieć o wszystkich, wyrażamy już podwojoną osobową nazwę: mieszkanki i mieszkańcy Warszawy, Śląska itp.

Tendencyjnym narzucaniem zmian językowych, w rezultacie demolowaniem części istniejącego systemu językowego, nie przezwycięży się dziejowej niesprawiedliwości. Część językoznawców nie chce się wtrącać do tej ostatnio tak modnej przemiany językowej, charakterystycznej zapewne nie tylko dla feministek, ale i szerszych grup społecznych. Ja przeciwko nim nic nie mam, rozumiem nawet przyczyny ich rozgoryczenia i wierzę w ich dobre intencje. Uważam jednak, że gwałtownie narzucana społeczeństwu poprawka językowa, a dziś już chyba reguła, polegająca na zmianie rozumienia nazw zbiorów niczego nie załatwi w rzeczywistości społecznej, tj. w kwestii równouprawnienia kobiet. Może mieć jedynie znaczenie symboliczne. Tym zaś karmi się głównie polityka i zideologizowana socjologia, a nie naturalny rozwój języka danego narodu. Istotę tego nieporozumienia mogą zilustrować konkretne przykłady.

Problem zaczął się od nagłej potrzeby wypełniania luki w zakresie nazw żeńskich, z których przecież cała masa od dawna funkcjonuje, jak np. lekarka, pacjentka, mieszkanka. Stosowane i odbierane są one jako naturalne, usankcjonowane historycznie. Niektóre jednak są obco brzmiące, są neologizmami, tworzonymi na zamówienie społeczne. Za przykład mogą posłużyć: widzka, gościni, ministra (wobec minister), blacharka (wobec blacharz), kominiarka – chyba że kobietę, która zechce czyścić kominy nazwiemy kominiarzą!

Gdyby bitwa toczyła się tylko na polu liczby pojedynczej rzeczownika, spór by polegał jedynie na wypełnieniu braków leksykalnych, czyli dodaniu niefunkcjonującej dotąd widzki, ministry, premierki (bo chyba nie premiery?), prezydentki i chirurżki. I zdawać by się mogło, że na tego typu wypełnieniu braków – podkreślam: braków – leksykalnych w zakresie nazw żeńskich rzecz szczęśliwie by się zakończyła. A właśnie, że nie, bo język jest systemem powiązań, budowlą, z której nie zawsze da się wyjąć lub dołożyć jakąś cegiełkę, by wszystko było w porządku. Podważenie zasady takiej niesprawiedliwej kategorii męskoosobowej i dopełnianie jej w zdaniu zdublowanymi składnikami, które podlegają kategorii niemęskoosobowej, też może mieć destrukcyjne znaczenie. Chociażby w szerszym kontekście – w tzw. obligatoryjnej konotacji składniowej, rozumianej jako otwieranie miejsca dla składników zdania o określonej kategorii gramatycznej lub znaczeniowej. Taka duplikacja podmiotów osobowych i postawienie żeńskiego obok męskiego lub zdań składowych z tymi podmiotami w zdaniu złożonym łącznym wydaje mi się bałamutną uzurpacją.

***

Psychologicznie i socjologicznie nawet zrozumiałe jest zjawisko dokonującej się od jakiegoś czasu  rewolucyjnej zmiany w podejściu do naszego systemu językowego, zwłaszcza w funkcjonującej w liczbie mnogiej kategorii męskoosobowej : niemęskoosobowej, np. To byli młodzieńcy, lekarze, bandyci wobec: To były lekarki, malarki, bandytki. Od dawien dawna faworyzuje mężczyzn kategoria gramatyczna „męskoosobowości”, która zdominowała paradygmat gramatyczny, zwłaszcza w odniesieniu do nazw rzeczowników typu: nauczyciele, rzemieślnicy, mieszkańcy, arystokraci, złodzieje. Każdy z tych rzeczowników wchodzi w związki nie tylko z formami przymiotnikowymi: dobrzy, mądrzy, wysocy, ale i z odpowiednimi formami czasowników w czasie przeszłym w liczbie mnogiej: chodzili, myśleli, walczyli (wobec kobiet, które chodziły, myślały, walczyły). Wystarczyło, że w zbiorze nazwanym przez rzeczownik w liczbie mnogiej znalazł się choć jeden mężczyzna, a już czasownik w liczbie mnogiej stosujący się do tego rzeczownika musiał być w odpowiadającej mu formie męskoosobowej (a nie niemęskoosobowej, czyli żeńsko-rzeczowej). I chociaż w grupie uczniów był tylko jeden chłopak, a reszta to były dziewczęta, wystarczający i właściwy był komunikat: Uczniowie wyszli z klasy. A może teraz już tak nie będzie wypadało mówić i pisać? Jednego chłopca w takiej klasie może można nie zauważyć albo i tę  semantycznie – składniową podstawę też podważyć i wyrzucić do lamusa historii? Już dzisiaj mówimy, podwajając podmioty: Uczennice wyszły z klasy i uczeń wyszedł z klasy?

Jeśli w jakimś zdaniu pojedynczym nazwa mieszkańcy zostaje rozłożone na dwa osobne elementy, które w liczbie mnogiej muszą być wyrażone nazwą żeńskoosobową – mieszkanki i męskoosobową – mieszkańcy, zmusza nas to do podwojenia konstrukcji składniowej. W rezultacie powstaje całość będąca zdaniem współrzędnie złożonym łącznym: nasze mieszkanki zaprotestowały + nasi mieszkańcy zaprotestowali. Już od dłuższego czasu obserwuję takie podwojone konstrukcje.

Nikt mnie nie zmusi, bym się stosował do nowej mody i mówił: Najlepsze uczennice klasy czwartej jutro będą miały wolne i najlepsi uczniowie klasy czwartej będą mieli wolne. Który język, rozwijający się w naturalny, swobodny sposób, a nie sztucznie kodyfikowany, przyjąłby tego typu składniową nowinkę wbrew stałej zasadzie jego ekonomiczności? Wydaje się to niemożliwe lub bałamutne, zwłaszcza w czasach przesadnego dążenia do skrótu, wymuszonego przez wymogi internetu i nowoczesnej ogólnej tendencji do kondensacji i eliminowania rozwlekłego gadulstwa, nadmiaru mowy. Sam w to niestety teraz wpadam ze względu na potrzeby wyrazistości mojego wykładu.

W typie nazw rzeczownikowych, jak np. uczniowie, mieszkańcy, lekarze, ze względu na brak formalnego znacznika żeńskości można się dopatrywać niegodziwego źródła niedocenienia płci pięknej w naszym języku. Pominięcie formy żeńskiej, a co za tym idzie nieadekwatność opozycji rodzajowej, a także historyczna przewaga kategorii męskoosobowej nad niemęskoosobową rzeczownikowych nazw zbiorów w liczbie mnogiej w ostatecznym rezultacie musiała zaowocować potrzebą właściwej rekompensaty.

Nawet nie wszystkim kobietom się to podoba. Niektóre z nich dobrze rozumieją, że opór wobec systemu językowego, który się ukształtował przez wieki, i próba wymuszania na nim określonych zmian, nie przełożą się na rzeczywiste przezwyciężenie historycznego braku równouprawnienia kobiet. Zamach na język, nie jest w istocie skutecznym zamachem na rzeczywistą społeczną niesprawiedliwość (nierównowagę).

***

Jak widać, rzecz dotyczy nie tylko samego nazewnictwa, więc leksyki, ale jak już było mówione, pociąga też za sobą obligatoryjne zmiany w systemie fleksyjno-składniowym. Dając kolejne przykłady, by rzecz uczynić wyrazistszą i potwierdzić bezkrytyczne przyjmowanie nowych zasad dotyczących nazw żeńskich, odniosę się do szerzących się tego typu praktyk w telewizji. Na przykład redaktor TVN Radomir Wit (którego ze względów merytorycznych oraz za prawdziwe zaangażowanie i ekspresję przekazu wysoko cenię) zamiast dotychczasowego schematu zdaniowego „Kłaniam się widzom, którzy nas dziś oglądali” (nie jest to dosłowny cytat, tylko przykład), chcąc być językowym konsekwentnym neofitą, musiałby wygłosić formułkę: „Kłaniam się widzkom, które nas dziś oglądały i widzom, którzy nas dziś oglądali, studentkom i studentom, które nas oglądały, oglądali”. W ten oto sposób został sztucznie rozbudowany system składniowy – tylko z pozajęzykowych przyczyn. Czy to jednak pomoże kobietom w ochronie ich uzasadnionych praw albo też w poszerzeniu ich zakresu? Bardzo w to wątpię.

W moim odczuciu takie bezsensowne duplikacje składniowe to choroba dwudziestego pierwszego wieku, polegająca na pomieszaniu zrozumiałych i oczywistych dla współczesnych ludzi kryteriów sprawiedliwości społecznej oraz nie zawsze jasnych dla nich kryteriów zasad funkcjonujących w danym języku. Nie zdobywa się okopów Świętej Trójcy przez wysadzenie w powietrze jej historycznej nazwy.

Dziś jesteśmy zmuszani, by z nazw zbiorów osobowych (np. grup narodowych, zawodowych itp.) Polaków, chirurgów, ministrów, z ich wspólnego dla mężczyzn i kobiet zakresu znaczeniowego wyodrębniać nazwy żeńskie, co w wypowiedzeniu implikuje rozszerzanie, podwajanie całych konstrukcji zdaniowych. W konstrukcjach tych wyrażamy expressis verbis podmioty rodzaju żeńskiego (mieszkanki, polityczki), by zestawiać je jako byty osobne w ciągu zdaniowym, równolegle wobec zdegradowanej co do zakresu znaczeniowego, do niedawna samowystarczalnej nazwy wyrażonej rzeczownikiem typu mieszkańcy, politycy. Tak zaczyna się przemiana całego fleksyjno-składniowego paradygmatu, gdyż musimy konsekwentnie, obligatoryjnie stosować nie tylko wyrażone w zdaniu odróżnianie rzeczowników (w liczbie mnogiej) według kategorii męskoosobowej wobec niemęskoosobowej, ale i innych wyrazów z nimi powiązanych, takich jak przymiotniki, imiesłowy, zaimki, np. nasi mieszkańcy : nasze mieszkanki, nasi widzowie : nasze widzki. Podlegają temu także czasowniki w czasie przeszłym, np. poszli : poszły, zostali zwolnieni : zostały zwolnione. 

Jest oczywiste, że pomysłodawcom i pomysłodawczyniom tej językowej naprawy (inni powiedzą – demolki) zależy na równoprawnym traktowaniu podmiotów ludzkich, to znaczy kobiet i mężczyzn, czyli na opozycji rodzajów naturalnych. Nie zastanawiają się oni nad tym, że rodzaj gramatyczny nie zawsze się pokrywa z naturalnym i że jest on z zasady kwestią przyjętej w danym języku konwencji. Nie ma bowiem żadnej naturalnej właściwości, żadnej koniecznej, poza konwencjonalnie przyjętą, podstawy do tego, by stół w naszym języku był rodzaju męskiego, a drzewo nijakiego. Po niemiecku drzewo – der Baum jest rodzaju męskiego. Zatem, czy w realnym życiu społecznym warto nadawać takie znaczenie konwencjom językowym i z nazw zbiorów z natury wspólnotowych wydobywać nazwy żeńskie, by ustawiać je równolegle, zatem równoprawnie wobec nazw męskich, aby w ten sztuczny sposób nadawać im równoprawny status?

Tego typu znaczeniowa opozycja w realności mieszkańcy : mieszkanki, chirurdzy : chirurżki, widzowie : widzki, przeniesiona do metajęzyka, nie jest w pełni adekwatna z opozycjami kategorii lingwistycznych (męski : żeński, męskoosobowy : niemęskoosobowy). W języku relacje te są znacznie bardziej skomplikowane. Przeniesione z realności dosłownie jeden do jednego rozpoczynają całe to zagmatwanie, generują powstawanie całych ciągów z konstrukcją dodaną w wyniku zbytecznej dla języka duplikacji. Jako efekt następczy, a zarazem uboczny, doprowadza to do niezamierzonej redundancji językowej, czyli nadmierności, czegoś, co zbyteczne. Wystarczy powiedzieć: Polacy to mądry naród. Przejawem redundancji natomiast jest wypowiedź: Polki i Polacy to mądry naród. W Pieśni 5 (Księgi wtóre) Jana Kochanowskiego czytamy: „Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”. Dlaczego z tego Kochanowskiego był taki paskudny antyfeminista?! Dlaczego zapomniał o Polkach? Oczywiście, że nie zapomniał. Tylko niektórzy, nawet językoznawcy z tolerancji sławni, gotowi są zapomnieć, jak brzmiał nasz język. A gdyby trzeba było w analogicznym zdaniu zastosować czas przeszły? „Nową przypowieść Polki sobie kupiły i Polacy sobie kupili, że i przed szkodą Polki były głupie, i po szkodzie głupie, i przed szkodą Polacy byli głupi, i po szkodzie głupi”. Od tego można osiwieć, co już na szczęście mi nie grozi.

Krótko mówiąc, mimo że szczerze popieram długotrwałą walkę o równe prawa kobiet i sam bez kobiet żyć nie mogę, uważam, że w rozstrzyganiu językowych problemów istotna jest nie poprawność społeczno-polityczna, lecz językowa. Oczywiście język nie jest tylko synchronicznym systemem znaków, ale i procesem historycznym. Każdy wyraz znaczy to, co znaczy, bo taką miał historię w wielowiekowym rozwoju języka – jak twierdził mój Mistrz, profesor Witold Doroszewski, wybitny językoznawca. Wiem to, bo byłem przez wiele lat jego sekretarzem osobistym, asystentem, a później adiunktem. Nie trzeba mi więc tłumaczyć, że język jest procesem. Z czasem język się zmienia i może się zmieniać, ale szanujmy jego ewolucyjność, zmiany wynikające z wielowiekowej praktyki językowej, a nie czynione na jeden rewolucyjny pstryk decydentów – przepraszam – decydentek i decydentów, niekoniecznie znających teorię zbiorów i adekwatność przyjętego wobec tych zbiorów nazewnictwa. Wiadomo, język jest nasz, jest konwencją, na którą myśmy się umówili.

Zawsze możemy się umówić inaczej. Papier wszystko przyjmie, tak jak ministrę, której się już nie wypleni, gościnię pewnie też już nie, ale myśliwą czy myśliwkę razem z widzką radziłbym jeszcze trzymać od nas z daleka. Taką, a może bardziej zmyślną grę lingwistyczną zostawcie raczej poetom. Koledzy językoznawcy, a przede wszystkim Wy, użytkownicy języka, nie gódźcie się tak łatwo, bezrefleksyjnie na bylejakość kształtowanego przez stulecia języka, pielęgnowanego przez naszych przodków. Niech nowi dyktatorzy mód zmieniają naszą polszczyznę niespiesznie i z umiarem, a przede wszystkim z wszechstronnym rozmysłem.

Grzegorz Walczak – poeta, prozaik, dramatopisarz, satyryk, tłumacz literatury serbskiej i chorwackiej. Doktor nauk humanistycznych, b. wykładowca akademicki.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Dyskusja na temat żeńskich form osobowych trwa w najlepsze. Toczy się w mediach głównego nurtu, w internecie i podczas spotkań rodzinnych, a także na uczelniach. Rozgrzewa fora i zajmuje naszą uwagę, zyskując (czy potrzebnie?) rangę tematu politycznego. Może dlatego, że wszyscy jesteśmy po trochu właścicielami języka ojczystego i – jak to właściciele – chcemy porządzić. Nic, tylko się cieszyć, bo przecież „pańskie oko konia tuczy”, a język od tego kwitnie i pięknieje. Czy jednak na pewno?

Warto zastanowić się, jak chcielibyśmy, by język polski brzmiał na co dzień, wyglądał na papierze, w jaki sposób moglibyśmy się nim nie tylko poprawnie, ale zrozumiale posługiwać – jednym słowem: porozumiewać. Oczywiście przy zachowaniu norm językowych i wspólnych zasad, ale także z szacunkiem dla tych, którzy chcą pewnych odstępstw, wychodząc z założenia, że język jest żywy i żywo reaguje na zmiany społeczne, gospodarcze, wszystkie inne.

Nowomowa. Czyżby?

„Modna nowomowa”, „sztuczne wyrażenia”, „niepotrzebne neologizmy”, „potworki językowe” – to często spotykane określenia, które mają zamknąć usta tym, którzy feminatywów używają i których wcale nie razi w rozmowie adwokatka, psycholożka albo ministra. Rozczaruję internetowych (głównie) specjalistów od języka: ani to nowomowa, ani neologizmy.

Nowomowa to – jak wiemy ­– wymyślony przez Orwella język władzy, który służył do manipulowania ludźmi i nastrojami społecznymi. Zmieniał rzeczywistość i był elementem opresji. Trudno jednak doszukać się jakichkolwiek działań unijnych eurokratów, naszego rządu lub (nie daj Boże!) prezydenta w sprawie feminatywów. Nasze władze mają zgoła inne, mniej lub bardziej ważne, sprawy na głowie. Na przykład kwestie języka śląskiego… Chyba, że podanie nazwy swojego stanowiska w formie żeńskiej przez nieżyjącą już ministrę Izabelę Jarugę-Nowacką lub ministrę Joannę Muchę uznać za przejawy opresji wobec kolegów. Dajmy spokój! Jedynym kłopotem jest to, że słowo to zostało utworzone nieprawidłowo, ale czy ministerka (poprawna forma) brzmiałaby mniej „feminatywnie”?

Neologizmy natomiast powstają po to, aby nazwać coś, co wcześniej nie istniało i co trzeba po prostu nazwać. A także aby zastąpić wyrazy obce w języku rodzimym albo nadać wyjątkowego stylu wypowiedziom artystów. Z żadną z takich sytuacji nie mamy tu do czynienia. Lepiej więc porzucić próby pokrycia pewnych luk we własnej wiedzy mądrymi (bo naukowymi) określeniami.

Co się zaś tyczy potworków i sztuczności – z tym dyskutować nie sposób, to kwestia gustu, a z nim się przecież nie dyskutuje.

Ekspertyzy vs poglądy

Jeśli chcemy podejść do sprawy fachowo i wyrobić sobie jakiś rozsądny pogląd, odwołajmy się do ekspertów w dziedzinie, na której sami się specjalnie nie znamy, ale interesujemy się nią, korzystamy z jej osiągnięć i uznajemy za ważną w życiu naszej wspólnoty.

Wielki słownik języka polskiego PAN podaje następującą definicję słowa „feminatyw”: wyraz nazywający kobietę wykonującą określony zawód lub pełniącą określoną funkcję, traktowany jako pochodny słowotwórczo od wyrazu mającego rodzaj gramatyczny męski, nazywającego mężczyznę lub w ogóle osobę pełniącą tę funkcję lub wykonującą ten zawód[1].

Skoro tak, to nic prostszego – nazywajmy kobietę wykonującą zawód lekarza lekarką (jeśli o specjalności z chirurgii, to nawet chirurżką), zawód piekarza – piekarką, a zawód montera – monterką. Możemy nawet nazwać kogoś pilotką (pilotem możemy nazwać także coś, a nie tylko osobę). Wiemy już, jak to robić! Osoby hołdujące bardziej tradycyjnemu podejściu powinny się tu ucieszyć  – słownik pozwala taki wyraz utworzyć od rodzaju gramatycznego męskiego, czyniąc w ten sposób zadość uznaniu, że znów „panowie przodem”.

Bliższe naszej polskiej tradycji jest podejście: lubię, bo znam, przyzwyczaiłem się i czuję się z tym dobrze. Naukowiec i prezes – to jest gość! A naukowczyni i prezeska… jakoś nam nie brzmią! Tu dotykamy istotnej kwestii ­–  zwyczajów językowych, z których rezygnacja budzi niepokój. Faktycznie, użycie określenia naukowczyni lub gościni dla niektórych jest trudne, niekiedy bolesne, czasem wręcz nieakceptowalne. Czy zatem feminatywy to kłopotliwa nowość? I tak, i nie.

Maciej Makselon – językoznawca, redaktor i popularyzator wiedzy o języku polskim mówi podczas swojego wystąpienia na TEDx w Koszalinie: „To, że jesteśmy przyzwyczajeni do czegoś, nie stanowi problemu. Problem zaczyna się wtedy, kiedy zaczynamy traktować, jakby świat narodził się razem z nami, jakby przed nami nie było niczego. A to, co znamy, było punktem odniesienia dla wszystkich i wszystkiego”. I przytacza przykład słowa gościni, obecnego już w tzw. słowniku warszawskim z 1927 roku, a także wielu innych używanych wówczas form, podawanych przez słowniki w latach 1807–1927, co skrupulatnie prześledził: preferansistka, wajdelotka, delegatka, prezydentka, doktorka, bankierka lub kojarzycielka[2].

Bądźmy jednak obiektywni – nie zawsze można mówić o tym, że mamy do czynienia z powrotem popularnych dawniej form. „Ich istnienie w słownikach nie musi oznaczać tego, że były one powszechnie używane – zauważa z kolei Marek Łoziński z Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. – Gościni była formą sztuczną w okresie międzywojennym. Nie znaczy to, że mamy jej nie używać; to bardzo dobrze utworzony wyraz. Natomiast nie mówmy, że do niego wracamy, bo to nieprawda” – zaznacza[3].

Czyli możemy mieć różne oceny, ale gościni już u nas gościła – to pewne!

O historię warto pytać rodzinne autorytety, nasze babcie i dziadków, najlepiej tych z przedwojennych roczników. Jak zauważyła jedna z internautek „chodziło się wtedy do doktora lub doktorki, uczyły profesorki, była też prezeska…”. Możemy również poszukać wyjaśnień w literaturze – w końcu większość Polaków i Polek pochodzi nie tylko od „Chłopów” Władysława Reymonta, ale w równym stopniu od „Chłopek” Joanny Kuciel-Frydryszak. Może w tym tkwi cząstka odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedni przyjmują formy żeńskie ze spokojem, a inni traktują je jak wymysł „lewaków”. Boimy się tego, co nowe…

Ekonomia w języku

Feminatywy są dobre tak samo, jak maskulatywy i formy neutralne. Ani lepsze, ani gorsze. Pozwalają od razu rozpoznać, że mówimy o niej, a nie o nim. Są najkrótszym i najprostszym, a więc najbardziej ekonomicznym sposobem przedstawienia osoby rodzaju żeńskiego. A język dąży do prostoty i ekonomiczności wypowiedzi. Pani doktor w stosunku do krótszej doktorki nie broni się, tak samo jak pani chemik albo pani prezydent. Krótsze formy trafiają w sedno, a dłuższe mogą nawet wprowadzać zamieszanie. Jak w tekście nieodżałowanej Stefanii Grodzieńskiej, wspaniałej pisarki, aktorki i satyryczki zatytułowanym Dałam listonosz, opublikowanym w Przekroju w 1960 roku[4]. Mistrzyni satyry wyraziła w nim dowcipnie i dobitnie swoją niezgodę na kojarzenie męskich nazw zawodów z profesjonalizmem, a żeńskich nie. Dzisiaj, po sześćdziesięciu latach większość społeczeństwa tym bardziej nie chce takich skojarzeń i posługuje się bez oporów słowami: astronomka, matematyczka, redaktorka, informatyczka czy piłkarka. A nawet – prezeska i burmistrzyni!

W odpowiedzi na tę narastającą tendencję, obserwowaną u nas od lat, w 2019 roku ukazał się stosowny komunikat Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN. Zawiera on  poniekąd replikę wobec opinii tych, którzy uważają, że symetria rodzajowa w języku to „nagła, rewolucyjna ingerencja w funkcjonujący od wieków system językowy, ingerencja uzasadniona jedynie kryteriami ideologicznym”.

„Rada (…) uznaje, że w polszczyźnie potrzebna jest większa, możliwie pełna symetria nazw osobowych męskich i żeńskich w zasobie słownictwa. Stosowanie feminatywów w wypowiedziach, na przykład przemienne powtarzanie rzeczowników żeńskich i męskich (Polki i Polacy) jest znakiem tego, że mówiący czują potrzebę zwiększenia widoczności kobiet w języku i tekstach. Nie ma jednak potrzeby używania konstrukcji typu Polki i Polacy, studenci i studentki w każdym tekście i zdaniu, ponieważ formy męskie mogą odnosić się do obu płci”.

Znak tego, że mówiący czują potrzebę… Jeśli dobrze to rozumiem – można uznać, że język to nie misterna budowla, z której nie wolno nam wyjąć choćby cegły, ale żywy i pulsujący organizm, zmieniający się w czasie i przestrzeni. A jego kodyfikatorzy (językoznawcy) mogą jedynie badać go, obserwować życzliwie i uwzględniać zmiany, jakie w nim zachodzą. Pilnować wzorców i bronić zasad – tak, ale raczej jak troskliwi rodzice, a nie żandarm i sędzia.

Językowe łamańce

Na koniec argument ostatniej linii, często używany przez przeciwników niektórych form żeńskich: „Kto to słyszał – chirurżka, adiunktka albo architektka? Nie da się tego wymówić!”. Trzeba przyznać  – faktycznie łatwo nie jest. Ale można być raczej spokojnym o to, że ci, którzy potrafią wypowiedzieć (z mniejszym lub większym trudem) polskie słowa: źdźbło, zmarzlina, garść, zmarszczka i krztusić – poradzą sobie zapewne ze wszystkimi innymi, nawet bardzo trudnymi, wyrazami.

Szczególnie, gdyby miały one dotyczyć bliskich im osób, czyli dziewczyn i kobiet, z których każda może sama zdecydować, jak nazywać jej stanowisko w pracy lub zawód, który wykonuje. I jak się do niej zwracać w tym kontekście. Jeśli chce być panią adiunkt lub panią doktor – proszę bardzo! Ale jeśli marzy o tym, żeby zostać astronautką, psycholożką lub prezydentką, pozwólmy jej na to.

Zapytajcie kobiety o zdanie, one wiedzą, czego chcą!

 

[1] Wielki słownik języka polskiego, praca zbiorowa, red. nauk. P. Żmigrodzki, PAN, Warszawa 2022, dostępny online: https://wsjp.pl/.

[2] Feminatywy. O genderowej nowomowie słów kilka, M. Makselon, TEDx Koszalin, styczeń 2023, https://www.youtube.com/watch?v=MYH2qGScEVk.

[3] Feminatywy – nowy wymysł czy wiekowy środek językowy?, https://trojka.polskieradio.pl/artykul/3375508,feminatywy-nowy-wymysl-czy-wiekowy-srodek-jezykowy.

[4] S. Grodzieńska, Dałam listonosz, „Przekrój” 1960, nr 05; https://przekroj.pl/archiwum/artykuly/5657.

Na zlecenie Włodzimierza Cimoszewicza, wówczas jeszcze posła do Parlamentu Europejskiego, i na zamówienie Grupy Postępowego Soju­szu Socjalistów i Demokratów w PE redakcja „Res Humana” przygotowała i przeprowadziła konferencję pod tytułem „Unia Europejska jako wspólnota reguł społecznych i norm socjalnych” (8 maja 2024 r.). Zaproszonym pre­legentom – politykowi, związkowcom i ekspertce – zadaliśmy pytanie: „Czy coś poszło nie tak?”. Poprosiliśmy ich także o refleksje na temat możliwego dalszego rozwoju Unii Europejskiej jako projektu socjalnego: zwiększania znaczenia dialogu społecznego, poprawy spójności społecznej oraz ujedno­licania jakości usług publicznych dla wszystkich obywateli UE.

Włodzimierz Cimoszewicz zwrócił uwagę na ograniczone kompetencje Unii w zakresie polityk społecznych. Powinniśmy zacząć poważnie rozma­wiać o rozwijaniu jej także w tym obszarze. Dopóki będą istniały duże różnice materialne wewnątrz i między społeczeństwami, dopóty będą one wywoły­wać problemy w obrębie całej UE. Jak na razie na to przyzwolenia nie ma. Panuje też ogromny sceptycyzm, gdy chodzi o możliwość otwarcia dyskusji na temat zmian w europejskich traktatach – a bez nich nie da się zrealizować wielu zamierzeń socjalnych, jeśli miałyby mieć charakter wspólnotowy.

Jako zwolennik wzmacniania integracji, były premier wyraził jednak wątpliwość co do możliwości przyjęcia daleko idących rozwiązań w wymia­rze filozofii organizacyjnej UE wyłącznie w wyniku wiedzy i wyobraźni jej liderów. Pchnąć Unię w tym kierunku mogą natomiast zewnętrzne zagro­żenia lub wewnętrzne kryzysy – vide zaciągnięcie wspólnego długu podczas pandemii COVID-19.

Przewodniczący OPZZ Piotr Ostrowski ujął perspektywy dalszego rozwoju Unii Europejskiej w następujący sposób: albo stanie się ona bardziej socjalna, albo nie będzie jej wcale. Wiele ośrodków i grup próbuje bowiem podważyć jej autorytet, ograniczyć rolę, doprowadzić do jej rozpadu. Nie można na to pozwolić także ze względu na to, że jest to ważna przestrzeń rozwijania norm socjalnych, stosunków pracy i polityki społecznej. Pro­blemy UE wynikają po części z tego, że jest ona niewystarczająco spo­łeczna, że w niedostatecznym stopniu odpowiada na wyzwania związa­ne ze społecznymi oczekiwaniami oraz problemami.

Mimo ograniczeń prawnych Unia niewątpliwie coraz silniej integruje się w zakresie spraw społecznych. Tam, gdzie dostrzega korzyści płynące z regulacji, potrafi je wprowadzić. Z punktu widzenia związków zawodo­wych robi to coraz aktywniej i skuteczniej.

Maria Anioł, doradczyni w sieci Faire Mobilität (zajmuje się wspar­ciem pracowników migrujących) przy Federacji Niemieckich Związków Zawodowych DGB, zauważyła, że Unia Europejska stworzyła ramy praw­ne w celu zabezpieczenia pracowników, ale brakuje jej instrumentów eg­zekwowania tych praw. Mogą nimi być rozbudowa placówek doradczych z budżetu UE; przeprowadzanie efektywnych kontroli u pracodawców kampanie dla pracowników podwyższające ich świadomość posiadanych przez nich praw. Uwagi wymagają również indywidualne losy ludzi, którzy decydują się na emigrację w ramach swobodnego przepływu osób w UE.

Marta Witkowska, europeistka, profesor UW, wyraziła pogląd, że w obecnych warunkach osiągnięto maksymalny możliwy poziom har­monizacji usług publicznych w Unii Europejskiej (zabezpieczenie spo­łeczne, opieka medyczna). Pomiędzy poszczególnymi państwami ist­nieje zbyt wielka dywersyfikacja systemów, by można było zapewnić coś więcej niż dostęp do świadczeń wynikający z dyrektyw określających status osób podróżujących lub pracujących.

Konkluzje: Fala różnych niepokojów przetaczająca się przez obszar Unii Europejskiej w latach 2023 i 2024 nie ma wspólnego mianownika. Mamy do czynienia z wyjątkowym zbiegiem okoliczności; różne grupy społeczne z różnych powodów i motywacji domagają się zaspokojenia swoich interesów, ale to nie znaczy, że kumulacja protestów może osłabić spójność społeczną Wspólnoty. To bardzo dobry, optymistyczny wniosek.

Jeśli chodzi o przyszłość, uznano, że Unia musi się dalej integrować; co więcej, ta integracja musi być bardziej zdecydowana. Byłoby zgodne z pewną historyczną logiką, gdyby z czasem objęła ona również usługi publiczne.

Rysują się obecnie trzy modele gospodarcze: obok społecznej gospo­darki rynkowej w wydaniu znanym w UE, także amerykański – wolno­rynkowy, ale odmienny od europejskiego – oraz chiński (prawdopodob­nie w przyszłości można będzie go ekstrapolować na większość krajów BRICS). Poza dyskusją jest, że Europejczycy w żadnym wypadku nie będą chcieli zamienić swojego modelu na żaden z tych dwóch alterna­tywnych. A to będzie wymuszać głębszą integrację wewnątrz Wspólnoty.

Na pewno czekają nas wyzwania dotyczące przyszłości rynku pracy. W konsekwencji upowszechnienia się sztucznej inteligencji wiele za­wodów zniknie, powstaną nowe. Implikacje tego procesu będą daleko idące. Jednak Unia Europejska lepiej się zmierzy z tym wyzwaniem niż jakiekolwiek państwo członkowskie z osobna.

Powyższa relacja ukazała się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Przeczytaj:

• zapis wystąpienia Włodzimierza Cimoszewicza
• zapis wystąpienia Piotra Ostrowskiego
• zapis wystąpienia Marii Anioł, doradczyni w sieci Faire Mobilität przy Federacji Niemieckich Związków Zawodowych DGB
• zapis wystąpienia dr hab. Marty Witkowskiej, profesor Uniwersytetu Warszawskiego
• komunikaty (Andrzej Radzikowski, Robert Smoleń, Zbigniew Wróbel)

Wysłuchaj całości obrad w formie podcastu

Obejrzyj film na kanale „Res Humana” w serwisie YouTube

Poranny telefon z wiadomością o śmierci (21 kwietnia) Hieronima Kubiaka nie był dla mnie zaskoczeniem. Hieronim ciężko i długo chorował, gasł w oczach. W obliczu tej śmierci przed oczyma stanęła mi bardzo długa historia naszej przyjaźni – jednej z najwspanialszych, jakie dał mi los.

Hieronima poznałem w czasie mojej kilkuletniej pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdy po ukończeniu (w 1956 roku) filologii rosyjskiej podjął studia socjologiczne, które ukończył w 1964 roku. Wcześniej, w roku 1961, został asystentem w Katedrze Etnografii Ogólnej i Socjologii kierowanej przez profesora Kazimierza Dobrowolskiego. W ramach tej katedry stworzono dla mnie niewielki Zakład Teorii Rozwoju Społecznego i Socjologii Polityki, w którym był jednym z dwóch asystentów. Tak zaczęła się nasza znajomość, bardzo szybko przemieniona w bliską przyjaźń. Już po moim odejściu z Krakowa Hieronim doktoryzował się w 1968 roku i habilitował w 1972, a w 1979 otrzymał tytuł profesora.

W tych latach Jego zainteresowania naukowe ewoluowały. Pierwszy artykuł naukowy opublikował w 1959 roku na łamach „Euhemera”. Poświęcony był światopoglądowi polskich ateistów. Zainteresowanie postawami wobec religii i ateizmu znalazły wyraz w kilku jego wczesnych publikacjach, a w dojrzałej postaci – w pracy doktorskiej poświęconej Polskiemu Narodowemu Kościołowi Katolickiemu w USA i w rozprawie habilitacyjnej dotyczącej zjawiska religijności w kontekście ruchów migracyjnych ze wsi do miasta. W kolejnych latach zainteresowania badawcze Kubiaka przesunęły się w stronę badań polonijnych, co między innymi znalazło wyraz w stworzonym przez Niego, prężnym i bardzo wartościowym, Ośrodku (później Instytucie) Badań Polonijnych i w redagowaniu „Przeglądu Polonijnego”. W następnych latach w centrum zainteresowań badawczych profesora Kubiaka znalazły się problemy narodu – najpierw w postaci monografii poświęconej narodzinom narodu amerykańskiego, a następnie porównawczej pracy o problemie narodowym w „erze postwestfalskiej” (2007). Już po zmianie systemu podjął ciekawe badania nad partiami politycznymi i zachowaniem politycznym. Ten szeroki tematycznie i bardzo wartościowy naukowo dorobek zapewnia Mu ważne miejsce w powojennej historii polskiej socjologii.

Nie był jednak tylko uczonym. Był – z temperamentu i przekonań – działaczem politycznym. Urodzony (w 1934 roku) w łódzkiej rodzinie robotniczej, od wczesnej młodości był człowiekiem lewicy. W 1953 roku wstąpił do PZPR i pozostał w niej do końca. Działał w ruchu studenckim (i został honorowym członkiem ZSP), był doradcą wicepremiera Wincentego Kraśki (w latach 1971–72), a w burzliwym roku 1981 stanął na czele reformatorskiego skrzydła w krakowskiej PZPR, kierował krakowską delegacją na IX Zjazd partii, został na nim wybrany do Komitetu Centralnego, w którym był członkiem Biura Politycznego (do 1986 r.) i sekretarzem (do lata 1982 r.).

Był to dla Niego – jak dla wielu ludzi o podobnej orientacji politycznej – okres wielkiej próby. Odważnie i konsekwentnie działał na rzecz demokratycznych zmian w państwie i w partii oraz na rzecz porozumienia narodowego. Ciężko przeżywał załamanie się prób zbudowania takiego porozumienia i wprowadzenie stanu wojennego. Tego dnia spędziłem wiele godzin w Jego gabinecie. Szczerze i ciekawie rozmawialiśmy o zagrożeniach dla Polski i o tym, jaką drogą iść, by ratując państwo przed katastrofą zachować jak najwięcej ze zdobyczy dokonujących się wcześniej demokratycznych reform. Z racji mojej ówczesnej funkcji (dyrektora Instytutu Podstaw Marksizmu-Leninizmu) podlegałem bezpośrednio Kubiakowi i mogłem z bliskiej perspektywy obserwować Jego walkę o to, by stan wojenny nie oznaczał pogrzebania szans na stopniową demokratyzację systemu.

Hieronim był w tej walce jedną z najważniejszych postaci. Był też szczególnie ostro atakowany przez zwolenników twardej linii. Bardzo to przeżywał. W lecie 1982 roku złożył rezygnację ze stanowiska sekretarza KC, ale w Biurze Politycznym pozostał do końca kadencji, gdyż nie chciał, by Jego rezygnacja odebrana została jako wycofanie poparcia dla linii politycznej Wojciecha Jaruzelskiego. Na X zjeździe PZPR (1986) ponownie został wybrany do Komitetu Centralnego, ale głównym polem Jego działalności stał się Polski Komitet Pokoju, w którym, w 1986 roku, został powołany na stanowisko przewodniczącego. W tej roli był inicjatorem powstania Polskiej Rady Badań Pokoju, z profesorem Aleksandrem Gieysztorem jako przewodniczącym (i ze mną w roli wiceprzewodniczącego). Znów mogliśmy bardzo blisko współpracować.

Po rozwiązaniu PZPR Hieronim Kubiak wycofał się z życia politycznego. Nie wstąpił do Socjaldemokracji RP, choć jej program był Mu bliski. Bez powodzenia kandydował w wyborach sejmowych 1989 roku – na jedno z miejsc zarezerwowanych dla PZR, ale bez poparcia krakowskiego komitetu partii. Był dwukrotnie prezesem krakowskiej „Kuźnicy”, której współzałożycielem był w 1976 roku, a w 2014 roku otrzymał godność jej prezesa honorowego. Głównie jednak skupił się na pracy naukowej i dydaktycznej.

Nieraz rozmawialiśmy w tych latach o polityce, a nawet wydaliśmy wspólną książkę na temat polskich partii politycznych. W tym czasie – jak i wcześniej – bardzo podobnie patrzyliśmy na to, co działo się w polskiej polityce, a różniło nas jedynie to, że Hieronim nie chciał już wracać do aktywnego życia politycznego. Myślę, że było to w jakimś stopniu spowodowane poczuciem współodpowiedzialności za końcowe lata działalności PZPR. Przekonywałem Go, że ma prawo do dumy z tego, jaką rolę odegrał w tych dramatycznie trudnych latach. Jak widać, nie byłem w tym przekonywaniu do końca skuteczny.

Przez ponad pół wieku naszej przyjaźni wielokrotnie doświadczałem ze strony Hieronima wiele dobrego. Gdy kończyłem osiemdziesiąt lat, napisał i wydał uroczą książeczkę poświęconą moim związkom z Krakowem. Był dobrym człowiekiem i lojalnym przyjacielem. Był jedną z najpiękniejszych postaci polskiej powojennej lewicy. Taki pozostaje w mojej pamięci.

Wspomnienie ukazało się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

W końcu kwietnia br. rodzina i przyjaciele pożegnali na Cmentarzu Rakowickim profesora Hieronima Kubiaka. Krakowianina z wyboru, ponieważ wywodził się z centralnej Polski – urodził się w Rudzie Pabianickiej w roku 1934.

Po uzyskaniu matury poszedł na studia na Uniwersytet Jagielloński i – jak się okazało – do końca swoich dni pozostał w Krakowie. Mało tego – z biegiem lat stawał się nietypowym krakowskim inteligentem, ponieważ solidne studia socjologiczne i filozoficzne od początku motywowały go do aktywności społecznej i politycznej po stronie lewicy (jak powszechnie wiadomo, Kraków to do dziś miasto konserwatystów).

Od 1953 r. do 1990 r. należał do PZPR. Ale dla mnie szczególnie ważny w Jego życiorysie był etap działalności w Zrzeszeniu Studentów Polskich – najbardziej demokratycznej organizacji w okresie PRL. Dodam, że sama stałam się członkiem ZSP wiele lat później, ale działacze tej organizacji znajdowali wspólny język nawet wówczas, gdy dzieliła ich znacząca różnica wieku. Decydował o tym zapewne twórczy i inteligencki duch organizacji…

Mogłam się o tym przekonać, kiedy w 2006 r. podjęłam pracę na Wydziale Politologii Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, gdzie często miały miejsce nasze (niezaplanowane wcześniej) spotkania i rozmowy. Korzystałam z nich, ponieważ w ten sposób miałam okazję dowiadywać się od Hieronima nie tylko ciekawych historii z jego długiego politycznego życia, ale i poznać Jego interesujące refleksje na temat specyfiki „klimatu krakowskiego”. Wspominaliśmy czasy, kiedy krakowską lewicą kierował nieodżałowany Andrzej Urbańczyk, ze smutkiem uczestniczyliśmy też wspólnie w pogrzebie profesora Andrzeja Kapiszewskiego – jednego z założycieli Akademii Frycza Modrzewskiego.

W czasie rozmów Hieronim wspominał ad hoc swoje pobyty na uczelniach amerykańskich i spotkania ze środowiskami polonijnymi. W tym kontekście szczególnie dumny był z faktu, że jedno z Jego publicznych wystąpień zrobiło wielkie wrażenie na żonie byłego prezydenta Jacqueline Kennedy – później przywołała je w jednej ze swych publikacji.

Hieronim zostawił trwały ślad zarówno w krakowskim środowisku naukowym, jak i w powojennej historii krakowskiej lewicy.

Wiemy, że odwieczne prawo przemijania nieoczekiwanie zabiera nam przyjaciół. Ważne jednak – gdy odchodząc – pozostawiają nam dobre myśli i wspomnienia…

Kłaniam się nisko życiowemu dorobkowi Profesora i Kolegi Hieronima Kubiaka.

Wspomnienie ukazało się w numerze 4/2024 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2024 r.

Serce ma swoje racje, których rozum nie zna

Blase Pascal

Żyć, znaczy zwalczać w sercu i w głowie demony

Henryk Ibsen

 

W europejskiej tradycji kulturalnej utrwaliła się tendencja do wzajemnego przeciwstawiania uczuć i rozumu, utożsamianych popularnie z władzami serca i mózgu.

Poglądy o odmienności racji rozumu i racji podyktowanych przez uczucia wielokrotnie były wyrażane w filozofii, literaturze, są także charakterystyczne dla potocznego sposobu myślenia. Osoba postrzegana jako kierująca się przede wszystkim rozumem, utożsamianym często z rozsądkiem, bywa niejednokrotnie uważana za kogoś wyrachowanego, poddającego wszelkie decyzje kalkulacji, kogoś chłodnego uczuciowo. Z kolei stwierdzenie, że ktoś idzie za głosem serca, zdaje się tworzyć obraz osoby bezinteresownej, niepomnej na wskazania rozsądku, kierującej się tylko uczuciem, często wręcz „ślepym”.

Walka przeciwieństw

Kto wie, gdzie szukać praźródeł takiego toku myślenia, zgodnie z którym poszczególne elementy całości nie współdziałają, nie uzupełniają się wzajemnie, lecz walczą i ścierają się ze sobą? Zapewne wiele poglądów na przestrzeni dziejów złożyło się na to usilne rozdwajanie i przeciwstawianie sobie procesów, które przecież zachodzą w jednej całości, jaką stanowi osoba doznająca, czująca, myśląca.

Tendencje do widzenia świata jako składającego się ze zjawisk krańcowo przeciwstawnych widoczne są w myśli europejskiej od bardzo dawna, bo już w pierwszym okresie tworzenia się filozofii greckiej na przełomie wieków VII i VI p.n.e. Na wybrzeżach Azji Mniejszej, w Jonii (wówczas kolonii greckiej), żyli i tworzyli myśliciele nazywani potem w historii filozofii jońskimi filozofami przyrody. Znamienne w ich spostrzeżeniach i rozmyślaniach na temat świata, a w nim przyrody martwej i ożywionej, jest to, że wszystko postrzegali jako wzajemne oddziaływanie na siebie zjawisk antagonistycznych, krańcowo przeciwstawnych sobie, które – ich zdaniem – wyłaniały się już od pierwszych chwil powstawania naszego świata. Te zupełnie odmienne od siebie zjawiska są źródłem powstawania nowych, kolejnych. Jednak nie poprzez syntezę i współdziałanie, a poprzez walkę i wzajemne zniszczenie następują w przyrodzie transformacje. Jak tłumaczył to Anaksymander (ok. 609, 610 r. – ok. 547, 546 r.) „jedno drugiemu płaci karą i pokutą za niesprawiedliwość w porządku czasu” – takie słowa zawiera dzieło filozoficzne pt. O przyrodzie, które jest mu przypisywane.

Kiedy z upływem czasu następni filozofowie greccy rozszerzyli swoje zainteresowania o człowieka, to do wyjaśniania jego natury użyli tej samej zasady sprzeczności cech i walki przeciwieństw. Na dodatek przeciwieństwa te ujmowano w sposób wartościujący. Nie jako wprawdzie odmienne, lecz równoprawne i wzajemnie uzupełniające się, lecz jako gorsze i lepsze, cenniejsze.

Do przeciwieństw należały rozum i uczucia. Zgodnie z zasadą postrzegania świata jako walki przeciwieństw, uważano, że rozum jest najwyższą wartością, natomiast uczucia i odczucia są jego przeciwieństwem i nie są wiele warte, nie można wierzyć im i na nich polegać, ani w ogóle serio brać ich pod uwagę. Poglądy takie głosiło wielu starogreckich filozofów. Heraklit uważał rozum za naczelną siłę rządzącą, Demokryt nie pozwalał poddawać się uczuciom. A także Sokrates (uważany za twórcę etyki) uważający dobra moralne za najważniejsze wartości człowieka, nawet on był przekonany, że do postępowania etycznego prowadzi droga rozumu i wiedzy o tym, co jest dobre, a nie poddawanie się uczuciom. Kultura grecka, stając się tworzywem dla kultur wielu krajów europejskich, przekazywała przez całe stulecia właśnie ten pierwiastek intelektualnego podejścia do życia, ukształtowany przez filozofów greckich.

* * *

Wątek przeciwstawiania sfery „uczuciowo-wrażeniowej” rozumowaniu odnajdujemy u wielu późniejszych filozofów. Patrząc nawet wyrywkowo (ze względu na ograniczone ramy tego artykułu), dostrzeżemy go u pisarzy odrodzenia. Szczególne zainteresowanie filozofów tego okresu człowiekiem, podziw dla istoty ludzkiej, sprawiły, że renesans zyskał nazwę „epoki humanizmu”. Otóż humaniści tego okresu swój zachwyt człowiekiem argumentowali właśnie intelektualnymi możliwościami człowieka. To ludzki rozum, to zdolności umysłu sprawiają, że człowiek zdobywa wiedzę, tworzy dzieła sztuki i techniki.

„Cóż powiemy o subtelnym i przenikliwym umyśle człowieka będącego istotą tak piękną i kształtną?! Jest on czymś tak potężnym, że wszystko, co powstało na świecie (…) po stworzeniu świata wydaje się być przez nas wynalezione, uczynione i wykończone dzięki niezwykłej, twórczej potędze umysłu ludzkiego. Nasze, to znaczy ludzkie, są te wszystkie dzieła, które widzimy, wszystkie domy, wszystkie osiedla i miasta, wszystkie budowle (…) Nasze są sztuki, nasze nauki, nasza jest mądrość” – tak napisał Gianozzo Manetti, filozof włoskiego renesansu, w książce zatytułowanej O godności i wspaniałości dzieł ludzkich.

Tu warto przypomnieć, że starogrecka gloryfikacja rozumu ludzkiego miała wielowiekową przerwę w okresie chrześcijańskiego średniowiecza. Dlatego też renesansowy zachwyt ludzkim umysłem, dostrzeganie możliwości i wartości człowieka stanowiły rewolucję po setkach lat panowania doktryny wpajanej ludziom, zgodnie z którą człowiek jest istotą marną, lichą, głupią. Odrodzenie przywróciło człowiekowi godność, wartość i rozum. Miało jednak swoje drugie oblicze, na swój sposób – niebezpieczne. Głosiło bowiem pogląd, zgodnie z którym człowiek – jako jedyny w przyrodzie wyróżniony rozumem – został wywyższony i zarazem przeciwstawiony całej jej reszcie, rozumu pozbawionej. Zgodnie z takim widzeniem świata, zwierzęta (nie wspominając o roślinach) są nie tylko tępe, ale i bez czucia, posiadają jedynie najdziksze instynkty. Dlatego ich wartość jest liczona przydatnością dla człowieka. Mało tego, wspaniałość rozumu ludzkiego mierzona jest m.in. umiejętnością wykorzystania przyrody do swoich celów. Tommasso Campanella w swej książce z 1620 roku O wrażliwości rzeczy i o magii, przekonując o przewadze intelektualnej człowieka nad resztą istot, podaje fakt, że: „człowiek zwycięża je [zwierzęta], ubiera się w ich skóry, odżywia ich mięsem, ujeżdża je (…), a ich prac używa jako własnych przy oraniu i przewożeniu (…). Zabija i spożywa ogromne wieloryby (…). Zwierzęta oswaja i rozkazuje im, wykorzystuje dla siebie stada zwierząt i rośliny”.

Niestety, renesans (niezależnie od niewątpliwych osiągnięć) wraz ze zmianą poglądu na samego człowieka – jak już wspomniałam – kreślił wizerunek człowieka, który (stojąc w opozycji do religijno-średniowiecznego obrazu człowieka jako istoty grzesznej i niewiele wartej) umacniał władczy stosunek do całej reszty przyrody, do innych istot żyjących na naszej planecie. Nie zapominajmy też o Niccolo Machiavellim, który uczył tego, jak przy pomocy bezwzględnie stosowanych racji utylitarystycznie pojmowanego rozumu podporządkować sobie również ludzi.

Spójrzmy jeszcze na wieki XVII i XVIII, stanowiące w nauce i filozofii epoki racjonalizmu, chociaż rozmaicie pojmowanego. Dla Kartezjusza miarą poznania jest rozum i to, co zostaje uznane za słuszne na jego podstawie. Wszystko inne, czyli wszelkie odczucia, doznania i wrażenia są nic niewarte, nie są nawet wstępem do procesów rozumowych. Całą złożoność przeżyć psychicznych uczony sprowadzał do sześciu prostych afektów: miłość, nienawiść, radość, smutek, podziw i pożądanie – nad którymi wszak powinno się całkowicie panować i utrzymywać je w granicach użyteczności. A ponieważ myślenie i świadomość były dla Kartezjusza atrybutami duszy, dlatego też zwierzęta jako duszy nieposiadające – zgodnie z poglądem wtórującym poglądom Kościoła, uznał za maszyny. Według tych założeń bity pies wyje nie dlatego, że odczuwa ból, ale dlatego, że włącza się tylko taki, a nie inny sygnał tej maszyny (sic!).

Ciekawostka: XVIII-wieczny przedstawiciel francuskiego oświecenia Julien Offrey de La Mettrie w swoisty sposób zrehabilitował zwierzęta i zrównał je w swych poglądach z człowiekiem: uznał po prostu, że człowiek to też maszyna. Gwoli ścisłości, towarzyszył temu jednak pogląd, że każda materia organiczna, a zatem zarówno ludzie, jak i zwierzęta mają odczucia psychiczne. I to jednak zmienia postać rzeczy!

Oczywiście, w dziejach myśli europejskiej były obecne nurty stawiające wyżej rozumu intuicje, objawienia, uczucia i przeczucia. Spośród nich romantyzm miał chyba najszerszą recepcję i popularność. Słynne są słowa Adama Mickiewicza z ballady Romantyczność: „Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko”. Jednakże romantyczne stawianie serca na pierwszym miejscu, a wraz z nim płomiennych, dalekich od wszelkich podpowiedzi rozumu uczuć (mogących nawet doprowadzić do śmierci) zabarwiło tak pojmowaną uczuciowość aurą szaleństwa, a nawet grozy, dając tym samym argumenty zwolennikom jednak nieco chłodniejszego analizowania decyzji i zachowań.

Harmonia współdziałania

Podczas gdy w filozofii europejskiej zarówno przyroda, jak i osobowość człowieka postrzegane były przeważnie jako pełne walczących ze sobą i wzajemnie ścierających się elementów przeciwstawnych, w filozofiach wschodnich zjawiska odmienne istnieją właśnie po to, aby wzajemnie się uzupełniać, współdziałać ze sobą. Nie zwycięstwo jednych nad drugimi jest ważne, ale równowaga i wzajemne przeplatanie się (nawet przenikanie) zapewnia harmonijne istnienie i rozwój. Także człowiek jest fizycznie i psychicznie zdrowy wówczas, gdy poszczególne pierwiastki życia współdziałają na rzecz złożonej całości, jaką stanowi. Sam pozostaje w zgodnym powiązaniu z szeroko pojętym otoczeniem, z innymi istotami, z naturą, z kosmosem, a więc z całością, której jest też częścią.

Tak opisuje to filozofia buddyjska. Zaś w filozofii chińskiej nawet tak odmienne elementy, jak yin i yang – jako rodzaje energii, obecne także w organizmie człowieka – nie zwalczają się wzajemnie, lecz uzupełniają i współdziałają. Żadna nie jest mniej lub bardziej wartościowa od drugiej. Ta harmonia, wzajemne współdziałanie są też przecież obecne we wschodnich założeniach medycznych, holistycznie ujmujących razem nie tylko ciało i uczucia istoty żywej, ale także jej powiązania z bliskim i dalszym otoczeniem, także z kosmosem.

Yin i Yang to też są siły. Pierwotne i przeciwne sobie, ale też – jak u greckich myślicieli – są źródłem powstania wszystkiego, co istnieje: kosmosu, świata, nawet tych żywiołów, które Grecy wymieniali: ogień, woda, ziemia, powietrze. One także są źródłem wszystkich przemian na świecie. Ale te dwie, jakże odmienne i przeciwstawne siły, nie tylko nie wykluczają się nawzajem, nie walczą ze sobą na śmierć, nie niszczą się wzajemnie po to, by jedno mogło żyć dopiero po zniszczeniu drugiego. Przeciwnie, podtrzymują się i wchłaniają wzajemnie do tego stopnia, że żadna z nich nigdy nie jest całkowicie tylko sobą. W każdej chwili każda zawiera pierwiastek swego przeciwieństwa. Są też całkowicie współzależne, wpływają na siebie i przekształcają siebie nawzajem. Nic nie jest nigdy skończone i do końca określone, tak jak dzień i noc, bez walki przechodzą stopniowo jedno w drugie.

Yang symbolizowana przez biel i światło słoneczne – wiąże się z radością, aktywnością i z tzw. duszą Hun, czyli rozumnością. Yin – symbolizowana przez czerń i księżyc – to zachmurzenie i smutek. To także tzw. dusza Po, niemyśląca pasja stanowiąca siłę napędową życia. Wymienia się też wiele innych cech yin i yang, przez które raczej próbuje się je przybliżyć naszemu pojmowaniu, nigdy nie jest to do końca jednoznaczne, skostniałe w swej formie.

Te dwa czynniki, istniejące zarówno w przyrodzie, jak i w osobowości ludzkiej, muszą pozostać w równowadze po to, aby całość dobrze funkcjonowała. Tak, jak dzień stopniowo przechodzi w noc, ciemność zawiera trochę światła, a radość trochę smutku – tak trzeba pozwolić, by fala uczucia przepływała przez proces rozumowania, zaś „niemyśląca pasja namiętności” dostała nagle dawkę rozumu.

Trzy instancje i spryt kota

Kazimierz Dąbrowski, polski psycholog i filozof (1902–1980) bardzo dobitnie ukazywał niebezpieczeństwo wynikłe ze stawiania na pierwszym miejscu sprawności intelektualnych w oderwaniu od sfery emocjonalnej. Stawianie na piedestale intelektu idzie w parze z kompletnym niedostrzeganiem zjawiska niedorozwoju uczuć – jak to określał. Problemy te znajdują się zdaniem Dąbrowskiego prawie całkowicie na marginesie życia społecznego i zagadnień humanistycznych. Do tego stopnia nie istnieją one w świadomości społecznej, że: „O niesprawności uczuciowej nawet trudno mówić. A jednak niedorozwój uczuciowy jest nie mniej ważny, a może nawet ważniejszy, niż upośledzenie umysłowe. Właśnie temu rodzajowi upośledzenia «zawdzięczamy» wielkie klęski społeczne, zbrodnie ludobójstwa, akty gwałtu, przestępstwa kryminalne itp. Ten rodzaj niedorozwoju jest przeciwieństwem rozwoju uczuciowego, tzn. zjawiska, któremu zawdzięczamy największe sukcesy dobra, heroizmu, subtelności, prawdy wewnętrznej itp.(….) W przeważającej liczbie przypadków czynnikami decydującymi w opanowaniu świata i prowadzeniu społeczeństw są elementy niedorozwoju uczuciowego, a zatem działanie na ich usługach dobrej lub średniej inteligencji. Nie ulega wątpliwości, że ludzie sprytni, efektowni i efektywni, ludzie dynamiczni i bez skrupułów, ludzie umiejący się urządzić odgrywają dominującą rolę w życiu codziennym. Obok nich działają ludzie wybitnie kulturalni, artyści, ludzie o wysokim poziomie intelektualnym, którzy jednak najczęściej nie mają zasadniczego wpływu na losy świata, a w każdym bądź razie – nie mają go w epoce, w której żyją i działają. Zazwyczaj – choć nie zawsze – dzieje im się gorzej pod względem materialnym, pod względem «urządzenia się», aniżeli tym wszystkim, którzy przejawiają mniejsze lub większe upośledzenie uczuciowe i przerost umiejętności przystosowania się, konformizmu, oportunizmu, przerost sprytu i «operatywności» na niskim poziomie. Prężność jednych i subtelność drugich, spryt pierwszych, a zbyt złożona inteligencja drugich, brak wahania się w podejmowaniu decyzji przez pierwszych, a stałe wahanie się drugich, zbyt mało hamulców u pierwszych, a zbyt dużo u drugich, zawężony zakres działania u pierwszych, a najczęściej bardzo szeroki u drugich; wszystko to są elementy, które oddają często ster życia społecznego w ręce pierwszych. Rezultatem takiego układu czynników jest zwykle bezwzględność, egoizm, krzywdzenie i poniżanie jednostek i całych grup i to najbardziej wartościowych, co w zasadniczy sposób hamuje rozwój ludzkości” – napisał Dąbrowski (podkreślenie MBJ)^[1].

Małe szanse, aby to uległo zmianie. Dąbrowski z wielkim ubolewaniem podkreśla, że powszechnym zjawiskiem jest fakt, iż w procesie wychowania zarówno nauczyciele, jak i rodzice zwracają wielką uwagę na wykrywanie u dzieci i młodzieży upośledzeń psychoruchowych, sensualnych czy intelektualnych, a dużo mniej (a niekiedy wcale) na upośledzenie uczuć, na brak empatii, wrażliwości itp.

Sokrates twierdził, że cnoty – a rozumiał przez to zalety moralne – można się nauczyć, bo jest ona związana z wiedzą. Proces ten nie jest z pewnością tak prosty, jak to sobie przedstawiał parę tysięcy lat temu. Dziś wiemy więcej na temat potencjału rozwojowego człowieka i wielopoziomowości jego rozwoju. A raczej jego możliwości, które mogą zostać wykorzystane, lecz mogą i nie zostać… A wiemy to w bardzo dużej mierze dzięki Dąbrowskiemu i jego badaniom nad rozwojem psychicznym człowieka oraz jego nowatorskim, niedostatecznie opracowanym dotąd przez psychologów i pedagogów próbom poznania procesu rozwoju człowieka.

Wielopoziomowość i zarazem hierarchiczność tego rozwoju zawiera w sobie także wielopoziomowość funkcji psychicznych – od prymitywnych, prostego postrzegania świata i potrzeb, a także prymitywnego zaspokajania żądz aż do coraz wyższego poziomu wrażliwości psychicznej. Czyli wtedy, kiedy rodzi się potrzeba realizacji wartości wyższych (np. twórczych, etycznych), potrzeba empatii, zwracania uwagi na nie tylko własne uczucia, ale także, a niekiedy przede wszystkim, uczucia innych ludzi i w ogóle innych istot. Z tym jednak wiąże się odczuwanie rozterek, wahań, namysłów, podczas gdy na poziomie prymitywnym rozwiązywanie problemów odbywa się prosto, zgodnie z własnym interesem, nie bacząc na ofiary.

Zasady moralne, czyli zarazem uczucia wyższe, które przecież zachowania etyczne warunkują, pojawiają się niestety dopiero na wyższym poziomie dojrzałości.

I jeszcze jedno „niestety”. Jak zauważa Dąbrowski, im wyższy poziom wszechstronnego rozwoju i im głębsza wrażliwość uczuciowa, tym bardziej oddalamy się od tego rodzaju inteligencji, która służy efektywnym, często łatwym, ale bezceremonialnym, prymitywnym, a nawet okrutnym metodom rozwiązania problemów.

Dąbrowski wyraził to ciekawą metaforą: człowiek o wysoko i wszechstronnie rozwiniętej osobowości nie będzie przejawiać sprawności kota ani drapieżnego ptaka. Powyższe „niestety” dotyczy mojej opinii, że często obserwujemy osoby o wysokim poziomie duchowym, szlachetnych celach i ideach, które przegrywają już w samych przedbiegach z osobnikami „walącymi na oślep” w celu realizacji swoich celów.

Te niedobre uproszczenia, dotyczące wartościowania rozumu i uczuć, a także ich wzajemnej relacji, które utrwaliły się w tradycji kulturowej, bardzo poruszały Tadeusza Kotarbińskiego. Poświęcił tym zagadnieniom dużo uwagi. Myślenie i uczuciowość, racje rozumu i racje serca stanowią jego zdaniem dwie jednakowo ważne instancje wytyczające postępowanie ludzkie. Jest oczywiste, że podobnie jak Dąbrowski miał na myśli te tzw. uczucia wyższe, związane z wszelką wrażliwością, w tym twórczą, etyczną empatią itp., lecz przecież reprezentując w filozofii stanowisko realizmu praktycznego zdawał sobie sprawę, że nie sama uczuciowość jako taka jest cenna. Nie brakuje wszak uczuć prymitywnych, wrogich, nienawiści, zawiści, pragnienia zemsty, niszczenia, krzywdzenia …i – jak to sam określał – „wszelkiego złośliwego robactwa hodowanego w sercu”.

I choć w inny sposób niż Dąbrowski, lecz przecież wyrażał Kotarbiński myśli podobne – dobre serca, wrażliwość, empatia, zdolność do odczuwania świata i jego bólu oraz do altruizmu cechują ludzi o głębokim stopniu rozwoju funkcji psychicznych.

Bez tego równomiernego rozwoju pod względem intelektualnym i uczuciowym, bez ich równowagi, bez wzajemnego uzupełniania się, a także korygowania się nawzajem i wspomagania w podejmowaniu decyzji dochodzi nie tylko do zachowań skrajnych, niebezpiecznych, ale także do działań nieskutecznych. Jako twórca „etyki niezależnej” (jak sam ją nazwał) odwoływał się niewątpliwie do uczuć, do „dobrych serc porządnych ludzi”, ale zarazem podkreślał, że nawet bardzo dobre i czułe serce bez dozy racjonalnego myślenia uczyni człowieka bezradnym w obliczu trudnej sytuacji. Słowem, nawet najszlachetniejsze zamiary bez umiejętności ich realizacji pozostaną na zawsze tylko w sferze marzeń. Jest to niezwykle cenne spostrzeżenie Kotarbińskiego – choć wydaje się tak niepozorne. Bo, tak jak pisał Dąbrowski, osoby wrażliwe, dobre, o czułych i wielkich sercach są niejednokrotnie zbyt delikatne, by zdobyć się na radykalne nieraz posunięcia. Zbyt mało sprawne w walce o to, by pomóc komuś, czemuś, kogoś uratować, przeciwstawić się skutecznie złu czy niesprawiedliwości. Wrażliwość to tym samym pobudliwość psychiczna, niepokój, smutek, lęk, napięcia psychiczne, często paraliżujące możność działania. Dlatego głęboka zdolność wielopoziomowego odczuwania nie idzie najczęściej w parze ze sprawnościami i różnymi formami zaradności na praktycznym poziomie życia.

Kotarbiński uczy, że rozum jest bardzo potrzebny, aby zrealizować wartości serca. Niekoniecznie nawet ten wielki intelekt, ale zwykły rozum praktyczny, a niekiedy może nawet forma rozumu sprytem zwana.

I jeśliby ci wszyscy dobrzy i wrażliwi ludzie wzięli te nauki pod uwagę (i zdolni byliby je zastosować), może udałoby się czasem sprawić, aby nie tylko – jak pisze Dąbrowski – ludzie sprytni, źli, efektowni i efektywni, dysponujący sprawnością kota i drapieżnego ptaka mogli brać ster spraw w swoje ręce.

Przypomnę w tym miejscu argumenty Kotarbińskiego na rzecz roli rozumu wykorzystywanego do szlachetnych celów. Otóż czułe i dobre serce ogarnięte odruchem współczucia nakazuje udzielić komuś pomocy, a rozum zakreśla realne granice tej pomocy i wskazuje skuteczne sposoby postępowania. Na nic porywy serca, jeśli kończą się one jedynie biernym współczuciem, rozpaczą, niemocą, niespełnieniem. Dlatego etyka Kotarbińskiego odwołuje się wprawdzie do serca, ale silnie wspartego racjonalnymi podstawami. Ucząc wykorzystania każdej szansy realnego spełnienia nie tylko czynów etycznie wartościowych, ale także wielu innych pragnień.

Jak wiadomo, Kotarbiński opracował także zasady prakseologii, zwanej inaczej metodologią ogólną. Zawiera ona wskazania odnośnie do skutecznego działania prowadzącego wprost do postawionego celu – a więc także „cały świat chwytów i forteli”, jak sam to określał. A także wybiegów pozwalających wyprowadzić w pole ewentualnych przeciwników i oponentów, tak aby jak najkrótszą i najprostszą drogą przeprowadzić swoje zamierzenia. W założeniu prakseologia jest czystym racjonalizmem, w jej ramach beznamiętnie formułuje się i ocenia walory techniczne proponowanych metod, bez emocjonalnego zaangażowania.

Jednakże sam Kotarbiński przyznaje, że niektóre wskazania prakseologiczne budzą niepokój serca, niepokój etyczny. Toteż – będąc zarówno prakseologiem, jak i etykiem – dążył do odnalezienia takiej drogi pomiędzy tymi naukami, która pozwoliłaby na łączne ich stosowanie. Racjonalizm w podejmowaniu i realizowaniu działań jest konieczny, ale nie bezwzględny, lecz liczący się z uczuciami cudzymi i także z własnymi. Łamanie własnego serca też bywa brzemienne w skutki. Oczywiście, zdawał sobie sprawę z tego, że bywa to trudne. Lecz w wielu przypadkach jest możliwe znalezienie złotego środka między skrajnościami. Jakże często się o tym zapomina. Tymczasem, jeśli dopuścić do głosu obie „instancje”, składające się na pełnowartościową osobowość człowieka, życie będzie lepsze, bogatsze, a w każdym razie na pewno znośniejsze. W tym sensie wskazania prakseologii mogą być również przydatne dla realizacji celów, które cechują ów wyższy poziom rozwoju osoby – jak to określał Dąbrowski. Jest w tej prakseologii, w tym zbiorze zasad skutecznego działania, wyczuwalna sugestia, aby mogły one trafić nie tylko do tych „efektywnych, dynamicznych i bez skrupułów” – o których pisał Dąbrowski. Oni zresztą, na ogół, tę drogę na skróty mają we krwi. Elementy osobowości człowieka, tak niejednoznacznie, wręcz mgliście oznakowane symbolami serca i rozumu są dla Kotarbińskiego czymś absolutnie nierozłącznym. Są to „instancje”, które wytyczają postępowanie ludzkie, a brak ich równowagi prowadzi prędzej czy później do katastrofy.

Tak napisał filozof w wierszu pt. Trzy instancje.

Instancje panowały trzy: pięść, mózg, i serce,

Serce się wycofało będąc w poniewierce,

Gdy zaś pięść z mózgiem same pozostały w parze,

Oto skutek: mózg rządzi tak, jak mu pięść rozkaże.

W filozofii Kotarbińskiego pojawia się istnienie czegoś znacznie większego, niż tylko potrzeba wzajemnej równowagi uczuć i rozumu. W utartym rozumieniu równowaga jest pojęciem wskazującym na odrębność cech, które powinny być w równej ilości. Ale nie o taką równowagę tu chodzi: w tej sprawie kierujemy się uczuciem, ale w tamtej trzeba pokierować się rozumem.

Wychowany na innych filozofiach niż wschodnich (chyba?) Kotarbiński prowadzi jednak swoją myśl w duchu Yin i Yang, chociaż wyraża ją na własny sposób. Dla niego rozum i uczucia to elementy, których równowaga polega na wzajemnym przenikaniu się i przeplataniu, uzupełnianiu i współdziałaniu. Żaden nie jest sam w sobie bardziej wartościowy od drugiego. Nie po to istnieją, aby zwalczać się wzajemnie i ażeby trzeba było zawsze wybierać, czy w tym przypadku pokierujemy się sercem, a w tamtym tylko rozumem. Dobrze byłoby, gdyby przez rozum przepływała czasem fala uczucia, a uczucie mogło wesprzeć się myśleniem. W przeciwnym razie dzieje się to, o czym pisał i przed czym przestrzegał Kazimierz Dąbrowski.

Czy można takie braki nadrobić tylko wyuczoną i nawet udokumentowaną dyplomem wiedzą? Do zastanowienia się nad tym skłania m.in. wiersz Kotarbińskiego zatytułowany Głupiec wykształcony.

Rutynę opanował tak, że dostał dyplom,

Imponuje pewnością, patrz, zmierza ku cyplom,

Choć oceny wypacza, choć wierzy w androny…

Któż to zacz? Arcyszkodnik: głupiec wykształcony.

* * *

Patrząc z perspektywy wieków na dzieje kultury, można zastanawiać się, dlaczego tak wiele uwagi poświęcano roli uczuć i roli rozumu, a także próbom ustalenia, czym lepiej kierować się w życiu. I chyba nie tylko z potrzeby czysto teoretycznych rozważań. Bo przecież cały ten konglomerat wszelkiego rodzaju uczuć i kombinacji myślowych – od inteligencji i rozumu po rozsądek (a nawet spryt) i od miłości po nienawiść – tworzą osobowości ludzkie, wytyczają losy świata ludzkiego i pozostałego. Ścierają się racje, myśli i uczucia, jedne zwalczają drugie, trzecie i czwarte. Współpracują, żeby przewyższyć, a nawet unicestwić, te piąte i dalsze.

Rozwiązania wszystkich spraw dokonywanych przez ludzi znajdują swój wspólny mianownik w pomieszaniu różnych, umykających wszelkim definicjom emocji, kalkulacji i kombinacji. A jednak symbolem mądrości stał się w kulturze legendarny król Salomon, który słynął z tego, że jak nikt inny potrafił rozstrzygać trudne problemy. Zarówno skutecznie i praktycznie, jak i etycznie. Umiejętnie splatając wszystkie racje w jedną, spójną całość, a nawet stosując różne kruczki, fortele i wybiegi, lecz – bez podłości i krzywdzenia kogokolwiek. Zatem nawet jeśli reszta ludzkości nie bardzo umie mu dorównać, to jednak uczyniono zeń pewien wzorzec, który – choć niedościgły – jest wyrazem poczucia pewnych wartości, a może i dążenia do pewnych ideałów … choćby niedościgłych.

Dr Małgorzata B. Jakubiak jest absolwentką filologii słowiańskiej oraz filozofii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, długoletnim pracownikiem naukowym Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, w Zakładzie Filozofii Człowieka i Społeczeństwa, autorką wielu prac o twórczości Tadeusza Kotarbińskiego.

^[1] K. Dąbrowski, Pasja rozwoju, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1982.

Artykuł ukazał się w numerze 3/2024 „Res Humana”, maj-czerwiec 2024 r.

Redakcja „Res Humana” szykuje się do odbycia dyskusji poświęconej poszukiwaniu optymalnych, z uwzględnieniem zmieniających się postaw społecznych, ale także aktualnego układu sił w polityce, sposobów uregulowania prawa kobiet do decyzji o terminacji ciąży. Kwestia ta od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia unosiła się nad polskim życiem publicznym, aż po 22 października 2020 roku nabrzmiała i wybuchła. W znaczącym stopniu wpłynęła na powstrzymanie dryfu Rzeczypospolitej w stronę autokracji. Progresywne oczekiwania społeczne rozmijają się jednak z konserwatyzmem elit politycznych. Bez wątpienia ta materia zostanie uregulowana na nowo, ale kiedy i w jaki dokładnie sposób, pozostaje sprawą otwartą.

Uczestnikom planowanej debaty chcemy zaproponować kilka punktów, od której mogłaby się ona rozpocząć.

1. Problem aborcji nie jest problemem światopoglądowym

Rolą państwa demokratycznego – w odróżnieniu od teokratycznego – nie jest przymuszanie jego obywateli do przyjęcia i stosowania w codziennym życiu określonego zestawu norm moralnych i etycznych, w szczególności wypływających z doktryny i dogmatów dominującej religii. Państwo demokratyczne, zbudowane na zasadzie wzajemnego zaufania jego struktur oraz mieszkańców, ma szanować wszelkie mieszczące się w granicach prawa wybory dokonywane przez obywateli oraz stworzyć im komfortowe warunki do życia i funkcjonowania w społeczeństwie zgodnie z dokonanymi wyborami. Państwo powinno traktować aborcję jako procedurę medyczną, a nie dylemat moralny.

Wspólnoty religijne mogą oddziaływać na swoich członków mocą autorytetu; ale nie mogą – za pośrednictwem siły państwa – przymuszać osób pozostających poza nimi do zachowań zgodnych z kanonami wiary.

Karanie przez państwo za pomoc osobie najbliższej w wykonaniu czynności niezakazanej prawem, albo lekarza ratującego zdrowie lub życie pacjentki, jest moralnie nieakceptowalne.

2. Prawa człowieka są przyrodzone, ale ich zakres i sposób ochrony regulują przepisy

Podejście do praw człowieka ulega ewolucji, bo zmieniają się same społeczeństwa. Przechodzą procesy modernizacyjne, generalnie – zgodnie z historyczną logiką – umacniając wolność jednostki i poszanowanie jej godności, dając jej więcej przestrzeni do realizacji potrzeb i zaspokajania aspiracji (choć nierzadko, w wielu miejscach na świecie, nie jest to proces linearny). Nowe prawa wymagają kodyfikacji. W Polsce stało się kwestią sporną, czy właściwe jest poszukiwanie narzędzi innych niż zwykły proces legislacyjny, które prawdopodobnie przyspieszyłyby uznanie prawa do aborcji. Jeśli nie będzie większości parlamentarnej do zliberalizowania przepisów, może lepiej odwołać się do woli większości obywateli w ogólnonarodowym referendum, niż liczyć na bardziej progresywny skład przyszłego Sejmu i Senatu oraz odwagę kolejnego prezydenta? Do przygotowania decyzji w tej sprawie można też użyć nowoczesnych instrumentów demokracji, takich jak panel obywatelski; w ten sposób nowe rozwiązania będą trwalsze i lepiej rozumiane. Przed jeszcze większym dylematem można stanąć, jeśli okaże się, że możliwe jest uzyskanie rozwiązania cząstkowego, poprawiającego sytuację kobiet, ale nierozwiązującego problemu w całości.

3. Czy kompromis jest wartością nadrzędną?

Prawa narzucone lub uchwalone niewielką tylko większością mają mniejsze szanse na zakorzenienie się w życiu społeczeństwa. Szybki wzrost akceptacji dla uznania prawa kobiety do decydowania o jej ciele najprawdopodobniej nie jest przejawem wychylenia się wahadła w jedną stronę: opinia publiczna nie zaakceptuje powrotu do stanu prawnego z 1993/2020 roku. W jakim stopniu należy jednak brać pod uwagę głos tej części społeczeństwa, która godząc się na sens zmian, wyraża pewne obawy dotyczące jej zakresu?

Sztuka negocjacji polega na umiejętności skompensowania ustępstw w innych, niekiedy na pozór niezwiązanych obszarach – np. dostępność do psychologa/psychiatry, usunięcie klauzuli sumienia.

4. Jesteśmy obywatelami i obywatelkami Unii Europejskiej

Na obszarze UE obowiązuje swobodny przepływ osób, towarów i usług, dzięki czemu restrykcyjne prawo antyaborcyjne jest fikcją. Ponadto obywatele RP nie powinni korzystać z gorszych praw, niż te, którymi cieszą się inni Europejczycy. Chociaż kwestia ta nie należy do katalogu kompetencji Unii, kształtuje świadomość prawną wszystkich jej mieszkańców, którzy następnie oddziałują na zmiany legislacji w poszczególnych krajach (Francja właśnie wpisała prawo do aborcji do swojej konstytucji). Ktoś, kto chciałby odwrócić ten proces, na nowo otwierałby drogę do polexitu. Niewykluczone, że zdrowie publiczne stanie się z czasem jednym z obszarów integracji; będzie się z tym wiązać ujednolicenie standardu opieki medycznej.

Ilustracją tekstu jest artystyczna instalacja autorstwa Tomasza HOŁUJA, będąca hołdem wobec wszystkich kobiet spalonych na stosach jako czarownice. Praca składa się z kiczowatych chińskich trójwymiarowych pocztówek, na których centralna postać Jezusa została zastąpiona wizerunkami kobiet z krótkim opisem zdarzenia (kliknij w fotografię, aby powiększyć).

 

Dokładnie miesiąc temu rozpoczęły się wybory do Parlamentu Europejskiego. Cztery dni później było już wiadomo, że Unia Europejska przesunęła się politycznie jeszcze dalej na prawo. Wcale nie dlatego, że tego właśnie oczekują obywatele państw UE, a raczej dlatego, że po lewej stronie i w centrum nie widzą żadnej ciekawej i adekwatnej oferty. W tej sytuacji najgorszą rzeczą, jaką mogą zrobić partie centroprawicowe, jest flirtowanie z radykalną prawicą i włączenie jej radykalnych postulatów do swojej agendy (właściwie to się w wielu kwestiach już stało). Dotyczy to zwłaszcza Europejskiej Partii Ludowej. Socjaliści i Demokraci, Odnowić Europę oraz Zieloni powinni w tej sytuacji – rozumiejąc, że w dużej mierze przyczyniły się do wzrostu skrajnej prawicy – zrobić wszystko, by wesprzeć Europejską Partię Ludową w tej kwestii. I wyciągnąć lekcję z 2019 r.

To już truizm wśród badaczy integracji europejskiej, że wybory do Parlamentu Europejskiego są plebiscytem dla rządzących nimi partii. Tak było i tym razem, choć wybory z 6-9 czerwca 2024 r. były szczególne. Po raz pierwszy w historii bowiem pojawiło się realne zagrożenie, że skrajnie prawicowe, antyeuropejskie ugrupowania przejmą władzę w tej jednej z najważniejszych europejskich instytucji (dla przypomnienia, akceptującej skład Komisji Europejskiej, współdecydującej w większości aktów prawnych, współuchwalającej budżet). Na szczęście tak się nie stało. Kiedy zobaczyłam oficjalne wyniki wyborów, mimo dość dramatycznej sytuacji partii Emmanuela Macrona we Francji czy zbyt wysokiego wyniku Alternatywy dla Niemiec, odetchnęłam z ulgą.

Jednak tego samego dnia w „The Guardian” ukazał się artykuł Timothy’ego Gartona Asha, w którym autor przestrzega przed uznawaniem, że nic wielkiego się nie stało. Stało się. Radykalna populistyczna prawica wszędzie w Europie wzrosła w siłę i jest to bardzo niebezpieczne dla Unii z coraz większym trudem odpierającej wywołane rosyjską agresją na Ukrainę zagrożenia, a także z zapartym tchem (i gasnącą nadzieją) oczekującej wyników wyborów w Stanach Zjednoczonych. Swoją drogą, zarówno to, w jakim położeniu znalazła się Unia Europejska w kontekście geopolitycznym, jak i to, że przyszłość Unii zależy w tak dużej mierze od długości uścisku dłoni Xi Jinpinga i Vladimira Putina czy od mimiki twarzy Joe Bidena podczas debaty z Donaldem Trumpem, świadczy o tym, że Unia przegapiła moment na zbudowanie odporności na tego typu kryzysy. Nie znaczy to jednak, że nie ma ona szansy na zarządzenie już istniejącym kryzysem (w czym jest akurat dosyć dobra, co wynika choćby z badań Eurobarometru, który każdorazowo po kryzysie w UE wskazuje na szybko rosnące zaufanie obywateli do instytucji UE – zawsze wyższe niż do rządów krajowych).

Co zatem powinna zrobić Unia? Na dobry początek natychmiast skręcić w lewo zarówno politycznie, jak i taktycznie. Pierwszym krokiem ku temu powinno być zbudowanie szerokiej centrolewicowej koalicji w Parlamencie Europejskim, a także utworzenie kordonu sanitarnego wokół ugrupowań radykalnie prawicowych w Europarlamencie. To ostatnie oznacza choćby całkowitą lojalność Europejskiej Partii Ludowej, Socjalistów i Demokratów, Odnowić Europę oraz Zielonych we wsparciu Ursuli von der Leyen i jej propozycji składu Komisji Europejskiej. Gdyby kandydatka na szefową KE musiała szukać poparcia na przykład u Giorgii Meloni, byłby to niewątpliwie bardzo zły prognostyk, jeśli chodzi o możliwość zwalczenia prawicowego populizmu w UE. Warto przypomnieć, że EPP, S&D, RN oraz Greens mają łącznie większość wystarczającą do poparcia wszystkich najistotniejszych propozycji KE, włącznie z budżetowymi (na pewno ponad 450 miejsc w PE). Co ważne, w wielu kwestiach udało się rzutem na taśmę w poprzedniej kadencji uchwalić najważniejsze akty prawne, nie pozwalające na radykalne zmiany polityczno-prawne w wykonaniu populistycznej prawicy (by wspomnieć tylko pakt migracyjny, akt dotyczący usług cyfrowych czy kilka innych założeń dotyczących kwestii klimatycznych.

Są trzy powody, dla których to bardzo ważne, by nie pozwolić ugrupowaniom populistycznie prawicowym uzyskać realny wpływ na decyzje w ramach tej instytucji.

Po pierwsze, społeczeństwa europejskie nie mają tak prawicowych oczekiwań, jak mogłoby się wydawać na podstawie wyników skrajnej prawicy w Europie – po prostu oferta, jaką dostają od niej jest znacznie ciekawsza i w większym stopniu odnosi się do rzeczywistych lęków i potrzeb społeczeństwa. Przykładowo niemiecka AfD nie ma żadnej propozycji rozwiązania problemu starzejącego się społeczeństwa, problemów mieszkaniowych młodych ludzi czy konieczności energetycznej transformacji – wskazuje jedynie winnych: imigrantów i Unię Europejską. Tymczasem lewica od lat nie ma nic ciekawego do zaproponowania w kwestii mieszkalnictwa, także krytykuje część unijnych rozwiązań klimatycznych nie proponując programów łagodzenia skutków transformacji dla najbiedniejszych i klasy średniej, dba o duży niemiecki biznes, ewentualnie dyskutuje o czterodniowym tygodniu pracy – raczej egzotycznym dla młodych, słabo opłacanych chłopców ze wschodnich landów.

Co więcej, jeśli popatrzy się na główne osie podziałów politycznych, na których rośnie w siłę radykalna prawica, najważniejszą z nich jest oś: metropolie-prowincja (ten drugi termin jest tu używany absolutnie bez żadnego pejoratywnego nacechowania). Jeśli popatrzymy na wyniki wyborów do PE w Polsce, niemal 50% głosów zebrały ugrupowania populistycznie prawicowe, mające bardziej lub mniej konkretną ofertę dla wykluczonych z oferty dopasowanej głównie do mieszkańców dużych miast (choćby osławione wycofanie silników diesla, krytykowane przez Konfederację, przeraża młodych mieszkańców wsi i miasteczek, do których nie dojeżdżają autobusy czy kolej). Społeczeństwa europejskie oczekują sprawiedliwej polityki mieszkaniowej (nie nakierowanej na banki czy deweloperów lub bogatych landlordów, ale na tani wynajem czy niskoczynszowe mieszkania) od Portugalii po Estonię i od Szwecji po Włochy i trudno oczekiwać, by z oferty – z jednej strony – elitarnej i nie mającej pomysłu na rozwiązanie problemów klasy średniej i młodych lewicy czy też kojarzonych z europejskimi „fanaberiami” klimatycznymi zielonych, a – z drugiej strony – populistycznej prawicy, która oferuje radykalną zmianę w „elitach” europejskich poprzez zastąpienie wyalienowanej i wspierającej imigrantów bardziej niż własnych obywateli biurokracji „prawdziwymi” politykami, wybiera tę drugą. W pewnym sensie populistyczna prawica jest silna słabością niemających na siebie pomysłu socjalistów i zielonych. Czas, by ci ostatni znaleźli w końcu sposób na wypracowanie i zakomunikowanie swoich propozycji rozwiązania problemów Europy prowincjonalnej, wykluczonej i młodej.

Po drugie, historia uczy nas, że nie ma „niewinnej i dobrze rokującej” radykalnej populistycznej prawicy. Dotyczy to także Meloni, choć niejednokrotnie słyszałam od przedstawicieli konserwatywnych polityków niemieckich, francuskich czy nawet polskich, że „to już nie ta dawna radykalna i prorosyjska Meloni”. Ci sami politycy tolerowali jednak przez długie lata Orbana w EPP, zastanawiając się teraz, jak to się dzieje, że współtworzy on nową faszystowską frakcję w PE. W latach 30-tych XX w. Hitler nie miał nigdy większości, w którymś momencie jednak ktoś w większościowej elicie po prostu nie docenił tego, jak był groźny.

Po trzecie wreszcie, przed Unią Europejską stoją ogromne wyzwania w zakresie bezpieczeństwa, zapewne także konieczność zbudowania armii i choćby szczątkowej niezależności od możliwych kaprysów Trumpa. To zaś wymaga determinacji i sprawczości. Niewątpliwie będzie jej wymagało także rozszerzenie UE, z którym może wiązać się konieczność reformy instytucjonalnej niewątpliwie nie będącej emanacją postulatów europejskiej skrajnej prawicy (reforma miałaby jeszcze wzmocnić instytucje UE, tymczasem radykalna prawica chce wzmocnienia państw). Tymczasem już w 5 państwach UE (a za chwilę być może kolejnych 5) mogą rządzić lub współrządzić prawicowi populiści. To oznacza, że w Radzie Europejskiej i Radzie Unii Europejskiej będą przedstawiciele, którzy będą mieli możliwość torpedowania wielu inicjatyw – zwłaszcza tych wymagających jednomyślności. Dotyczy to także Wieloletnich Ram Finansowych na okres od 2028 r., które będą negocjowane już od połowy przyszłego roku.

Jeśli nie chcemy całkowitego cofnięcia się procesów integracji europejskiej, partie europejskiego mainstreamu muszą oddzielić kordonem sanitarnym prawicowych populistów. Jeśli uda się to Francuzom w drugiej turze (7 lipca) wyborów parlamentarnych, uda się i największym partiom europejskim. Ogromna odpowiedzialność spoczywa tu w szczególności na Europejskiej Partii Ludowej, do której należą polskie Koalicja Obywatelska i PSL. Widać po działaniach Donalda Tuska, którego rządy nie zakończyły pushbacków na granicy z Białorusią i który postuluje ograniczenia w Europejskim Zielonym Ładzie, że może nie być łatwo. Zresztą, odpowiedź socjalistów i zielonych powinna być tym bardziej elastyczna i nakierowana na współpracę. Europę czekają wyzwania, od których nie da się już odwrócić głowy: dokończenie procesów dławienia inflacji, wzrost gospodarczy bez tanich paliw kopalnych, dokończenie transformacji klimatycznej, zwiększenie odporności cyfrowej, efektywne odpieranie konkurencji Chin, asertywna współpraca lub uniezależnienie się od USA w kwestiach bezpieczeństwa…

I wszystko to musi być znacznie lepiej komunikowane. Nie może być tak, że w debacie o problemach Europy dominuje narracja, że to kwestia wpuszczanych bez ograniczeń przez UE (sic!) imigrantów, zbyt dużych restrykcji Europejskiego Zielonego Ładu czy zbyt intensywnego wsparcia niewdzięcznej za pomoc (bo eksportującej tanie i wysokiej jakości zboża) Ukrainy, a mało kto wspomina o odpowiedzialności Rosji.

Unia Europejska przynosi rozwiązania problemów, nie zaś je generuje. Niestety, narracja skrajnej europejskiej prawicy jest skuteczniejsza. Czas to zmienić. Muszą się tego podjąć także Parlament Europejski oraz nowo zaproponowani liderzy UE. Dla Ursuli von der Leyen, wywodzącej się ze środowiska EPP to druga kadencja, więc może sobie pozwolić na stanie się prawdziwą liderką UE, a nie tą, która przyczyni się do jej rozpadu (niech brexit będzie tu przestrogą!). UE jest jak nigdy polityczna i jak nigdy potrzebuje silnych i odpowiedzialnych liderów. Z mainstreamu, nie ze skrajnej populistycznej prawicy.

Tekst ukazuje się wyłącznie w wersji elektronicznej na portalu reshumana.pl

Przypominając postać i literacki dorobek Tadeusza Dołęgi-Mostowicza z okazji wydanej  niedawno, ciekawej z wielu względów, książki Jarosława Górskiego Parweniusz z rodowodem. Biografia Tadeusza Dołęgi-Mostowicza (Iskry) nie sposób – w tym szczególnym przypadku – nie postawić na pierwszym miejscu tytułu niniejszego tekstu nazwiska profesora Józefa Rurawskiego (zmarłego w 2023 roku w wieku 94 lat!). Nie bez kozery oczywiście. Ale będzie tu mowa także, poza samym Dołęgą-Mostowiczem, trochę i o książce Jarosława Górskiego. No i co nieco „po Gombrowiczowsku”, ha, ha, excusez-moi – pro domo sua, czyli o sobie samym też!

Oto bowiem z późniejszym profesorem nauk humanistycznych Józefem Rurawskim poznaliśmy się, gdy był jeszcze „prostym magistrem”, a ja wtedy dopiero – w dwa lata po Październiku 56 – na pierwszym roku warszawskiej polonistyki. Prowadził tam z naszą grupką studencką cotygodniowe zajęcia, tzw. ćwiczenia z interpretacji dzieła literackiego (czy jakoś tak to się zwało). I to jak prowadził! Przede wszystkim imponował nastoletnim żółtodziobom swobodą i śmiałością niekonwencjonalnych sądów – wielością bulwersujących nas opinii (nie tylko zresztą literackich). A także i licznymi odwołaniami, odważnymi nawiązaniami do modnych wówczas, szeroko omawianych i dyskutowanych w prasie literackiej „rozliczeniowych” nowościach prozy polskiej i światowej.

Trwał wtedy jeszcze w kulturze polskiej ów wielce krytyczny wobec nieodległej przeszłości wyraźnie ożywczy czas odwilży politycznej. Nadrabiane były wieloletnie zaniedbania kulturowe, wobec Zachodu, ale – pamiętać warto – także i Wschodu… Drobny przykład – oto do dyskusji o Upadku Alberta Camusa J.R. zalecił nam lekturę Wzlotu Jarosława Iwaszkiewicza, opowiadania trudno dostępnego, znanego wtedy tylko z druku w „Twórczości”. Był to swoisty rodzaj zakamuflowanej literackiej polemiki Iwaszkiewicza z francuskimi egzystencjalistami (polecam ją i ja – teraz). Zaskakiwał takimi wiadomościami nas, przyzwyczajonych do szkolnych, piłowato-solennych, tradycyjnych polonocentrycznych „rozbiorów” i „analiz” literackich. Bywał też zarazem i bezlitośnie krytyczny wobec niektórych nowych, często snobistycznie modnych tonów, pojawiających się w dyskusjach publicznych w ówczesnej prasie. Kupował nas, żółtodziobów, wieloma rzucanymi jakby od niechcenia uwagami oraz niekonwencjonalnymi odczytywaniami ukrytych znaczeń tekstów literackich, zaskakiwał, ale i potrafił też na niektóre z nich nas zręcznie „podprowadzać” (niczym ktoś z owej dobrej starej sokratejskiej szkoły), byśmy przyjęli je za swoje…

Wiedzieliśmy nadto, że znał osobiście wielu rówieśnych sobie pisarzy z „pokolenia Współczesności” i namawiał nas do czytania ich debiutanckich książek. Napisałem nawet pod jego wpływem pracę semestralną o debiutanckiej powieści jednej z dobrze się wówczas zapowiadających prozaiczek tego pokolenia – Magdzie Lei, o której niestety, jak i wielu innych postaci z tej generacji – wkrótce słuch wszelki nie wiedzieć czemu szybko ginął. Acz wiele przetrwało tę bezlitosną próbę czasu. Dziś przecież trudno sobie wyobrazić naszą rzeczywistość literacką bez debiutujących wtedy pisarzy, choćby Stanisława Grochowiaka, Ernesta Brylla, Władysława Lecha Terleckiego, Eugeniusza Kabatca, Marka Nowakowskiego czy Ireneusza Iredyńskiego…

Józef Rurawski należał do raczej rzadkiego grona tych wykładowców, co to chętnie się zaprzyjaźniali ze swoimi (wybranymi) student(k)ami, i podtrzymywali te oficjalne uniwersyteckie zajęcia i kontakty na gruncie na poły prywatnym. Z podobnym „przypadkiem” miałem do czynienia wówczas raz tylko jeszcze, gdy w parę lat później byłem uczestnikiem seminarium filozoficznego prof. Bronisława Baczki, autora nieznanego nam jeszcze wtedy dzieła Samotność i wspólnota, który to zbierał i zapraszał naszą małą grupkę z różnych zresztą lat studiów i wydziałów UW, nie do sali wykładowej, a do słynnej skądinąd kawiarni Bristol i próbował dawać nam „szkołę” prawdziwie krytycznego myślenia o rzeczywistości (nim wyjechał z Polski do Francji w marcu 1968 r.).

Tak się też złożyło, że na owym pierwszym roku polonistyki mieliśmy w swym gronie pewną koleżankę – Ewę, wnuczkę jednej ze znanych w naszej historii najnowszej postaci, dysponującą w pobliżu UW, bo na ul. Karowej, nadającym się do koleżeńskich spotkań mieszkankiem. A było ono w tej słynnej warszawskiej kamienicy, w której mieszkali ówcześni wielcy ze świata kultury i nauki, jak prezes Polskiej Akademii Nauk prof. Tadeusz Kotarbiński (widziałem, jak chodził szybko i swobodnie po marmurowych schodach, nie korzystając programowo z windy). Z tej lokalowej „mety”, owszem, korzystaliśmy nader chętnie z wielu powodów, choćby dlatego np., że dla stołówkowych głodomorów znalazło się tam zawsze jakieś małe co nieco do herbatki (lub innego płynu). A nadto ojciec Ewy – ambasador w jednym z ościennych krajów – miał swoje, inne „mieszkanko” w Alei Róż, gdzie pod jego nieobecność również odbywały się niekiedy nasze studenckie „posiady”. Do czasu. Oto pewnego razu zajechał przed ten dom potężny samochód osobowy radzieckiej marki Czajka, którego dysponent – wbrew naszym oczekiwaniom – okazał się całkiem „ludzkim paniskiem”, chwilę z nami konwencjonalnie pogawędził, zapytał nawet o postępy w nauce. Zarządził jednak szybkie rozwiezienie po domach „gości córki” ową Czajką z kierowcą (nie wiem tylko, jak skończyło się potem sprawdzanie zawartości barku w owym monstrualnie przestronnym pojeździe…).

Ówczesny magister Józef Rurawski stał się dla nas wkrótce po prostu Józkiem, co jemu ujmy specjalnej chyba nie przynosiło, skoro sam to zaproponował, a nam dodawało skrzydeł oraz dyskusyjnego wigoru. Nosił on, myślę, iż wiedział o tym doskonale, sympatyczną ksywę – Motorek, co wedle polonistycznej legendy miało swoje źródło w zdarzeniu z pewnego studenckiego obozu naukowego na Mazurach, gdy wieziony motocyklem na tylnym siedzeniu przez słynnego językoznawcę prof. Witolda Doroszewskiego, wypadł na jakimś wykrocie i biegł za nim bezradnie… Na kolejnych latach polonistyki mieliśmy już wprawdzie innych wykładowców, specjalistów od różnych epok i problemów, ale o nim pamiętaliśmy długo. Mimo iż On parokrotnie, pod wpływem rozmaitych wydarzeń natury politycznej, a i osobistej zapewne też, zmieniał uczelnie krajowe, wędrował po Polsce, by osiąść na dłużej w Kieleckiej uniwersyteckiej uczelni im. Jana Kochanowskiego. Pracował też jako polonista za granicą (m.in. Uniwersytet w Lipsku). Przechodził rozmaite etapy perypetii zawodowych i twórczych, ale nasza przyjacielska znajomość przetrwała długie lata, choć bywały i takie dziesięciolecia, że nie widywaliśmy się „na żywo”, a jedynie poprzez pośrednictwo, by tak rzec, książkowe. Gdy redagowałem w latach 80. miesięcznik „Nowe Książki”, zaprosiłem go do współpracy recenzenckiej – z obopólnym zadowoleniem przyjętej. Dostawałem też prywatnie od niego nowe jego książki z sympatycznymi dedykacjami, jak choćby nowatorską rzecz w naszej publicystyce literackiej, bo poświęconą tematyce uważanej przez pewnych „poważnych” badaczy literatury za mało znaczącą, ba, wręcz „niepoważną”. A mianowicie niewielką książeczkę zatytułowaną Wódko, wódeczko… Motyw alkoholu we współczesnej prozie polskiej (z 2001 roku). Sam przyznasz, Drogi Czytelniku, że sprawa ta nigdy u nas nie była błaha, choć oficjalnie pomijana w badaniach polonistycznych. Właściwie to do dziś…

No i oczywiście dostałem także m.in. i jego monografię literacką – Tadeusz Dołęga-Mostowicz, z roku 1987. Pierwsza to w rodzimej krytyce literackiej próba opracowania poświęconego jednemu z najbardziej popularnych autorów polskich. Pisarzowi uchodzącemu do dziś w oczach wielu krytyków, rzadziej samych czytelników, za „pierwszorzędnego drugorzędnego” (jak mawiał Witold Gombrowicz). Autora owych licznych, pisanych dla zarobku („ja nie piszę, ja zarabiam” – mówił kokieteryjnie sam Dołęga w jakimś wywiadzie prasowym), poczytnych jak wiadomo niepomiernie, sensacyjnych „powieścideł” (jak je określali współcześni mu krytycy, między innymi i w latach 30. ubiegłego wieku także i sam Kazimierz Wyka). Te i inne, liczne i na ogół niepochlebne opinie o autorze Kariery Nikodema Dyzmy, Znachora czy Prokurator Alicja Horn, tak absolutnie rozbieżne z opiniami uwielbiających go gremialnie „zwykłych” czytelników (szczególnie czytelniczek) tworzone były jeszcze w międzywojennym dwudziestoleciu. W czasie, gdy był on u progu niebywałej wręcz kariery najbardziej poczytnego i – chyba można to śmiało powiedzieć i dzisiaj – najczęściej wydawanego, najczęściej ekranizowanego, najlepiej zarabiającego pisarza polskiego tamtej epoki! Tego to już było o „wiele za wiele” dla tamtejszej opinii literackiej, zwłaszcza „szanujących się” krytyków literackich i także, co ciekawe, filmowych. Literatura popularna – obyczajowo-psychologiczna, sensacyjno-kryminalna i wszelka inna nieodwołująca się do owego podniosłego i tragicznego narodowego toposu „scenicznego gestu poety” – nie miała tutaj żadnych szans. Nie tylko na dobre i życzliwe, ale i na jakiekolwiek przyjęcie w poważnej prasie kulturalnej, łącznie z tak opiniotwórczymi wtedy w tym zakresie „Wiadomościami Literackimi”! Był wtedy, w międzywojniu, właściwie tylko jeden krytyk literacki, którego interesował problem literatury popularnej, jej znaczenia i wpływu na opinię i wyobraźnię potoczną. Chodzi o Stanisława Baczyńskiego (tak, tak, ojca poety Krzysztofa Kamila B.), który próbował coś w tej materii zmienić (był autorem nowatorskich na naszym gruncie rozpraw krytycznych o popularnej prozie detektywistycznej, w tym książki Powieść kryminalna z 1932 r.). Acz było to przysłowiowe wołanie na puszczy…

W recenzjach prasowych pisanych po wydaniu przywoływanej tutaj „monografii biograficznej” pióra Jarosława Górskiego uchodzi ona niezupełnie przecież słusznie za pierwszą poświęconą Dołędze-Mostowiczowi. Owszem: pierwszą tak pełną – zgoda, na pewno, bo Józef Rurawski nie miał przed blisko czterdziestu laty (!) możliwości dostępu do wielu zapisanych czy innych świadectw, źródeł i dokumentów, do wielu mało lub wcale nieznanych faktów z jego niedługiego wprawdzie, ale tak dramatycznie pokomplikowanego, zakończonego we wrześniu 1939 żywota (m.in. pisał o tym przed laty pochodzący z Podola prozaik Stanisław Srokowski w swej powieści dokumentalnej Ukraiński kochanek). A które to fakty udało się teraz jego następcy zebrać, opracować i na nowo skomentować. Co zresztą Jarosław Górski lojalnie podkreśla i za co sam swemu poprzednikowi dziękuje.

Kilkusetstronicowe, ogromnie ciekawie skrojone na kanwie wielu rozmaitych materii – biograficznych, historycznych, socjologicznych czy psychologicznych dociekań – ważne poznawczo dzieło Jarosława Górskiego „czyta się” jak, nie przymierzając, którąś najbardziej sensacyjną z sensacyjnych powieści samego Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. Nie mam zamiaru wdawania się w szczegóły i niuanse tej fascynującej opowieści o niezwykłym życiu i karierze literackiej jego pisarskiego fenomenu i tajemnic autorskich pisarza, którego sława „czytelnicza” przetrwała bez uszczerbku te długie dziesięciolecia minione od jego śmierci wraz z jego najlepszymi utworami, z nieśmiertelną powieścią, niedocenianą nawet kiedyś jako brawurowy pisarski fresk rzucający tyle długo niedostrzeganego światła na rzeczywistość polską w ogóle, a nie samą tylko Polskę międzywojnia – Karierą Nikodema Dyzmy na czele.

Dodam tylko, że mam jedną tylko drobną uwagę edytorską. Oto Jarosław Górski posługuje się tutaj z lubością, ale i wielkim wyczuciem wagi świadectw dokumentalnych i znawstwem przedmiotu, bardzo licznymi i niekiedy długimi niebywale, choć dodam od razu ważnymi i „smacznymi” cytatami, zamiast omówieniami czy mało na ogół strawnymi streszczeniami. Fundując w ten sposób całą tę swoistą „opowieść biograficzną”, podając nam w gruncie rzeczy „surowy” materiał, jako mówiący sam za siebie, dostarczając czytelnikowi wiele arcyciekawych wiadomości i materiałów do samodzielnych przemyśleń. Mnie to bardzo przypadło do gustu. A przypadłoby bardziej jeszcze, gdyby edytor cytaty owe wyróżnić zechciał w jakiś jasny i czytelny sposób: krojem czcionki, chociażby np. kursywą, gdyż tenże czytelnik może się czasami w tej obfitości pogubić, jak i mnie się to przydarzyło parokroć…

I już naprawdę na koniec. Nie mogę się bowiem oprzeć temu, by w tym miejscu nie zacytować in extenso i z aprobatą kilku ostatnich bardzo osobistych zdań-wyznań autorskich z tej książki, będących zarazem na wpół żartobliwym „wyznaniem wiary badawczej”, i zarazem wykładnikiem najlepszym biograficznej „metody” pisarskiej Jarosława Górskiego: „Nie wiem, czy każdy autor biografii zaczyna lubić swojego bohatera, łapię się na tym, że większość wątpliwości rozstrzygam na jego korzyć, a w konfliktach, o których piszę, staję odruchowo po jego stronie. Ale ja swojego właśnie w taki sposób polubiłem. Nie był mi nigdy Dołęga-Mostowicz bliski ideowo, obcy jest mi jego system wartości, nie aspiruję do stylu życia, nawet osobiste upodobania: myślistwo uważam za barbarzyństwo, krawatów nie noszę, nigdy w życiu nie usiadłem za kierownicą samochodu, nie wiem, czy bardziej cierpiałbym z nudów, grając przez całą noc w brydża, czy przerzucając się dowcipami i kalamburami w gronie polskich literatów. A jednak swojego bohatera polubiłem jako człowieka, który wolał ludzi lubić niż nie lubić, który był ich ciekaw. Który kibicował aspiracjom żywych ludzi podobnie jak aspiracjom swoich bohaterów. I który, choć był skończonym snobem, kochał blichtr i wysoko cenił towarzystwo możnych tego świata, wolał ostatnie dni lata 1939 roku spędzić w strażnicy w Kutach i wśród żołnierzy i mieszkańców miasteczka niż w Wyżnicy po rumuńskiej stronie w towarzystwie pana prezydenta, naczelnego wodza, pana premiera, wśród niezliczonych ministrów i generałów”.

Felieton ukazał się w numerze 3/2024 „Res Humana”, maj-czerwiec 2024 r.

W szkole Twardowskiego marksizm był traktowany jako jedna z wielu koncepcji filozoficznych, której legitymizacją był sam fakt zajmowania się nim przez ludzi nauki. W swoim wystąpieniu inaugurującym założenie Polskiego Towarzystwa Filozoficznego w 1904 r. Twardowski stwierdził: „Jak wszystkie promienie koła, chociaż z różnych wychodzą punktów obwodu, łączą i spotykają się w środku koła, tak też i my chcemy, aby wszystkie kierunki pracy i poglądów filozoficznych w naszym Towarzystwie ku jednemu zmierzały celowi, ku wyświetleniu prawdy”. I tak rzeczywiście było, na posiedzeniach PTF były przedstawiane także referaty dotyczące materializmu dialektycznego i historycznego, a przedstawiciele marksizmu, jak choćby Stefan Oleksiuk, obronili we Lwowie także swoje doktoraty. Tadeusz Kotarbiński nie był lwowianinem i z pewnością taka otwartość mogła być dla niego zaskoczeniem, ale także okazją do zetknięcia się przynajmniej z niektórymi tezami głoszonymi przez marksistów. Trzeba tu odróżnić marksizm jako propozycję teoretyczną od marksizmu-leninizmu (komunizmu) jako pewnej praktyki politycznej, bo na temat tej praktyki nigdy pozytywnie się nie wypowiedział. Jego rezerwa miała historyczne uzasadnienie, bo na jego oczach jej zwolennicy zniweczyli dorobek pokoleń warszawskich wolnomyślicieli, dokonując przewrotu i przejmując w 1927 r. kierownictwo nad Stowarzyszeniem Wolnomyślicieli Polskich, próbując z niego zrobić narzędzie do przeprowadzenia rewolucyjnego przewrotu w Polsce. Pierwsze zetknięcie z polskim marksizmem nie było dla Kotarbińskiego zachęcające.

Mieczysław Wallis wspominał, że w prywatnych rozmowach Kotarbiński podkreślał, iż najwięcej wyniósł z zajęć prowadzonych przez Adama Mahrburga. Niewątpliwie to osoba jego nauczyciela wniosła do polskiej filozofii ubiegłego wieku powiew nowości, jakim była naukowo etyka niezależna. Kotarbiński mógł ją później skonfrontować, pracując nad swoją rozprawą doktorską poświęconą etyce angielskiego utylitaryzmu. Istniały pewne analogie pomiędzy stanowiskiem Mahrburga a nadbudowaną na ideałach pozytywistycznych etyką utylitarystyczną. Bez takich doświadczeń trudno było o inspiracje, które ostatecznie doprowadziły do sformułowania koncepcji własnej.

Wkrótce jednak, budując swoją koncepcję pansomatyzmu, Kotarbiński sięgnął do dorobku najgłośniejszego w okresie międzywojennym rosyjskiego marksisty specjalizującego się w zagadnieniach materializmu dialektycznego, Abrama Deborina. Kotarbiński był w tych studiach w pewnym sensie kontynuatorem programu pozytywizmu warszawskiego. Jego próba budowy materialistycznego systemu filozoficznego najbardziej odpowiadała jego przekonaniom oraz jego wierze w to, że błędne przesłanki prowadzą ludzi do marnotrawstwa energii i zasobów, które powinni przeznaczyć na tworzenie doskonalszych form życia społecznego. To paradoksalne, ale pomiędzy jego dążeniem a projektem klasyków marksizmu istniała zbieżność, choć sposób, w jaki zamierzali to osiągnąć, był diametralnie odmienny.

Stosunek Tadeusza Kotarbińskiego do marksizmu oddawał ponadto ambiwalentne w okresie międzywojennym usytuowanie tego kierunku filozoficznego. Istniał wówczas bowiem marksizm, który można nazwać naukowym, a jego przedstawicielami byli między innymi Ludwik Krzywicki, Kazimierz Kelles-Krauz, Władysław Weryho, Bolesław Limanowski, oraz marksizm walczący, stanowiący teoretyczną podstawę komunizmu, który reprezentował zwłaszcza Jan Hempel (1877–1937). Z pierwszym nurtem Kotarbińskiego łączyło wiele, gdyż nie stał on w istotnej sprzeczności z jego przekonaniami ukształtowanymi w znacznej mierze przez pozytywizm. Do jego przyjaciół zaliczał się założyciel „Przeglądu Filozoficznego”, a przy okazji marksista, Władysław Weryho, który był także przyjacielem Twardowskiego. Znał także na polu naukowym innych marksistów – Kazimierza Kelles-Krauza, Aleksandra Wundheilera oraz Stefana Czarnowskiego. Natomiast do marksizmu walczącego (marksizmu-leninizmu) miał stosunek wyraźnie negatywny, o czym zadecydowało zwłaszcza rozbicie przez frakcję Hempla w 1927 r. Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich. Kotarbiński wstąpił wówczas do Polskiego Związku Wolnej Myśli założonego przez tych, którzy odeszli z SWP, bo chcieli kontynuować tradycje niezależności, a nie podporządkować się wymogom walki ideologicznej. Kiedy w 1933 r. Kotarbiński dla „Slavische Rundschau” charakteryzował ówczesną filozofię polską, to wspominał tylko, że „wiatr od wschodu” przynosi „system światopoglądowy i system reguł życiowych bojowego komunizmu”. Zapewne nigdy nie przypuszczał, że ten wiatr trwale niebawem zmieni sytuację polityczną w Polsce.

W żadnym przypadku nie można jednak nazwać Kotarbińskiego zwolennikiem przedwojennego systemu rządów, gdyż jego przekonania były zawsze bliskie lewicowym ideałom. Nic zatem dziwnego, że wiązał wielkie nadzieje z polityczną odnową zapoczątkowaną po II wojnie światowej. Trzeba tu wziąć pod uwagę fakt, że polscy komuniści przejmujący władzę po 1944 r. początkowo nie głosili haseł rewolucyjnych, ale zapowiadali powrót do demokratycznego systemu politycznego. Z pewnością ujęły Kotarbińskiego zwłaszcza hasła likwidacji analfabetyzmu i powszechnego dostępu do wszystkich szczebli kształcenia. Nic zatem dziwnego, że zdecydował się objąć stanowisko rektora nowo powstającego Uniwersytetu Łódzkiego. Uniwersytet powstawał na bazie przedwojennej Wolnej Wszechnicy Polskiej. Największym problemem dla nowego rektora było pozyskanie zasobów kadrowych umożliwiających prowadzenie zajęć na poziomie uniwersyteckim na wszystkich wydziałach. Nie było to zadanie proste, bo kadry naukowo-dydaktyczne przedwojennych uniwersytetów w Wilnie (USB) oraz we Lwowie wolały prawie w całości przejść do nowo powstających uniwersytetów w Toruniu i we Wrocławiu, niż rozpraszać się po różnych uczelniach. Kotarbińskiemu udało się namówić jednak część dawnych swoich współpracowników do zasilenia kadry kierowanego przez siebie uniwersytetu. W swoim artykule promującym Uniwersytet Łódzki w 1946 r. rektor mógł się już pochwalić sześcioma wydziałami i ponad 6.500 studentami. Jeszcze wówczas Kotarbiński sądził, że dewiza „Wolność i Prawda”, zamieszczona za jego sprawą na sztandarze uniwersytetu, będzie mogła być bez przeszkód realizowana w odradzającym się polskim szkolnictwie akademickim.

Włączenie się dawnych uczniów Twardowskiego do odbudowy szkolnictwa akademickiego po II wojnie światowej nie było jakimś nadzwyczajnym wydarzeniem, ale urzeczywistnianiem ideałów pozytywistycznych o przeniesieniu kaganka oświaty tam, gdzie dotąd go nie było. Sukcesy organizacyjne Kotarbińskiego, jako rektora Uniwersytetu Łódzkiego oraz Kazimierza Ajdukiewicza w roli rektora Uniwersytetu w Poznaniu były możliwe dzięki przeniesieniu ideałów przyświecających szkole Twardowskiego do powojennej rzeczywistości naukowej. Z tej racji zapewne zgodził się potem także na posłowanie do ówczesnej namiastki parlamentu Krajowej Rady Narodowej, a następnie na objęcie funkcji prezesa Polskiej Akademii Nauk. Właśnie takie uwikłanie w struktury zarządzania nauką w państwie spotkało się z otwartą krytyką ze strony części środowisk emigracyjnych. Zarzuty emigracji nie były jednak w stanie podważyć naukowego autorytetu Kotarbińskiego, którego sam Karl Popper nazwał jednym z dwóch najwybitniejszych współczesnych filozofów. Zarzuty dotyczyły zatem legitymizowania władzy komunistycznej przez sam udział w instytucjach państwa. Notabene takie zarzuty można było wówczas postawić praktycznie każdemu profesorowi wywodzącemu się z uczelni przedwojennych.

Jako filozof Kotarbiński był krytykowany jednak przede wszystkim przez powojennych marksistów. Nie było to dla krytyków zadanie łatwe, gdyż reizm Kotarbińskiego był koncepcją materialistyczną, a zatem nie dawało się go zaatakować, posługując się argumentami o nienaukowości czy przedstawianiu poglądów dawno przebrzmiałych. Pierwszy atak na Kotarbińskiego był elementem szeroko zakrojonej próby rozprawienia się z dominacją szkoły lwowsko-warszawskiej w polskiej filozofii. W zamyśle zastąpić miał ją w tej roli właśnie marksizm. Do zadania tego wyznaczono aspirantów Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych, dopiero co utworzonej placówki kształcącej marksistowskie kadry. Atak na szkołę rozpoczął Henryk Holland artykułem Legenda o Kazimierzu Twardowskim. W następnej kolejności zmasowanej krytyce poddani zostali Kazimierz Ajdukiewicz oraz właśnie Tadeusz Kotarbiński, którego zaatakował Bronisław Baczko w broszurze O poglądach filozoficznych i społeczno-politycznych Tadeusza Kotarbińskiego. Krytyk w konkluzji zarzucił Kotarbińskiemu, że jego filozofia w przeszłości mogła włączyć się do postępowego nurtu rozwoju nauki, bo miała punkty styczne z marksizmem, a ta szansa została zaprzepaszczona i dzisiaj znalazł się on na marginesie nauki, a na dodatek negatywnie wpływa swoimi archaicznymi pomysłami na postępową inteligencję. Oponent przyjął zatem założenie, że tylko marksizm jest koncepcją naukową, a wszelkie inne muszą się do niego upodobnić albo zostać odrzucone. Trzeba tutaj wspomnieć o tym, że niebawem, na fali przemian po Październiku 56, Baczko publicznie złożył samokrytykę i przepraszał Kotarbińskiego za swój atak. Kotarbiński, w imieniu uczniów Twardowskiego, stanął także w obronie swego nauczyciela i polemizował z zarzutami sformułowanymi przez Henryka Hollanda.

Druga odsłona ataku marksistów na Kotarbińskiego miała już miejsce po Październiku 1956, a dotyczyła rywalizacji o wpływ na dusze młodego pokolenia. Kotarbiński bowiem po wojnie był wstrząśnięty bezmiarem ludzkiego okrucieństwa i demoralizacją wielu grup społecznych, które nie zanikły także w czasach pokoju. Dlatego już w 1945 r. podjął starania reaktywowania pozytywistycznego projektu Aleksandra Świętochowskiego powołania społecznego ruchu mającego podejmować starania na rzecz poprawy moralnej kondycji społeczeństwa. Towarzystwo Kultury Polskiej, założone przez Świętochowskiego, miało zasięg ogólnopolski i miało wiele oddziałów regionalnych oraz własny organ prasowy, ale upadło przez wewnętrzne walki frakcyjne. Kotarbiński poszedł tą samą drogą i zainicjował powstanie Towarzystwa Kultury Moralnej, które miało mniej ambitne cele niż TKP, bo tylko zmierzało do poprawienia kondycji moralnej polskiego społeczeństwa. Pierwotny zamiar powołania TKM zaraz po wojnie nie został urzeczywistniony z powodu braku instytucji społecznych, które mogłyby realizować takie zadania. Kotarbiński wrócił do swego pomysłu w momencie, gdy propagowana przez niego etyka niezależna zyskała wielką popularność i w szerokim zakresie była wdrażana do praktyki edukacyjnej. W wielu instytucjach w rodzaju Towarzystwa Szkoły Świeckiej włączono ją do programu swego działania.

Ostatecznie TKM zainicjowało swą działalność w 1957 r. i szybko zyskało popularność w całym kraju. W 1959 r. zaczęło wydawać także swój organ prasowy „Biuletyn Informacyjny”. Już w pierwszym numerze Kotarbiński zakreślił program działania Towarzystwa: „wspólnymi siłami wziąć się do zwalczania jaskrawych rozpowszechnionych wad i defektów”. Idea etyki niezależnej nie była przecież pomysłem koniunkturalnym, ale zamysłem przebudowy świadomości ludzi w kierunku poprawy więzi społecznych zdeprawowanych najpierw przez mroki okupacji, a potem przez budowany na zasadach przymusu stalinowski model socjalizmu. Z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że była to propozycja bardzo rozsądna i dlatego tak szybko zyskała zwolenników, zwłaszcza wśród stanu nauczycielskiego.

Sukces przedsięwzięcia Kotarbińskiego wywołał alarm i poczucie zagrożenia w środowisku partyjnym, a zwłaszcza w pionie propagandowo-agitacyjnym. I znowu polskim marksistom było niezręcznie atakować wprost Kotarbińskiego z racji jego niepodważalnego autorytetu naukowego, stąd starali się głównie przeszkadzać ekspansji TKM, same ataki ograniczając do niektórych form jego działalności. Wolnomyślicielskie zaangażowanie Kotarbińskiego było powszechnie znane, podobnie jak jego związki z Towarzystwem Szkoły Świeckiej, a zatem marksistowscy oponenci zaatakowali cele, jakie przyświecały TKM, łącząc je zazwyczaj z krytyką koncepcji etyki niezależnej. W tej odsłonie marksiści mieli już swoje wykształcone kadry naukowe, stąd formułowane zarzuty miały zupełnie inną wagę niż podczas ataku Baczki z 1951 r. Dla przykładu Henryk Jankowski zarzucał Kotarbińskiemu kwestionowanie zasady sprawiedliwości społecznej w Polsce, gdyż etyka niezależna, odwołując się do idei odpłaty za doznane krzywdy, nie uwzględnia istniejącej w Polsce formuły sprawiedliwości ograniczonej przez gwarantowaną przez porządek prawny kierowniczą rolę klasy robotniczej. Ale wśród marksistów nie brakowało też zwolenników etyki niezależnej. Właśnie takie potraktowanie przez marksistów etyki niezależnej rozwijało niejako instytucjonalny parasol ochronny nad nią samą i jej twórcą. W rezultacie doprowadziło to do sytuacji, w której sami marksiści stawali się wyznawcami etyki niezależnej. Był to przede wszystkim dowód na słabość teoretyczną marksizmu, w którym nie potrafiono sformułować atrakcyjnej społecznie koncepcji etyki, a z tej racji etyka niezależna wydawała się jego zwolennikom swoistym ogniwem pośrednim prowadzącym do tego celu. Ale wśród marksistów nie brakowało też zadeklarowanych przeciwników koncepcji filozoficznych i etycznych lansowanych przez Kotarbińskiego. Jednym z nich był niewątpliwie Jarosław Ładosz, który w swej walce z koncepcją etyczną sformułowaną przez Kotarbińskiego szukał sprzymierzeńców nawet wśród etyków katolickich.

TKM ostatecznie podzieliło los inicjatywy Świętochowskiego, gdyż w jego kierownictwie znaleźli miejsce odsunięci od władzy dawni decydenci polityczni w rodzaju Władysława Bieńkowskiego. To wszystko spowodowało, że działalność Towarzystwa była coraz bardziej upolityczniona i stawało się ono swoistą odtrutką urażonych ambicji dawnych decydentów. Dlatego z początkiem lat siedemdziesiątych Kotarbiński zrezygnował z prezesowania TKM. Odsunięty od możliwości wywierania wpływu na działalność TKM Kotarbiński, choć pełnił formalnie funkcję prezesa honorowego, ograniczał się już tylko do zdawkowych życzeń i pozdrowień dla uczestników przedsięwzięć organizowanych w jego ramach. Towarzystwo zmieniało się w organizację sformalizowaną, a wydawany przez nie „Biuletyn” zyskiwał na objętości, ale treściowo stawał się informatorem z przekazami mało przydatnymi zwykłym ludziom. Na 90-lecie urodzin Kotarbińskiego poświęcono mu specjalny numer „Biuletynu” (45), w którym najwięcej miejsca poświęcono przytaczaniu treści różnego rodzaju listów gratulacyjnych. Znalazł się w nim artykuł wspomnieniowy ucznia jubilata Andrzeja Grzegorczyka, przypominający motto życiowe Kotarbińskiego „Lub czynić coś; Kochaj kogoś; Żyj poważnie”.

Piękna inicjatywa Kotarbińskiego marniała jednak w oczach, choć przetrwała swego założyciela. „Biuletyn Informacyjny” zakończył swoją działalność w połowie lat siedemdziesiątych, a towarzystwo ulegało systematycznie degradacji, choć formalnie trwało jeszcze nawet po roku 2000.

Wystąpienie Kotarbińskiego z koncepcją etyki niezależnej dotyczyło zatem wielce zaniedbanej płaszczyzny życia społecznego, co dostrzegali nawet najzagorzalsi jego przeciwnicy. Z jednej strony pochwalali jego starania, a z drugiej zachowywali głęboką rezerwę wobec tej propozycji, co związane było z obawami o zbyt szerokie jej rozpropagowanie w społeczeństwie. Ta rezerwa dotyczyła jednakowo osób związanych z obozem władzy, jak i z kościołem katolickim, gdyż oba te ośrodki dokładały wielu starań, aby zmonopolizować całą działalność w tej sferze. Z perspektywy lat można zauważyć, że koncepcja Kotarbińskiego nie była skierowana przeciwko komukolwiek, kto podejmował działania na rzecz poprawy stanu istniejącego. Kotarbiński bowiem sprzeciwiał się przeteoretyzowaniu rozważań natury moralnej, co znajdowało wyraz już w jego przedwojennych felietonach pisanych dla czasopism wolnomyślicielskich. Nie sztuką jest bowiem rozprawiać o moralności, sztuką jest być moralnym i swym postępowaniem pozytywnie wpływać na pozostałych. Precyzyjnie określał cel działań umoralniających, które nie miały być wcale nastawione na walkę z religiami, ale na uczynienie życia ludzkiego bezpiecznym, przewidywalnym i możliwie szczęśliwym. Poglądów tych nigdy już później nie zmienił.

Literatura:

1951. Baczko, O poglądach filozoficznych i społeczno-politycznych Tadeusza Kotarbińskiego, Książka i Wiedza, Warszawa 1951.
1952. Grzegorczyk, Tadeusz Kotarbiński (w hołdzie z okazji jubileuszu), „Biuletyn Informacyjny TKM” 1976, nr 45, s. 61–63.
1953. Holland, Legenda o Kazimierzu Twardowskim, „Myśl Filozoficzna” 1952,
      nr 3(5), s. 260–312.
1954. Jankowski, Prawo i moralność, KiW, Warszawa 1968.
1955. Konstańczak, Historiozoficzne dylematy Zbigniewa Jordana. Biografia twórcza emigracyjnego filozofa, Wydawnictwo Scriptum, Kraków 2022.
1956. Kotarbiński, Główne kierunki i tendencje rozwoju filozofii w Polsce, [w:] tenże, Wybór pism, t. II, PWN, Warszawa 1958, s. 743–749.
1957. Kotarbiński, O problemach kultury moralnej w Polsce, „Biuletyn Informacyjny” 1960, nr 1(2), s. 1–11.
1958. Kotarbiński, W sprawie artykułu „Legenda o Kazimierzu Twardowskim”, „Myśl Filozoficzna” 1952, nr 4(6), s. 356–358.
1959. Ładosz, Marksiści i „niemarksiści”, „Współczesność” 1967, nr 7, s. 4–5.
1960. Ossowska, Przemówienie na uroczystości jubileuszowej w Uniwersytecie Warszawskim dn. 5.04.1956, [w:] Maria Ossowska (1896–1974) w świetle nieznanych źródeł archiwalnych, Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2011, s. 113–116.
1961. Wallis, prof. Tadeusz Kotarbiński, [w:] Materiały Archiwalne Mieczysława Wallisa, Archiwum Połączonych Bibliotek WFiS UW, IFiS PAN i PTF w Warszawie, Rps 14, t. 1–3.

Autor, prof. dr hab. Stefan Konstańczak, pracuje w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego.

Mijające miesiące przynoszą informacje o kolejnych osiąganych rekordach temperatur. Jest to jeden z dowodów na ocieplanie się klimatu, a przyczyną zaistniałej sytuacji jest El Ninio. Wyjątkowy pod względem klimatycznym rok czy dwa nie przesądzają jeszcze o zmianie klimatu, ale obserwacje z 30 lat wskazują wyraźnie na istnienie tendencji wzrostowej, której nie powinno się ignorować. Tempo zachodzących zmian wydaje się szybsze niż zakładano, co oznacza, że czasu na reakcję jest coraz mniej.

Nauka wskazuje, że współczesna zmiana klimatu jest wywołana przez nadmierną ilość gazów cieplarnianych w atmosferze (GHG), za których emisję odpowiedzialny jest człowiek. Procesy naturalne takie jak np. wybuchy wulkanów, są elementem stale obecnym w przyrodzie. Mogą one powodować krótkotrwałe, maksymalnie kilkuletnie, nawet globalne zmiany, ale w długim okresie nie powodują trwałych zmian. Czynnikiem przeważającym szalę są działania człowieka. Paradoksalnie, pomimo ponad 30 lat prowadzenia globalnych działań zmierzających do ograniczenia antropogenicznych emisji GHG, globalna ilość tych gazów emitowanych do atmosfery stale rośnie. To pokazuje, że coraz bardziej oddalamy się od celów, które uzgodniono w 1992 roku w Rio de Janeiro i 2015 roku w Paryżu.

Zmiana klimatu jest problemem globalnym, który może być rozwiązany jedynie na poziomie świata. Jednakże wszelkie działania międzynarodowe nie będą skuteczne bez udziału państw. Organizacja Narodów Zjednoczonych ani żadna inna organizacja nie jest w stanie przeprowadzić skutecznej kampanii redukującej emisję gazów cieplarnianych. To państwa odgrywają kluczową rolę w procesach decyzyjnych, np. podczas konferencji stron konwencji klimatycznej. Z tego powodu na nich spoczywa odpowiedzialność za wdrożenie odpowiedniej polityki. Wymaga to jednak znaczących zmian społecznych, inwestycji oraz środków finansowych. W praktyce krótkookresowo wpływają one negatywnie na konkurencyjność gospodarczą, ponieważ państwa podążające ścieżką przeciwdziałania zmianie klimatu muszą uwzględniać koszty klimatyczne w rachunkach ekonomicznych swoich gospodarek, a więc i podmiotów gospodarujących na danym terenie. Już to samo powoduje pogorszenie konkurencyjności z obszarami, na których takich regulacji nie ma, a jeśli do tego dodamy wysokie nakłady inwestycyjne, to w wielu sytuacjach konkurencja cenowa staje się nieopłacalna. Z tego powodu wiele państw wybiera postawę gapowicza, który udaje, że podejmuje jakieś działania, a w praktyce czeka, aż inni wykonają pierwsze kroki, a on podąży za stadem w dobrze wskazanym kierunku. Problem w tym, że obecnie gapowiczów jest więcej niż skłonnych do działania i stado (ludzkość) głównie udaje, że się przemieszcza w pożądanym kierunku.

Społeczność międzynarodowa ma bardzo małe, a wręcz żadne możliwości oddziaływania na państwa-gapowiczów. Podpisanie konwencji klimatycznej jest tylko deklaracją działania, podobnie jest z różnymi zobowiązaniami podpisywanymi na konferencjach przez strony tej konwencji (tzw. COP). Za niedotrzymanie obietnic nie grożą żadne konsekwencje, a ucierpieć może co najwyżej reputacja i wiarygodność poszczególnych państw. W obliczu interesów społeczno-gospodarczych taka strata jest zazwyczaj niewielką w stosunku do innych zobowiązań państwa.

W tym kontekście warto rozważyć kwestię odpowiedzialności za zmianę klimatu. Takie podejście jest ważne, ponieważ wskazanie „winnego” umożliwia poszukiwanie rozwiązań, które byłyby skuteczne w walce ze zmianą klimatu. W przeszłości dowodzono, że to kraje wysoko rozwinięte powinny ponosić tę odpowiedzialność. W tym duchu stworzono ramową konwencję klimatyczną, w której wymieniono państwa mające odgrywać wiodącą rolę w przeciwdziałaniu zmianie klimatu. To one miały ponosić największy wysiłek redukcyjny. Uzasadnieniem dla takiego podejścia była ówczesna roczna emisja tych państw oraz szacunek tzw. skumulowanej emisji, czyli liczonej od początku pierwszej rewolucji przemysłowej. W szczególności w oparciu na tym drugim wskaźniku uznano, że to one są głównymi winowajcami obserwowanej zmiany klimatu. Ponadto państwa te mają środki i wiedzę, aby tworzyć wynalazki i wdrażać niskoemisyjne innowacje. Jednakże już od kilku lat dostępne badania naukowe wskazują, że tempo rozwoju państw rozwijających się jest tak duże, iż najprawdopodobniej przed 2035 rokiem dojdzie do zrównania się skumulowanej emisji gospodarek rozwiniętych i rozwijających się. Obecnie szacuje się, że ponad 65 procent rocznej emisji GHG jest generowane w tej drugiej grupie. To powoduje liczne spory międzynarodowe dotyczące odpowiedzialności za współczesną zmianę klimatu i brak konsensu odnośnie do działań naprawczych. Kraje rozwijające się wciąż obarczają winą za zaistniałą sytuację najbogatszych i wskazują na ich odpowiedzialność związaną z ponoszeniem kosztów niskoemisyjnej polityki rozwoju. Jednocześnie starają się one nie dostrzegać obecnej sytuacji, w której to bez udziału krajów rozwijających się nie ma szansy na wdrożenie skutecznej polityki redukcji GHG.

Kwestię odpowiedzialności najłatwiej jest opisywać w kontekście państw, bo, jak zasygnalizowałem wyżej, to one są podmiotami, które mają największą moc sprawczą. Z tego powodu co jakiś czas pojawiają się rankingi wskazujące największych trucicieli na świecie. Takie podejście jest jednak bardzo ułomne, bo czy można porównywać wielkie Chiny z malutkim Lichtensteinem? Jest to sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem. Z tego powodu od lat próbuje się porównywać emisję państw przez pryzmat jakiejś cechy. Zazwyczaj w tym kontekście wskazuje się na emisję per capita lub w przeliczeniu na jednostkę PKB. Zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, w której bierze się pod uwagę trzy łady, tj. gospodarczy, społeczny i środowiskowy, warto dodać do tego kryterium środowiskowe, czyli przeliczenie emisji na jednostkę powierzchni. Uwzględnienie rankingów cząstkowych zazwyczaj pokazuje, że w zależności od przyjętego kryterium odpowiedzialność państwa może być różnie traktowana. W kontekście emisji per capita Chiny, uznawane za największego truciciela świata, ustępują miejsca kolejnemu globalnemu mocarstwu, czyli USA. W ten sposób, obwiniając się wzajemnie, oba mocarstwa usprawiedliwiają swoją opieszałość w polityce klimatycznej, wskazując oponenta jako odpowiedzialnego za zmianę klimatu. Na świecie istnieje niewiele państw, których pozycja w tych niechlubnych rankingach jest wysoka niezależnie od przyjętego kryterium. W Unii Europejskiej taką pozycję zajmuje niestety Polska, która pod względem wszystkich kryteriów znajduje się w czołówce rankingów.

Zmieniająca się, w zależności od kryterium, pozycja państw na liście głównych emitentów gazów cieplarnianych powoduje, że wskazane jest liczenie zintegrowanego, zrównoważonego rankingu emisji państw. Jednakże takie rozwiązanie, choć wydawałoby się, że jest najbardziej obiektywne, nie przyjęło się w praktyce.

Problem odpowiedzialności częściowo rozwiązano w ramach Porozumienia paryskiego z 2015 roku, którego sygnatariusze zobowiązali się do osiągnięcia neutralności klimatycznej w połowie XXI wieku. Większość z nich deklaruje, że nastąpi to w 2060 roku. Jest to konkretne zobowiązanie, które należy wykonać niezależnie od sytuacji, w jakiej obecnie dane państwo się znajduje. Przy takim celu kwestia odpowiedzialności ma mniejsze znaczenie, ponieważ każde z państw musi przebyć swoją ścieżkę do celu, jednakże i w tym zakresie wiele państw wskazuje, że z punktu widzenia kryterium odpowiedzialności wypełnienie przez nie zobowiązania powinno nastąpić później niż zakładano. Wyjątkiem jest Unia Europejska, która prowadzi wspólną politykę klimatyczną, tj. zakłada osiągnięcie tej neutralności w 2050 r. na poziomie całości swojego terytorium, ale niekoniecznie we wszystkich państwach członkowskich. To może oznaczać sytuację, w której będą państwa, których zdolności do absorpcji emisji będą większe od emisji, oraz takie, których emisja wciąż będzie przewyższać zdolność do pochłaniania. To rozwiązanie jest bardziej dogodne dla państw w trudnej sytuacji emisyjnej. Wydaje się, że mechanizm takiej neutralności w skali globalnej jest niemożliwy do osiągnięcia z przyczyn politycznych.

Kwestia odpowiedzialności za emisję służy nie tylko do wskazywania winnych, ale również może przyczynić się do określenia, w jakich obszarach redukcja emisji będzie najbardziej efektywna. W tym kontekście można patrzeć na państwa, ale również na społeczeństwa. W kontekście państw wskazuje się, że grupa G-20 jest odpowiedzialna za około 75% globalnej emisji, a więc wystarczyłoby podjąć zdecydowane kroki redukcyjne w tych państwach, aby znacząco ograniczyć emisję, przy jednoczesnym pilnowaniu, aby pozostałe państwa rozwijały się bez zwiększania swojej emisji. Trudno jest jednoznacznie ocenić, czy takie działanie byłoby wystarczające, jednakże charakteryzowałoby się pewną sprawiedliwością.

W skali gospodarek kryterium odpowiedzialności może wskazywać sektory, w których działania naprawcze powinny być podejmowane priorytetowo. Takie podejście należy stosować jednak ostrożnie i analizować trzeba również możliwości sektora do wprowadzenia odpowiednich innowacji. W wielu przypadkach wprowadzenie celów redukcyjnych może wiązać się z poważnymi problemami gospodarczymi.

Problem odpowiedzialności powinien być także rozważany w kontekście społecznym. Skuteczna polityka klimatyczna opiera się na redukcji emisji gazów cieplarnianych, co może być osiągnięte jedynie poprzez podejmowanie licznych wyrzeczeń społecznych. Niejednokrotnie te wyrzeczenia powodują koszty społeczne uderzające głównie w najbiedniejszych. Za przykład można podać wprowadzanie stref czystego transportu, do których wjazd jest uzależniony od spełnienia rygorystycznych norm emisji. W praktyce powoduje to, że stare auta nie mają prawa do niej wjechać, co z reguły jest słuszne. Jednakże tak naprawdę wiele z tych starszych aut niespełniających rygorystycznych norm emisyjnych emituje znacznie mniej GHG niż nowe, duże auta. Jeśli do tego rachunku dołożymy koszt środowiskowy i emisyjny wymiany auta na nowsze, to efekt klimatyczny takiego działania może być zerowy lub nawet ujemny. Rozwiązaniem jest odpowiednia rozbudowa systemu transportu publicznego, który musi być atrakcyjny z punktu widzenia mieszkańców. Istotne jest, aby nie był on kolejnym elementem podziałów społecznych, jako rozwiązanie automatycznie skierowane do biedniejszych mieszkańców i stygmatyzujące ich. Powyższy przykład nie jest głosem przeciwko strefom czystego transportu, a jedynie podkreśleniem, że powinny być one robione w sposób zrównoważony, tj. uwzględniać koszty i korzyści w aspekcie gospodarczym, społecznym i środowiskowym.

Różnice w zamożności przekładają się również na emisję gazów cieplarnianych. Większe bogactwo wiąże się z większą konsumpcją dóbr i usług, a więc też większą emisją. Zgodnie z badaniami Oxfam i Stockholm Environment Institute, 1 procent najbogatszych ludzi na świecie emituje tyle samo GHG co 66 proc. najbiedniejszych (ok. 5 mld ludzi). Najbogatsze 10 proc. ludzkości jest odpowiedzialne za połowę emisji. Ta olbrzymia emisja jest związana zarówno z inwestycjami, jak i wystawnym stylem życia. Synonimem tego są podróże prywatnymi odrzutowcami. Liczby lotów i pokonywane odległości z roku na rok rosną, generując emisje, a nie zawsze są one uzasadnione.

Jednocześnie dostęp do bogactwa staje się kryterium zdolności adaptacji do zmiany klimatu. Bogatych stać na dostosowanie do zmieniających się warunków klimatycznych. Ich budynki są schładzane klimatyzacją, na którą biedni, przy rosnących cenach energii, nie będą mogli sobie pozwolić. Badania prowadzone w Indiach pokazują, że w Bombaju w tym samym czasie różnica temperatury pomiędzy biednymi a bogatymi dzielnicami wynosi nawet 6°C. Jest to wynikiem gęstości zabudowy i braku drzew w biednych dzielnicach. W upalne dni taka różnica ma olbrzymi wpływ nie tylko na produktywność ludzi, ale również na ich zdrowie. W warunkach zmieniającego się klimatu nawet dostęp do żywności i możliwości jej przechowywania stają się bardziej kosztowne.

Podczas ostatniego szczytu klimatycznego w Dubaju ogłoszono wycofanie się z energetyki węglowej do 2050 roku. W mojej ocenie osiągnięcie tego celu jest mocno wątpliwe, ale możliwe do zrealizowania. Jednak warto się zastanowić, czy takie działanie ma sens w świecie, w którym prawie 700 milionów ludzi nie ma dostępu do energii elektrycznej.

Trendy rozwojowe wskazują, że nierówności na świecie będą nadal rosły, powodując, że biednym będzie coraz trudniej nadganiać zaległości rozwojowe, zwłaszcza w czasie niestabilności klimatycznej, bo zmiana klimatu to nie stały, spokojny wzrost temperatury, ale gwałtowna, burzliwa zmiana warunków klimatycznych, która przede wszystkim charakteryzuje się niepewnością. W tym kontekście wydaje się, że wskazane jest zrewidowanie dotychczasowych sposobów postrzegania odpowiedzialności za klimat zarówno na poziomie państw, jak i społeczeństw. Na tym pierwszym powinno się odejść od podziału na państwa wysoko rozwinięte i rozwijające się na rzecz wskazania emitentów i konsumentów emisji. W dobie gospodarki globalnej przypisywanie emisji do terytorium w momencie, gdy jest ona związana z produkcją przeznaczoną na eksport, jest mało zasadne. Przypisanie odpowiedzialności do produktów i ich przepływów umożliwiałoby powiązanie emisji z konsumpcją i w większym stopniu obciążałoby bogatych, którzy mają dużo większy udział w globalnej emisji GHG. Takie podejście wymaga konsensu międzynarodowego, zmiany postrzegania rozwoju, wartości i narzędzi ekonomicznych. To już jest jednak inną historią.

Dr Konrad Prandecki – adiunkt w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowym Instytucie Badawczym, wiceprzewodniczący Komitetu Prognoz Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje się studiami nad przyszłością, gospodarczymi aspektami ochrony środowiska i teorią ekonomii z tego zakresu.

Dyskusja odbyła się 10 kwietnia 2024 roku.

Robert Smoleń, redaktor naczelny „Res Humana”: Spróbujmy zastanowić się, jak będzie wyglądał świat po wojennej zawierusze. I jak powinniśmy się do tego nowego świata przygotować. W tej chwili oczywiście nie wiemy, kiedy i czym skończy się rosyjska wojna w Ukrainie, i czy konflikt nie rozleje się na inne państwa i regiony. Żeby móc się do czegoś przygotować, trzeba jednak przyjąć jakieś założenia. W którymś momencie działania na froncie w końcu ustaną. Jeśli Zachód będzie konsekwentnie wspierać Ukrainę, to nie zwycięstwem wojsk Putina. Ale też nie spektakularną wiktorią Kijowa. Nie będzie to również porozumienie pokojowe w duchu Paryskiej Karty Nowej Europy KBWE z 1990 roku. Zapewne więc czeka nas okres ochłodzenia w stosunkach europejskich, koniec czasów dywidendy pokoju. Wyczerpana Rosja nie będzie mogła ani chciała atakować kolejnych krajów, a już zwłaszcza członków NATO. Będzie jednak próbowała odtwarzać swój potencjał. Trzeba nastawić się na politykę powstrzymywania i odstraszania.

Aby ją dobrze rozpocząć, należałoby, moim zdaniem: po pierwsze, na lipcowym szczycie w Waszyngtonie zaprosić Ukrainę do Sojuszu Atlantyckiego. Zaproszenie – to oczywiście jeszcze nie członkostwo. Po drugie, w szybkim tempie i z dobrą wolą, choć bez przymykania oczu i chodzenia na skróty, prowadzić negocjacje w sprawie akcesji Ukrainy (i Mołdawii) do Unii Europejskiej. Czy Moskwa jakoś zareagowałaby na te dwa gesty? Trzeba takie ryzyko rozważyć pod wszystkimi możliwymi kątami; dziś intuicyjnie obstawiłbym, że skończy się na odpowiedzi wyłącznie werbalnej. Po trzecie, kraje europejskie muszą głębiej sięgnąć do sakiewki i zwiększyć swoje wsparcie dla Kijowa. Zablokowanie przez republikanów z obozu Donalda Trumpa 61 miliardów dolarów na ten cel – i to na wiele miesięcy – pokazuje, że nie można polegać tu wyłącznie na strumieniach pieniężnych i sprzętowych z USA. To będzie kosztować, ale stać nas na to. Wspólnie stanowimy jeden z najbogatszych regionów świata. Po czwarte, po zakończeniu lub zamrożeniu walk trzeba będzie utrzymać reżim sankcyjny przede wszystkim odcinający rosyjskie firmy państwowe i prywatne od zachodnich technologii i kapitału. Na długo. To kluczowe, by nie dopuścić do odbudowy agresywnych zdolności Kremla. I w końcu – Unia Europejska powinna stworzyć swoją strategiczną autonomię, tożsamość obronną. Nawet jeśli w listopadzie wybory wygra Joe Biden, nie będziemy mieć gwarancji, że za kolejne cztery lata ktoś pokroju Trumpa nie zajmie Owalnego Gabinetu. Musimy więc zwiększyć wydatki na siły zbrojne (lepiej przez jakiś czas płacić na nie dwa, trzy czy cztery procent PKB, niż później – długo po dziesięć). Wyznaczyć jednostki we wszystkich państwach członkowskich, ukompletować je, doposażyć, wypracować wspólne procedury tzw. C³I (najlepiej po prostu przyjąć te natowskie) i je solidnie wyćwiczyć. Zlikwidować braki w systemie obronnym, takie jak niezdolność do szybkiego przerzutu na dalekie odległości, niechęć do dzielenia się informacjami wywiadowczymi itp. Dobrze, że powstaje European Sky Shield, nasza „żelazna kopuła”. Trzeba także realnie skoordynować europejską produkcję zbrojeniową.

Skuteczność tego systemu będzie wymagać szybkiego podejmowania decyzji. Będzie musiała powstać prawdziwie unijna polityka zagraniczna. I w ogóle UE będzie musiała się zmienić – choćby po to, by móc przyjąć nowych członków, nie tylko demokratycznych wschodnich sąsiadów, ale i kraje Bałkanów Zachodnich.

Czy to wszystko jest, Panów zdaniem, trafne? I czy jest realne?

Prof. Roman Kuźniar, Uniwersytet Warszawski: Ja także ogłosiłem swój pięciopunktowy plan w artykule w „Rzeczpospolitej” pod koniec grudnia ubiegłego roku. Najpierw trzeba wygrać wojnę – taki jest jego pierwszy punkt. I on jest, można powiedzieć, bardzo defetystyczny. Od listopada 2022 roku mówiłem, że tu się nic nie zmieni. To, co się zaczęło jak II wojna światowa, zgoda, stało się I wojną światową, zgoda. I wiemy doskonale, że na froncie zachodnim przez trzy lata nic się nie zmieniło. Tu nawet mniej: Rosjanie w ostatnich miesiącach odzyskali powierzchnię wielkości mojego powiatu – krośnieńskiego. Rosjanie, chcemy czy nie, uważają, że mają obecnie inicjatywę strategiczną, że ją przejęli po nieszczęsnej, niepotrzebnej kontrofensywie ukraińskiej. Zawsze byłem jej przeciwnikiem, uważałem, że nie ma najmniejszych szans powodzenia. Nawiązując do metafory i doświadczenia leśników czy myśliwych – zwierzę złapane we wnyki odgryza łapę po to, żeby uratować wolność i życie. Ukraina w moim przekonaniu nie miała i nie ma w tej wojnie szans na odzyskanie terytorium, które utraciła w pierwszych miesiącach 2022 roku. Trzeba z tego wyciągnąć wnioski. Jeszcze rok temu one mogły być korzystniejsze z punktu widzenia ułożenia spraw dla samej Ukrainy i dla tej części świata. W tamtym czasie można było, myślę, łatwiej uzyskać dobre warunki zamrożenia frontu. Wagon w Compiègne, żadnego Wersalu! Dlatego, że z bandytami na Kremlu nie da się zawrzeć żadnego traktatu pokojowego ani prowadzić negocjacji pokojowych. Nikt z nimi nie będzie poważnie rozmawiał, ponieważ wiemy, że to są szubrawcy, kłamcy – nie dotrzymują żadnego słowa. Natomiast wojskowi mogą się porozumieć. Tak było chociażby w konflikcie kosowskim.

W tej chwili Rosjanie nie będą skłonni ani do rozmów, ani do kompromisu, który satysfakcjonowałby Ukraińców oraz Zachód. W związku z tym rysuje się kontynuacja tej krwawej łaźni, jaka ma tam miejsce. Przebieg tej wojny teraz jest niedobry, ale zakładamy, że zdążymy Rosjan zatrzymać, żeby nie zajęli kolejnego obszaru wielkości powiatu. Potrzebny jest trwały rozejm i uszczelnienie granicy: Linia Maginota musi być po jej zachodniej stronie, nie po rosyjskiej. Czyli – najpierw zamrożenie, potem ubezpieczenie. W pewnej perspektywie Ukraina może stać się członkiem NATO, ale może być bezpieczna nawet bez tego, jeżeli zbudujemy tę Linię Maginota, osłonimy Ukrainę przed atakiem z nieba i jeżeli tam wejdziemy. Natomiast możemy wyobrazić sobie Ukrainę w Unii Europejskiej. Przecież Cypr jest w niej bez sporego kawałka swojego terytorium. Mołdawia, jeśli zostanie przyjęta, to bez Naddniestrza. Także Ukraina może wejść bez „Zadnieprza”.

Innym – szerszym – problemem jest to, jak świat będzie wyglądał po zakończeniu starć. Póki wojna trwa, tego nie wiem, ponieważ nie wiemy, czy jest ona wstępem do czegoś większego. Są tacy, którzy twierdzą (osobiście nie popieram tej tezy), że konflikt w Ukrainie rozpoczął wojnę światową, która już się toczy. Dzisiaj nie ma nikogo, kto byłby zainteresowany wielką wojną. Oddaliło się ryzyko chińskiej próby siłowego zajęcia Tajwanu. Dla Pekinu Ukraina jest okazją do symulacji ewentualnej reakcji Ameryki i całego Zachodu na taką próbę. I Rosjanie się nie sprawdzili. Xi Jinping nie zostawi Putina na lodzie, ale już wie, że nie może powtórzyć jego manewru. Moskwa zaś chce usankcjonowania planu minimum, jakim jest zajęcie pewnej części terytorium dawnego ZSRR, przywłaszczenie jej oraz wasalizacja Ukrainy.

Ale jak wiemy, na drzwiach MID-u [MSZ Rosji – przyp. red.] przybito dwie kartki. Dwa traktaty – nawet nie projekty; „Macie je podpisać” – zażądano. Oczywiście to były non-startery, jak to się mówi w języku dyplomatycznym. Tego nie można było podjąć. O co chodziło w tych traktatach? O co chodzi w myśli strategicznej Putina? Raz, zbieranie ziem ruskich; dwa, szara strefa tutaj, w Europie Środkowej; i trzy, większa zmiana porządku międzynarodowego – przejście od porządku liberalnego do brutalnej, nagiej, wielobiegunowej teraz power politics. To jest jego imaginarium.

Taki był jego zamiar. Po sposobie wyjścia Stanów Zjednoczonych z Afganistanu sądził, że ma do czynienia z cieniasami, ze Sleepy Joe’m. Uwierzył Trumpowi! To miało być coup de grace, ostatnie uderzenie w porządek liberalny – zabieracie się, teraz przechodzimy do porządku power politics, gdzie kto decyduje? Tacy jak my – bandyci na czele wielkich mocarstw. Miało to być przyspieszenie tego przejścia: nie bawimy się już w te wszystkie normy, wartości. Będzie tak, jak my chcemy. I sądzili, że to zostanie przyjęte także w Europie Zachodniej, bo przecież oni w daleko idącym stopniu skorumpowali Europę Zachodnią.

Ale gdy nagle niedźwiedź zaryczał i pokazał swoje straszne oblicze, to po stronie zachodniej doszło do otrzeźwienia. Biden się odwinął. Mamy do czynienia z interesującą konsolidacją Zachodu na każdym poziomie. Unia Europejska daje 50 miliardów euro. NATO – 100 miliardów dolarów, mówi Stoltenberg; ile będzie w tym środków amerykańskich, nie wiemy (chodzi o fundusz, który ma być zatwierdzony na lipcowym szczycie w Waszyngtonie). Nawet gdyby wrócił Trump, to byłoby tu takie założenie, że damy sobie radę, musimy się zbudować. „Jeśli zechcesz, to się dołącz, ale niczego nie narzucaj. Nie mów nam, że musimy szybko się podpisać pod jakimś kompromisem z Rosją”. Bo czyim kosztem odbyłoby się zakończenie wojny w 24 godziny, które zapowiada Trump? Najpierw Ukrainy, potem Europy. To nie wchodzi w grę. Europejczycy mężnieją. Wolno to trwa, ale jednak mężnieją. Mamy Napoleona w spódnicy w osobie Ursuli von der Leyen, Niemcy się ożywili, jest Tusk i Macron.

Adam Olechowski, nauczyciel akademicki, dziennikarz; oficer rez. WP: Przede wszystkim uważam, że na Ukrainę należy spojrzeć w kontekście szerszym, globalnym. A tu widzimy, że kształtuje się nowy ład międzynarodowy, w którym główną rolę mogą odgrywać Chiny. W pewnym alegorycznym sensie Chiny są bowiem bliżej, niż nam się wydaje. W 2009 roku w Chongqingu pokazano mi określony mianem „jedna rzeka, trzy oceany” projekt połączeń lądowych i morskich do różnych miejsc na świecie, między innymi do polskiego Szczecina. Obecnie projekt ten zyskał swoje ucieleśnienie w stanowiącej dla Chin priorytet ekonomicznej inicjatywie „Pasa i szlaku”. Ważnym punktem na tym szlaku jest właśnie Ukraina. Przykładem może być leżący koło Odessy terminal morski Piwdennyj. Może dlatego chiński konsulat w Odessie prezentuje się okazalej niż niejedna ambasada. Jego wygląd może być swego rodzaju dowodem chińskiego zainteresowania Ukrainą. Na pewno więc po zakończeniu wojny rosyjsko-ukraińskiej Pekin będzie chciał mieć tu coś do powiedzenia. Oczywiście nie można zapominać o stosunkach łączących Chiny i Rosję. To między innymi ważna także z militarnego punktu widzenia współpraca w zakresie nawigacji satelitarnej, a także rosnąca sprzedaż chińskich ciężarówek do Rosji. Samochody ciężarowe są przecież sprzętem podwójnego militarno-cywilnego zastosowania. Transport wojskowy, szczególnie w strefach przyfrontowych, oparty jest właśnie o samochody ciężarowe.

Mówiąc o Ukrainie, musimy też uwzględnić także wątek regionalny – turecki. W tejże Odessie prężnie działają tureckie firmy budowlane. Można powołać się także na porozumienie między carem a sułtanem, w którym była mowa, iż jeżeli Rosja nie będzie w stanie utrzymać Krymu to kontrolę nad nim przejmie Turcja.

Na przyszłość Ukrainy nie możemy patrzeć wyłącznie z perspektywy interesów Europy. Nie możemy zakładać, że Europa będzie odgrywała tam decydującą rolę. Musimy liczyć się także z tym, co powiedzą inni i co będą chcieli tam ugrać.

Co się tyczy tej wojny – jej porównanie do I wojny światowej nie jest tak do końca właściwe. Każda epoka ma swoje wojny. Pewną analogią wydawać się może pozycyjny charakter działań zbrojnych. Ale ta wojna toczy się przecież także na innych płaszczyznach. Przede wszystkim na płaszczyźnie informacyjnej. W tym kontekście mowa jest już o wojnie kognitywnej, której celem jest zamknięcie nas w wytworzonej przez przeciwnika bańce informacyjnej. Wojna ta toczy się także w cyberprzestrzeni. W pewnym sensie jest ona tajna – o wielu atakach cybernetycznych, także i na nasz kraj, nie wiemy, bo nie jesteśmy o nich informowani, chociażby dlatego, żeby nie wywoływać niepotrzebnej paniki. W dodatku ataki takie prowadzone były na długo przed lutym 2022 roku, m.in. na sieć energetyczną w Kijowie w 2015 i 2017 roku. Cechą obecnej wojny są także zmasowane ataki rakietowe na infrastrukturę krytyczną. Kolejną rzeczą odróżniającą obie wojny jest szerokie wykorzystanie dronów, zarówno tych latających, jak i pływających. Ciekawostką może być fakt, że pierwsze doświadczenia ze sterowanymi radiem samolotami prowadzone były właśnie w latach I wojny. W latach trzydziestych w ZSRR prowadzono także prace nad sterowanymi radiem czołgami, tzw. teletankami.

Inną specyfiką tej wojny jest obecność w szeregach walczących armii obcych najemników – zarówno po stronie Ukrainy (która nadaje im nawet czasowe obywatelstwo), jak i Rosji. W przypadku Rosji nie chodzi tylko o osławioną Grupę Wagnera, lecz także o walczącą po stronie Donieckiej Republiki Ludowej tzw. Interbrigadę (brygadę międzynarodową), w szeregach której znajdują się ochotnicy z Francji i Niemiec. Nawiązanie do walczących w hiszpańskiej wojnie domowej 1936 roku po stronie Republiki Hiszpańskiej brygad międzynarodowych nie jest przypadkowe. Sugeruje ono bowiem, iż – tak jak wtedy – przeciwnikiem międzynarodowych ochotników są faszyści.

Reasumując, trudno powiedzieć, jak potoczą się sprawy. Żartobliwie mówiąc, nie powiedziałby nam tego nawet wspomagany przez czarnego kota i wyposażony w szklaną kulę jasnowidz. Trzeba więc być przygotowanym na różne scenariusze rozwoju sytuacji. Nawet te najbardziej dla nas niekorzystne.

Zdzisław Jacaszek, wiceprezes Stowarzyszenia Współpracy Polska-Wschód: Niepokoi mnie oddziaływanie tego, co się obecnie dzieje, na kondycję społeczeństwa. Jakimi narzędziami się posługiwać, żeby uniknąć, a przynajmniej złagodzić długofalowe negatywne tego efekty? Czy edukacja, która jest nie tylko naszą polską słabością, ale i europejską, jest zdolna łagodzić te skutki? Jak można modelować działania kultury, żeby można było nieagresywnie wchodzić w sferę mentalności, przeciwstawiając się narastaniu lęków i wywoływaniu złych emocji? Bo to, że agresja propagandy była (od czasów Greków), jest i będzie – tylko raz bardziej, raz mniej nasilona – jest oczywiste. Doktor Olechowski napomknął jednak o agresji w świadomość. Warto będzie na ten temat rozpocząć kiedyś nową rozmowę.

Zbigniew Wróbel, przedsiębiorca i menedżer (m.in. b. prezes PKN Orlen SA, wiceprezes PepsiCo na Europę Centralną i Wschodnią), autor artykułu Zjednoczone Stany Europy. Marzenie, fikcja czy cel? na reshumana.pl: Bardzo małą uwagę przywiązujemy do najważniejszego moim zdaniem tematu – zjednoczenia Europy. To, co teraz powiem może będzie trywialne, ale warto przypomnieć: świat liczy się tylko z silnymi. A my w Europie prowadzimy pozorną grę zjednoczeniową. Handlujemy wewnętrznie, troszeczkę sobie pomagamy, ale od dłuższego czasu proces integracji jakby się zatrzymał. Jasne, że siły środkowe będą ten proces hamować. Jasne, że daleko nam do ekumenizmu etnicznego. Jasne, że tożsamość, nacjonalizmy i obyczajowe ograniczenia… Wszystko to wiemy. Ale zjednoczenie to dzisiaj imperatyw naszego przetrwania. To warunek sine qua non zbilansowania ekonomiczno-militarnego świata z Europą – inaczej dokona się ono bez niej. My, jako Europa, musimy akcelerować procesy integracyjne w sposób bardziej zorganizowany, zdeterminowany, ale i formalny. To jest główny cel na dziś, a w szczególności na czas powojenny. I powtórzę za Konfucjuszem, nie będę tu nowatorski, że każda wielka podróż zaczyna się od pierwszego kroku. A my przestaliśmy iść. Zatrzymaliśmy się, akceptując status quo, podczas gdy rydwany „czarnych rycerzy” gnają do przodu…

Druga kwestia, którą chcę poruszyć: świat po wojnie będzie wymagał wykonania paru ruchów, które będą niezbędne, choć nam się nie podobają. Będziemy musieli poczynić jakieś ustępstwa wobec Chin, uznać ich odmienność także w postrzeganiu praw człowieka, bo dzisiaj to jest jeden z głównych graczy w globalnej polityce. Powinniśmy wykazać się większą aktywnością w docenianiu tego partnerstwa i szukaniu tego, co nas może łączyć – a nie karcić… Chiny mają oczywiście swoje problemy wewnętrzne, ale Xi Jinping zaczyna tworzyć cesarstwo w kierunku „Państwo Środka do środka”, jednocześnie zbrojąc się i zajmując ekonomicznie całe obszary południowego Pacyfiku i Afryki. Dlatego musimy być przygotowani na „coś”. Obserwując wojnę w Ukrainie Chińczycy trochę cofnęli się w sprawie Tajwanu – co wcale nie oznacza, że już nie chcą dokonać aneksji. Ja uważam, że oni to zrobią – tylko poczekają. Lepiej się przygotują, wyciągną wnioski… Jak to w Chinach.

Putin szuka sojuszników wśród podobnych sobie. My też to robimy. Ale powinniśmy też neutralizować tych, do których potencjalnie pójdzie Rosja. W tym Chiny, Koreę Północną. Zmniejszać presję i polaryzację w obliczu zagrożenia wojnami kontynentalnymi. Jak mawiają Amerykanie: dbaj o swego klienta, bo kto inny zadba…

Kolejną sprawą jest niezbędne dozbrojenie państw wschodniej flanki (czyli nas), żeby wyrównać, a nawet przewyższyć stan zabezpieczenia militarnego w porównaniu z pozostałymi krajami dojrzałej cywilizacji natowskiej. Bo to my, sąsiedzi Rosji, jesteśmy frontem! Tu przebiega linia frontu! I to u nas powinno być najwięcej, najsilniej i najnowocześniejszej, żeby trzymać tę granicę w ryzach, gdy przyjdzie taka potrzeba. Mówi się o tym, ale nic się nie robi; no, dobrze – teraz zaczyna się coś robić. Co w tej sprawie wykona główny rozgrywający w NATO, okaże się, jak Trump zostanie prezydentem. Obawiam się, że zostanie. Niedawno spędziłem miesiąc z Amerykanami z tak zwanej górnej półki, ludźmi rozsądnymi, odnoszącymi sukcesy w biznesie – i oni mówią, że Trump musi wygrać! Ponieważ niezbędne jest przywrócenie od nowa supremacji najważniejszych wartości (wiadomo jakich), które w Stanach Zjednoczonych zostały zagubione.

I ostatnia rzecz, którą musimy po wojnie osiągnąć, to wygrana w tak zwanym skoku technologicznym. W energetyce, AI, cyberprzestrzeni. Ostatnim obszarem w nauce i gospodarce, który nie rozwinął się w ciągu ostatnich stu lat, jest energetyka. Jak my chcemy lecieć na Marsa i zdobywać kosmos, skoro nie umiemy pozyskać i użyć energii w sposób radykalnie odmienny od tego, czym dzisiaj dysponujemy? Ale to się wydarzy! Podejrzewam, że my w tym gronie wszyscy coś wiemy – o wodorze, kosmicznej plazmie, kolejnych jądrowych eksperymentach. A gdzieś tam są ludzie, którzy wiedzą dużo więcej i nad tym pracują. To jest niezbędne dla ludzkości i jej uniwersalnej przyszłości.

Co musi się wydarzyć, żeby ta wojna się skończyła? Musi zostać osiągnięty kompromis, o którym wszyscy wiedzą, tylko wstydliwie o tym nie mówią. Powoli opinia publiczna na świecie dostrzega, że cel długoterminowego osłabienia Rosji jest niemal osiągnięty. Ale niezależność Ukrainy w jej niedawnym kształcie wydaje się tak bardzo zagrożona, że utrzymanie jej wschodnich regionów i Krymu może wkrótce przestać być warte traconych istnień ludzkich (nawet nie ponoszonych nakładów finansowych, chociaż one też nie są do pominięcia). Póki jeszcze można, zanim Trump się rozpanoszy, trzeba przyłączyć do Unii Europejskiej pozostałą część Ukrainy. I włączyć ją do tego procesu, o którym przed chwilą mówiłem – integracji Europy, i zakończyć tę wojnę. A potem się martwić, jak te utracone terytoria odzyskać. Bo za chwilę nawet to nie będzie nam dane. Powtórzę za klasykiem: w polityce najmniej trwałe są sojusze i granice. Jeśli powstałaby Zjednoczona Europa, granice przestałyby być problemem – i to jest problem Putina.

Władysław Sokołowski, Wydawnictwo „Poznanie”, b. ambasador RP w Kazachstanie: Ta wojna nie zaczęła się 22 lutego 2022 roku, nie zaczęła się w roku 2014, ani nawet w momencie, kiedy Ukraina ogłosiła niepodległość. Ta wojna być może trwała wcześniej, jeszcze za czasów Związku Radzieckiego. Formułuję tę hipotezę na podstawie analiz, jakie przez wiele lat regularnie pisałem w Instytucie Studiów Wschodnich. Szukałem różnic, rozbieżności interesów, zderzeń między Rosją a Ukrainą i innymi krajami postradzieckimi. Powstała z tego dość duża mapa takich zjawisk i rozbieżności. Tylko że ta wojna trwała wtedy w innej postaci. W końcu 2013 roku te zmagania przyjęły obrót dobry dla Putina. Ówczesny prezydent Ukrainy Janukowycz wracał z Pekinu, od którego dostał 3 miliardy dolarów. W Soczi spotkał się z Putinem, który postawił mu warunki: wchodzimy w 26 projektów, tj. zajmujemy najważniejsze z punktu widzenia gospodarki obiekty. To był m.in. Dniepr (rakiety), Mikołajów (stocznia). Janukowycz się na to zgodził. Ale wkrótce potem był Majdan i te projekty upadły. Zmierzam do tego, że ta wojna się skończy w wymiarze militarnym, ale w istocie będzie trwała nadal. Podczas moich wielu wyjazdów, spotkań, rozmów widziałem, że ta wojna jest w umysłach części elit rosyjskich: „My musimy Ukrainę odzyskać”. I dzisiaj z kimkolwiek byśmy rozmawiali, nawet z przebywającymi za granicą przedstawicielami antyputinowskiej opozycji, usłyszymy: „Krym jest nasz”.

Zdzisław Raczyński, dyplomata, pisarz, redaktor „Res Humana”: Czy wojna w Ukrainie będzie momentem zwrotnym w budowie Unii Europejskiej, wymuszając takie zmiany w funkcjonowaniu UE, które przyniosą organizacji nową jakość? Wojna toczy się u granic Unii, ma bezprecedensowy co do skali charakter i już spowodowała niespotykane wcześniej decyzje i działania UE. Niemniej, oczekiwania, że wojna ukraińsko-rosyjska doprowadzi do wojskowo-technicznej, geopolitycznej i politycznej autonomii strategicznej Unii, nie wydają się uzasadnione.

Jeśli zdystansujemy się od europocentrystycznego oglądu świata, to wojna w Ukrainie wciąż ma regionalny charakter, jest jednym z konfliktów lokalnych. Jej destrukcyjny dla porządku światowego charakter wynika z tego, że agresorem jest Rosja, jedno z mocarstw jądrowych o globalnych ambicjach, a w konflikt pośrednio zaangażowane są USA i państwa UE. W tym znaczeniu jest to pełnoskalowa proxy war XXI wieku, która przywołuje podobieństwa do dwudziestoletniej wojny amerykańsko-wietnamskiej w poprzednim stuleciu.

Po dwóch latach od dnia rosyjskiej pełnowymiarowej agresji 24 lutego 2022 roku oczywiste staje się, że strony stawiają w wojnie cele – Rosja: całkowity podbój Ukrainy; Ukraina: pełne oswobodzenie Krymu i Donbasu – które są nierealistyczne do osiągnięcia. Zatem rozstrzygnięcie nastąpi najprawdopodobniej przy stole rozmów, gdy osiągnąwszy pewne zdobycze terytorialne Rosja napotka na ultymatywną czerwoną linię, wyznaczoną przez Zachód, który z kolei będzie skłonny uznać określone nabytki Rosjan. Wynika z powyższego, że jednym z wymiarów wojny – a z globalnego punktu widzenia, problemem kluczowym – jest przyszły status i wpływy Rosji, ponieważ samo istnienie niepodległej Ukrainy jako państwa sojuszniczego Zachodu nie może już być przekreślone.

Gdy rozwiały się iluzje krótkotrwałego pokoju światowego i ostatecznego triumfu demokracji, powstał problem, jak określić rozchybotany system stosunków międzynarodowych. Nie był to już system dwubiegunowy, ale też hegemonia Stanów Zjednoczonych nie była totalna i niekwestionowana, a kontury nowego porządku nawet nie majaczyły jeszcze we mgle. Wówczas to porządek światowy definiowano trochę jak Boga w teologii prawosławia – przez negację. Ład międzynarodowy określano jako nieprzewidywalny, niestabilny, niepewny, niebezpieczny. W następstwie agresji Rosji na Ukrainę niebezpieczeństwo i nieprzewidywalność porządku światowego się pogłębiły. Ale poprzez kurz wojny wyłaniają się zarysy nowego ładu.

Niezależnie od wyniku wojny i Rosja, i Ukraina pozostaną elementami ładu europejskiego. Zachód stanie wobec zadania, w jaki sposób wkomponować oba państwa w system europejski. Ponieważ Rosja, jako państwo jądrowe, nie może być pokonana, musi być osłabiona na tyle, aby ograniczyła, przynajmniej na kilka dziesięcioleci, swoją zdolność do ekspansji. Nie zamykajmy oczu na tę oczywistość, że dla Rosji (historycznie, od czasów powstania Rusi Moskiewskiej) posiadanie głębi strategicznej na trzech głównych kierunkach było zawsze niezmiennym aksjomatem jej polityki zagranicznej. Oczywiście nie należy utożsamiać pojęcia głębi strategicznej tak, jak pojmuje je rosyjska doktryna, z banalną szarą strefą bezpieczeństwa; to różne pojęcia. Osłabienie Rosji, a zapewne także względne osłabienie całej Europy, w tym UE, przesunie ciężar ciężkości na megakontynencie euroazjatyckim w stronę Chin. Światowy system stosunków międzynarodowych ponownie będzie ciążył w stronę bipolaryzmu, z USA i ChRL jako biegunami, gdyż doświadczenie historyczne uczy nas, że tak zorganizowany świat nie jest wprawdzie lepszy, ale bardziej stabilny i przewidywalny niż ryzyko polianarchii.

Mirosław Słowiński, pisarz, producent filmowy: Nie wiem, czy pytanie, które się w naszej dyskusji bardzo często przewija – jak się ta wojna skończy? – ma optymistyczną odpowiedź. Niedawno generał Andrzejczak, były szef Sztabu WP, publicznie stwierdził, że Rosjanie wyciągnęli wnioski ze swoich porażek i że uczą się szybciej od swoich przeciwników. Ukraina tę wojnę przegrywa. Nie tylko ona, ale również Europa i NATO są w tej chwili, mówiąc krótko, w głębokiej defensywie.

Pytaniem, które tutaj powinno się pojawić, jest: jakie są tego skutki dla nas? Martwimy się Europą, Ukrainą, Rosją, a trochę mało było tutaj wątku polskiego. Osobiście uważam, że absolutnie kluczowe jest pytanie, czy tak naprawdę mamy wiarygodnych sojuszników na wypadek, gdyby doszło do ekstremalnie trudnego konfliktu. Obserwując naszą politykę zagraniczną, miałbym pewne wątpliwości.

Proszę panów, większość ziemi ukraińskiej jest pod kontrolą wielkich oligarchicznych koncernów zachodnioukraińskich. Moja teza jest taka, że ich interes w wejściu do Unii Europejskiej jest co najmniej wątpliwy. Oni robią teraz biznes życia, ponieważ nie mają żadnych rygorów, które nałożyłaby na nich Unia.

Historia ma swoje brutalne prawa. A jakie my mamy gwarancje, że świetnie wyszkolona armia ukraińska, opanowana przez Rosję, nagle nie stanie się naszym przeciwnikiem? Nie wiemy, jak to będzie, ale wiemy, czego się w Ukrainie nie mówi. Prezydent nigdy nie zająknął się w sprawach poważnych rozliczeń polsko-ukraińskich. Te braki wypowiedzi powinny być w naszej polityce traktowane z dużą powagą. Dlaczego nie brać pod uwagę scenariuszy skrajnie niekorzystnych dla nas? Nawet jeśli by je traktować jako historyczne political fiction.

Prof. Andrzej Małkiewicz, Uniwersytet Zielonogórski, współautor książki pt. Wojna nowego wieku? Agresja Rosji przeciw Ukrainie 2022–2023^[1]: Z tym głosem muszę popolemizować. Po pierwsze, choć – jak w każdym kraju – i w Ukrainie można znaleźć takich, którzy nie widzą interesu w członkostwie w UE, to nie ulega wątpliwości, że jej władze prowadzą intensywne rozmowy w tej sprawie i dokonały już pod tym kątem wiele zmian swoich przepisów wewnętrznych. Jej przywódcy zapewniają – a osoby z kierownictwa UE to potwierdzają, że w wielu miejscach Ukraina spełnia unijne wymagania. Choć oczywiście wojna w tym przeszkadza. Z pozostałymi tezami też nie do końca się zgadzam, ale żeby nie przedłużać odniosę się tylko do jednej: rozliczenie przeszłości. Z ich perspektywy zbrodnia wołyńska nie była wielkim problemem. Oni tego nie rozumieją. Jestem historykiem, a dodatkowo, ponieważ moja rodzina pochodzi z Wołynia, mam też pewne moralne prawo do tego, aby wyrazić pogląd, iż na świat nie należy patrzeć przez pryzmat dawnych dziejów ani poprzez wariatów, którzy nie rozumieją dnia dzisiejszego; patrzmy na interesy! Inaczej nie powinniśmy współpracować z Niemcami, Węgrami, Szwecją, Litwą… Interes Ukrainy polega na jak najlepszych stosunkach z Polską i z Unią Europejską, a interes polski polega na jak najlepszych stosunkach z Ukrainą. Patrzmy w przyszłość.

Robert Smoleń: Ja także muszę zareagować w tym punkcie. Za bezpodstawne uważam kwestionowanie wiarygodności naszych sojuszy. Co się tyczy aspiracji społeczeństwa ukraińskiego do przynależności do UE, to najlepszym ich dowodem był drugi Majdan, na którym ludzie za tę sprawę ginęli. Jeśli chodzi o pytanie, czy ukraińska armia – która po wojnie bez dwóch zdań będzie jedną z najlepszych armii w Europie – nie zwróci się przeciw nam, to najtwardszą tego gwarancją będzie włączenie Ukrainy do struktur euroatlantyckich. I powiem też, że moim zdaniem kiedyś bardzo będziemy się wstydzić, jako naród, jednostronnego wprowadzenia embarga na produkty ukraińskie (zresztą przy złamaniu podstawowych zasad funkcjonowania wspólnego rynku). Zamknęliśmy granicę, przeszkadzając w ten sposób zaprzyjaźnionemu państwu w przeciwstawianiu się brutalnej agresji. Jest mnóstwo mechanizmów, którymi można było skuteczniej wesprzeć rolników – w sumie nieliczną grupę – którzy finansowo tracili na zniesieniu ceł.

Piotr Szymaniec, profesor Akademii Nauk Stosowanych Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu, współautor książki pt. Wojna nowego wieku? Agresja Rosji przeciw Ukrainie 2022–2023: Mam pewną wątpliwość wobec określenia, jakie tu padło, że wojna w Ukrainie jest dla Chin wojną peryferyjną. Ten konflikt być może wpycha Rosję w objęcia Chin, do którego to wepchnięcia Rosja już wcześniej sama była przygotowana mentalnie, kierując się w ten obszar Eurazji. Bo rosyjska wizja bezpieczeństwa i jej polityka zagraniczna miała i ma wychylenie w kierunku południowego podbrzusza – Chin, Indii. Putin i jego reżim sam się pozycjonuje właśnie w tym rejonie geograficznym czy geopolitycznym świata. Więc być może w tej chwili Chiny zdobywają pozycję drugiego hegemona na świecie.

Józef Bryll, prezes Stowarzyszenia Współpracy Polska-Wschód: Serdecznie dziękuję wszystkim panom. Swoimi głosami potwierdzili panowie przynależność do zdroworozsądkowej elity, zdolnej do korygowania pewnych rzeczy zachodzących w naszej Rzeczypospolitej. Gratuluję też autorom książki, która wywołała tę dyskusję. Gdy to będzie możliwe, chcielibyśmy odbyć drugi akt tego spotkania w takim gronie. Dziękuję.

^[1] Zob. recenzję na str. 114–116.

Zapis dyskusji został opublikowany w numerze 3/2024 „Res Humana”, maj-czerwiec 2024 r.

Niezależne media publiczne służą obywatelom, społeczeństwu i państwu, ale przede wszystkim demokracji. Media publiczne uzależnione przez formację polityczną, ideologię czy religię prezentują jednostronną wizję świata, antagonizują społeczeństwo i zwykle służą władzy autokratycznej lub wspierają budowę takiej władzy. Zasady prawa medialnego strzegące niezależności mediów publicznych były przez lata niekorzystnie zmieniane, by za czasów rządów PiS zupełnie przestać obowiązywać.

KRRiT do naprawy

Należy sięgnąć po zasady prawne zabezpieczające niezależność mediów z ustawy o radiofonii i telewizji w pierwotnym kształcie, wyeliminowane w późniejszych nowelizacjach.

Pierwszą z nich była rotacyjna wymiana jednej trzeciej składu KRRiT co dwa lata. Przyjęcie rozwiązania, że rządząca formacja wybiera cały skład Rady na całą kadencję posłużyło jej politycznemu uzależnieniu. Drugą zasadą było utrzymanie niezależności członków władz mediów publicznych od organu powołującego. Wybrani członkowie mieli wolne mandaty, nie kierowali się żadnymi instrukcjami. Wybierali członków rad nadzorczych spółek mediów publicznych, którzy po wyborze nie byli od nich uzależnieni i samodzielnie wybierali zarządy tych spółek. Nadzór KRRiT dotyczył przede wszystkim programu i przestrzegania innych wymogów ustawowych. Członkowie zarządów mieli również wolny mandat, niezależny zarówno od prezydenta, parlamentu, jak i członków KRRiT.

Biorąc to wszystko pod uwagę, należy przede wszystkim rozwiązać Radę Mediów Narodowych jako organ niezgodny z Konstytucją, co stwierdził wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 13.12.2016 roku w sprawie powoływania władz mediów publicznych. Kompetencje kadrowe RMN powinny wrócić do KRRiT – jako ciała konstytucyjnego. KRRiT nie spełnia jednak teraz wymogów niezależności opisanych na gruncie europejskiego prawa medialnego, jest skrajnie uzależniona politycznie, nie prowadzi nadzoru regulacyjnego zgodnie z wymogami ustawy. Działa w oparciu o pozaprawną koncepcję „pluralizmu” mediów, zgodnie z którą media publiczne sprzyjały rządzącym prowadząc batalię z komercyjnymi. Toteż należy mocą ustawy rozwiązać obecną Radę i powołać nową. Trzeba przy tym zwiększyć do sześciu liczbę jej członków (co rozwiąże problem większości wymaganej przy decyzjach koncesyjnych), przywrócić rotacyjną wymianę 1/3 jej składu osobowego co dwa lata oraz rozważyć społeczny system wysuwania kandydatów na członków Rady.

W celu umocnienia kolegialnego charakteru Rady należy zapisać w ustawie wymóg, aby wszystkie decyzje administracyjne jej przewodniczącego były następstwem uchwały Rady. Przewodniczący nie mógłby wydawać np. decyzji o ukaraniu nadawcy bez uchwały kolegium, czy nawet – jak to się zdarza – bez jej wiedzy. Oznaczałoby to też, że przewodniczący nie mógłby odmówić podpisania decyzji, za którą nie głosował, a która uzyskała w głosowaniu wymaganą większość.

KRRiT powinna wyłaniać w otwartych konkursach członków rad nadzorczych spółek mediów publicznych. Kandydatów mogłyby desygnować organizacje społeczne, związki twórcze, izby gospodarcze. Za właściwe trzeba uznać wnioski grupy ekspertów, spisane przez Karola Kościńskiego w materiale pt. Media obywatelskie – założenia ustawy o mediach służby publicznej z listopada 2023 roku. Prace Rady winny stać się jawne, powinna ona być otwarta na dyskurs z rynkiem medialnym. Jednak propozycję sformułowaną w powyższym opracowaniu, aby Radę można było odwołać po odrzuceniu sprawozdania rocznego tylko przez dwie izby parlamentu lub jedną izbę po potwierdzeniu przez prezydenta RP, należałoby odrzucić – sprzyjałoby to próbom odwołania Rady przy układach politycznych stwarzających taką możliwość.

Finansowanie mediów publicznych

System opłat abonamentowych jest w założeniach solidarną daniną publiczną wspomagającą ważny interes publiczny. W praktyce okazał się on niewydolny, źle egzekwowany i niemoralny. W istocie abonament płacą tylko ci, którzy w przeszłości zarejestrowali odbiorniki, często osoby starsze, emeryci. Oni także płacą kary nałożone przez Pocztę Polską, która pobiera opłaty abonamentowe w przypadkach, gdy z różnych powodów życiowych przerwą płacenie. Nie istnieje sprawny sposób sprawdzenia faktu posiadania odbiornika „gotowego do użycia”. Z ustawowej definicji odbiornika wynika, że wszyscy (lub prawie wszyscy) powinni płacić opłatę abonamentową. W praktyce robią to zwykle ci, którzy najmniej korzystają z internetu, a wręcz osoby wykluczone cyfrowo. Tę niesprawiedliwą opłatę utrzymał PiS przez cały okres sprawowania władzy. Głównie dlatego, że stanowiło to wygodny pretekst, aby media publiczne finansować z budżetu pod pozorem rekompensaty za ubytek opłat na skutek zwolnienia z tej powinności poszczególnych grup społecznych w latach minionych, bez ekwiwalentu we wpływach abonamentowych.

Co gorsza, wszystko wskazuje na to, że nie ma sposobu reaktywowania sprawnego, akceptowanego społecznie systemu abonamentowego. Abonament powinien być ustawowo zniesiony, a zaległości tych, którzy niegdyś zarejestrowali odbiorniki, powinny zostać umorzone wobec braku możliwości egzekucji rzeczywistych zobowiązań tych osób, które nigdy go nie płaciły.

Propozycja wspomnianego dokumentu Media obywatelskie…, aby abonament zastąpić niższą, powszechną składką audiowizualną (którą objęci byliby podatnicy, czyli osoby pracujące lub prowadzący działalność gospodarczą) nie wydaje się właściwa. Dla rodzin, w których kilku dorosłych pracuje, suma składek audiowizualnych mogłaby okazać się wyższa, niż obecny „rodzinny” abonament. Poza tym należy spodziewać się silnego oporu wobec tej powinności, która dla dwóch trzecich dorosłych, niepłacących nigdy abonamentu, byłaby – może niedotkliwą – jednak nowością.

W tym stanie rzeczy wydaje się, że media publiczne powinny być finansowane z budżetu państwa. W ostatecznym rozrachunku nie ma przecież różnicy, czy płacimy podatek (quasi-podatek) bezpośrednio, czy pośrednio. System finansowania mediów publicznych powinien być tak skonstruowany, żeby gwarantować niezależność finansową tych mediów. Nie powinien opierać się na nakładach na media publiczne określanych w corocznej ustawie budżetowej, w której ich wysokość może być zależna od interesu politycznego większości parlamentarnej. Lepsze wydaje się być ustawowe zobowiązanie ministra finansów do przekazania na rachunek mediów publicznych (prowadzony przez KRRiT) odpisu od prognozowanych, kwartalnych wpływów z PIT i CIT, w określonym z góry procencie. Faktyczna należność byłaby korygowana podczas ustalania następnej, kwartalnej kwoty. Taki system byłby niezależny od konfiguracji politycznej i opinii aktualnego ministra.

Status prawny nadawcy publicznego

Nie ma wystarczających powodów do zmiany statusu prawnego mediów publicznych jako spółek skarbu państwa, z nadzorem właścicielskim odpowiedniego ministra i z wyłączeniem spraw programowych z obszaru jego kompetencji. Minister powinien zachować prawo do powoływania jednego członka rady nadzorczej celem bieżącego nadzoru na sprawami finansowymi spółki i jej kondycji ekonomicznej. Jego kodeksowe uprawnienia powinny być uzupełnione prawem do zgłaszania w ciągu roku obliczeniowego (niezobowiązujących władze spółki) uwag finansowo-ekonomicznych i propozycji z tego zakresu. Sposób ich wykorzystania byłby oceniany przez walne zgromadzenie.

Dotychczasowym, niestety ledwie dostrzegalnym problemem mediów publicznych, była ich komercjalizacja, prowadzona zwykle pod płaszczykiem realizacji powinności publicznych. Media publiczne walczą o miejsce na rynku, kierując się tymi samymi parametrami, co media komercyjne, czyli oglądalnością i wysokością wpływów reklamowych. Widać to przede wszystkim w przypadku rynku telewizyjnego, na którym od lat ścierają się trzy grupy telewizyjne związane z TVP, TVN i Polsatem. Rzecz w tym, że zgodnie z prawem europejskim pomoc publiczna przysługuje tym przedsiębiorcom, którzy realizują przedsięwzięcia niekoniecznie opłacalne rynkowo, ale ważne ze względów społecznych. Media publiczne korzystają z preferencji finansowych jedynie dlatego, że realizują (a w bieżącym stanie rzeczy – powinny realizować) programy trudniejsze, o wyższej wartości merytorycznej, warsztatowej lub estetycznej, bardziej specjalistyczne lub odpowiadające potrzebom tzw. kultury wyższej. Niczego złego nie ma w muzyce disco polo (szczególnie odpowiednio dawkowanej), ale konkurowanie w tym obszarze z komercyjnymi stacjami świadczy o kompletnym niezrozumieniu powinności służby publicznej i zasad finansowania mediów. Zapisy ustawy o radiofonii i telewizji, dotyczące programów mediów publicznych, okazały się niewystarczające. Potrzebne jest zatem bardziej precyzyjne określenie, jakie konkretne potrzeby społeczne powinny zaspokajać media publiczne i jakim programom powinny być one przypisane. Trzeba rozważyć kwestię zapisów precyzujących jakość programów (audycji) publicznych. Ze swojej natury takie wymogi są trudno weryfikowalne, dlatego bardziej precyzyjne kryteria oceny programowej powinny dotyczyć kanałów tematycznych. Ich tematyka jest bowiem obecnie przypadkowa, raczej dyktowana poszukiwaniem nisz rynkowych lub koniecznością utylizacji reklam.

Struktura mediów publicznych

Interesująca wydaje się propozycja z opracowania Media obywatelskie… dotycząca tego, by połączyć regionalne rozgłośnie radiowe Polskiego Radia i wojewódzkie oddziały TVP. Powstałyby silne, wojewódzkie ośrodki medialne, bliskie koncepcji społeczeństwa obywatelskiego i Polski samorządnej. Taka konwergencja pozwoliłaby na oszczędności administracyjne i organizacyjne. Kwestią do ustalenia pozostaje utrzymanie nazw tych jednostek jako znanych i uznanych na rynku marek. Według tej propozycji nowe podmioty medialne miałyby wspólny portal internetowy. Obecna warszawska centrala TVP z siedzibą na ulicy Woronicza w Warszawie pozostałaby stacją ogólnopolską. Podobnie jak Polskie Radio z siedzibą na stołecznej ulicy Malczewskiego, które ma krajowy zasięg.

Ogólnopolskie media publiczne powinny być nadawcami kilku programów, dyktowanych potrzebami społecznymi, określonymi w ustawie. W przypadku telewizji publicznej mogłyby to być trzy ogólnokrajowe, wielotematyczne, rozsiewane naziemnie (również w innych formach przekazu)i powszechnie dostępne programy:

– Program I – informacyjno-publicystyczny, poświęcony bieżącym wydarzeniom i poznaniu ich istoty w kontekście politycznym, ekonomicznym, gospodarczym, historycznym i narodowym;

– Program II – kulturalno-rozrywkowy, poświęcony sztuce, teatrowi, filmowi, muzyce (kulturze wyższej);

– Program III – społeczno-obywatelski, poświęcony aktywności społecznej, gospodarczej i kulturalnej małych ojczyzn, czyli miast, miasteczek i wsi.

Program III powinien być efektem współpracy programowej z koncesjonowanymi nadawcami lokalnymi.

Programy telewizji publicznej powinny być objęte zasadą must carry – must offer i mieć zagwarantowane pierwsze miejsca w zestawieniu stacji do wyboru przez abonenta. Również liczba kanałów tematycznych powinna być określona. Mógłby to być m.in. kanał naukowo-edukacyjny, którego zadaniem byłoby np. przygotowanie wraz z właściwym ministerstwem zdalnej edukacji dzieci i młodzieży na wypadek szczególnych okoliczności. A także kanał poradnikowo-zdrowotny, realizujący też zadania z zakresu zdrowia publicznego, oświaty seksualnej oraz propagowania zasad higieny i zdrowego odżywiania się. Ponadto oczywiście kanał sportowy, wraz z utrzymaniem zasady obowiązku transmisji naszych reprezentacji narodowych czy reprezentantów w imprezach najwyższej rangi. Warto byłoby utrzymać program Polonia, którego kształt powinien powstać w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Zagranicznych.

Media publiczne w nowym kształcie powinny jednak zachować obecne prawa do reklam, wówczas groźba ich komercjalizacji byłaby mniejsza. Przerwy reklamowe nie powinny być uciążliwe dla widzów i słuchaczy. Rozważyć można zakaz reklam w weekendy i święta. Niekomercyjny charakter mediów publicznych skutkować może większym zróżnicowaniem treści reklam zlecanych różnym nadawcom. Wydaje się, że reklamy centralnych urzędów administracji państwowej i rządowej powinny być obligatoryjnie zamieszczane w mediach publicznych, finansowanych ze środków obywateli-widzów. Byłaby to pewna nowość, wprowadzająca jasność przekazu rządowego i uniemożliwiająca w pewnym sensie propagandę. Rozważyć należy możliwość uwzględnienia dochodów z reklam w wysokości środków przekazywanych z budżetu państwa. W związku z tym w ustawie medialnej trzeba byłoby uwzględnić dyspozycję prawną do wydania przez KRRiT rozporządzenia precyzującego podmioty zobligowane do zamawiania reklam u nadawców publicznych.

Skończyć z centralizmem!

Słabością polskiego rynku informacji jest jego centralizm. To po części efekt próby narzucenia społeczeństwu ideologicznej wizji państwa i umocnienia władzy stojącej na straży tej wizji. W praktyce działo się to kosztem społeczeństwa obywatelskiego i społeczności samorządowych, lokalnych. Tym należy tłumaczyć ustawową marginalizację małych nadawców lokalnych, którzy zgodnie z prawem traktowani są na równi z największymi, także międzynarodowymi, nadawcami komercyjnymi. Stąd wszystkie wymogi prawne i obciążenia, które nie mogą być pokryte z dochodów z lokalnych, płytkich rynków reklamowych. Koncesjonowani nadawcy lokalni to fenomen polskiego rynku telewizyjnego. Często swe istnienie zawdzięczają pasji, a wręcz poświęceniu konkretnych osób w służbie lokalnej społeczności. Pomimo faktu, że wymogi art. 21. ustawy o radiofonii i telewizji nie dotyczą lokalnych stacji, w praktyce zadania publiczne są realizowane przez nie w większym stopniu, niż w przypadku telewizji publicznej. Wydaje się, że obecnie, gdy doceniamy wartość społeczeństwa obywatelskiego i lokalnych społeczności, lokalni nadawcy powinni być objęci nowymi regulacjami prawnymi.

W ustawie medialnej należy uwzględnić definicję mediów lokalnych. Mogłaby ona precyzować je np. jako nadawców wielotematycznych koncesjonowanych programów telewizyjnych, związanych z lokalną społecznością, działających na rynkach o potencjalnej liczbie odbiorców nieprzekraczającej miliona (zasięg techniczny). Jeśli tacy nadawcy wykażą na ustalonej próbie programowej, że ponad 60% ich programu obejmują informacje, publicystyka i relacje o treści lokalnej – powinny nabywać prawa do podpisywania kart powinności, podobnie jak nadawcy publiczni, którzy to corocznie czynią i są zeń finansowo i merytorycznie rozliczani. Tym samym mieliby możliwość podpisania również umowy z trzecim programem TVP, którego społeczno-obywatelski charakter opierałby się na materiałach i treściach pozyskanych w drodze tej współpracy. Rozwiązanie takie pozwoliłoby utrzymać podmiotowy charakter finansowania programów misyjnych, z wykorzystaniem procedur już istniejących.

Sprawa nadzoru

Należy powołać nowy, oddzielny podmiot zajmujący się szeroko pojętą obsługą mediów publicznych, niezależnie od zadań programowych. W pewnym sensie byłby on wzorowany na rozwiązaniu funkcjonującym w Stanach Zjednoczonych, gdzie istnieją: NPR (National Public Radio) oraz CBP (Corporation for Public Broadcasting) i PBS (Public Broadcasting Sevice). Zakres obsługi powinien być przedmiotem dyskusji – na pewno nie chodzi o cenzurę, która konstytucyjnie jest w Polsce zakazana. Powinnością nadawcy publicznego powinien pozostać głównie program, a inne powinności, które mogą być prowadzone przez podmiot obsługujący media publiczne w sposób bardziej efektywny i ekonomiczne uzasadniony, powinny być mu powierzone. Mogłaby to być spółka Skarbu Państwa, podległa ministrowi kultury i dziedzictwa narodowego, której zadaniem byłoby np. ustalenie w porozumieniu z nadawcami publicznymi niezbędnej dla ich potrzeb bazy produkcyjnej i emisyjnej oraz zagospodarowanie lokali i sprzętu ponadwymiarowego (poprzez sprzedaż, wynajem, przystosowanie do własnych potrzeb). A także produkcja lub obsługa programów radiowych i telewizyjnych, na zamówienie lub z własnej inicjatywy, po cenach promocyjnych dla nadawców publicznych, zaś rynkowych – dla nadawców komercyjnych. Wreszcie bieżąca obsługa emisji programów mediów publicznych w oparciu o umowy z operatorami telekomunikacyjnymi oraz usługi telemetrii. Osiągnięto by tą drogą stan oddzielenia technicznej materii od treści. I zburzono przy okazji „bizancjum środków trwałych”, które powinny być inaczej niż dotychczas zagospodarowane.

Rady programowe i dziennikarze

Dotychczasowe doświadczenia pokazują małą efektywność rad programowych, z których w nowych rozwiązaniach legislacyjnych należy zrezygnować. Nie ma potrzeby przenoszenia sporu politycznego do mediów publicznych ani swoiście rozumianego nadzoru polityków nad medialnym przekazem. Mogłoby je zastąpić jedno społeczne ciało (typu „rady wrażliwości społecznej”), złożone ze znawców medialnych, ekspertów i autorytetów moralnych w liczbie kilkunastu osób, działające przy KRRiT, oceniające wybrane programy na zlecenie Rady lub z własnej inicjatywy. KRRiT byłaby zobligowana do upowszechniania stanowiska tego ciała, choć nie powinno ono być dla Rady obligujące.

Niezwykle ważnym problemem jest status dziennikarza mediów publicznych, który po 8 latach poprzednich rządów szoruje po dnie i z trudem odzyskuje obecnie znaczenie. Wykonywanie tego zawodu powinno wiązać się z wysokim prestiżem społecznym i zawodowym, bycie propagandystą powinno być zarezerwowane dla innej profesji. Należy w ustawie medialnej określić wymogi formalne i deontologiczne stawiane dziennikarzom mediów publicznych. Po okresie stażowym dziennikarz powinien otrzymywać nominację na dziennikarza mediów publicznych, być może także składać przysięgę wierności służbie publicznej przed KRRiT. Z nominacją powinny wiązać się stosowne apanaże zawodowe; adekwatne zarobki, gwarancja pracy (niemożność zwolnienia z wyjątkiem zawinionych ciężkich naruszeń dyscypliny pracy), świadczenia socjalne, szkolenia. Również utrata tytułu dziennikarza mediów publicznych powinna być dotkliwa, a nawet stygmatyzująca. W mediach publicznych nie byłoby możliwości podpisywania kontraktów „gwiazdorskich” – jako wyjątkowo obrzydliwej patologii czasu przeszłego dokonanego.

Nakreślona tu koncepcja nie jest ostateczna ani kompleksowa. Wskazuje jedynie na kluczowe zagadnienia wymagające interwencji ustawodawcy. A jest pora po temu – obecna ustawa o radiofonii i telewizji, mimo swoich wielkich zalet, jest aktem matuzalemowym, wymagającym zmiany. Wierzę, że można tego dokonać, wychodząc naprzeciw nowym czasom.

Witold Graboś, członek KRRiT w latach 1995–2001 i 2010–2016.

Tegoroczne wybory samorządowe – wbrew większości sondaży przedwyborczych – nie przyniosły zasadniczych zmian na polskiej scenie politycznej. Pod pewnymi względami były one powtórzeniem wyborów parlamentarnych z października zeszłego roku (pierwsze miejsce Prawa i Sprawiedliwości, ale większość uzyskana przez koalicję demokratyczną, wyraźny podział na miasto i wieś oraz jeszcze bardziej wyraźny wpływ wykształcenia na wybór opcji politycznej). Buńczuczne wypowiedzi Jarosława Kaczyńskiego o rzekomym zwycięstwie brzmią w tym kontekście niepoważnie. W sejmikach wojewódzkich stan posiadania Prawa i Sprawiedliwości skurczył się do co najwyżej pięciu województw – w podlaskim utrzymanie się PiS u władzy zależy od tego, jak zachowa się jedyny radny wybrany z listy Konfederacji. Koalicja Obywatelska umocniła swą wiodącą pozycję, ale musi też mieć świadomość tego, że w dziesięciu województwach rządzić może jedynie w koalicji z Trzecią Drogą, w tym w jednym (łódzkim) także z udziałem Lewicy. Natomiast bezspornym powodem do zadowolenia dla koalicji demokratycznej jest sukces jej kandydatek i kandydatów w wyborach prezydentów miast.

Z tak zarysowanego obrazu sceny politycznej wynikają wnioski dla wszystkich głównych ugrupowań politycznych. Stosunkowo najprościej wyglądają one dla tak zwanej Zjednoczonej Prawicy. Nie poniosła ona druzgocącej klęski, co wróżyły jej dość liczne sondaże, ale nie zdołała wydobyć się z zapaści politycznej, którą spowodowała przegrana w październikowych wyborach. Czeka ją niemal pewna porażka w czerwcowych wyborach do Parlamentu Europejskiego, spotęgowana tym, że ten rodzaj wyborów zawsze przyciąga liczniej wyborców lepiej wykształconych, wśród których Prawo i Sprawiedliwość nie cieszy się popularnością. W nieco dalszej perspektywie są też przyszłoroczne wybory prezydenckie, które będą stanowiły dla prawicy poważny problem, między innymi dlatego, że w odróżnieniu od Koalicji Obywatelskiej nie ma ona w tej chwili kandydata tak znanego i popularnego, by mógł liczyć na sukces. Obóz prawicowy będzie więc trwał na pozycjach silnej, ale politycznie izolowanej opozycji, co w nieco dalszej perspektywie może prowadzić do jego dekompozycji, zwłaszcza w przypadku odejścia prezesa Kaczyńskiego.

Koalicja Obywatelska i oba ugrupowania Trzeciej Drogi ponownie przekonały się, że tylko działając razem, mają szansę na sukces. To się zapewne nie zmieni, gdyż istnieje w Polsce centrum polityczne, zbyt konserwatywne, by stopić się w jedną formację z przesuwającą się na lewo Koalicją Obywatelską, a zarazem zbyt silnie przywiązane do wartości demokratycznych, by sprzymierzyć się z Prawem i Sprawiedliwością. Współpraca KO i Trzeciej Drogi jest i pozostanie warunkiem obrony polskiej demokracji przed recydywą populistycznego autorytaryzmu i utrzymania silnej pozycji Polski w Unii Europejskiej. Współpracy tej może jednak zaszkodzić rywalizacja o stanowisko prezydenta. W wyborach 2020 roku Szymon Hołownia zajął trzecie miejsce, znacznie ustępując liczbą uzyskanych głosów Rafałowi Trzaskowskiemu. Gdyby teraz te dwa ugrupowania zdołały się porozumieć i wystawić wspólnego kandydata, byłoby to gwarancją ich sukcesu – zapewne już w pierwszej turze. Nie można jednak wykluczyć, że dojdzie do powtórnej rywalizacji między Trzaskowskim i Hołownią, w której najbardziej prawdopodobnym zwycięzcą okaże się prezydent Warszawy. Cokolwiek się stanie, sprawą dla polskiej demokracji bardzo ważną jest, by te wybory nie nadwyrężyły spójności obozu demokratycznego.

Lewica musi wyciągnąć wnioski z wyborów kwietniowych. Poniosła wyraźną porażkę. W procencie uzyskanych głosów (w wyborach do sejmików) powtórzyła marny wynik z 2018 roku, co oznacza stratę części poparcia uzyskanego w zeszłorocznych wyborach sejmowych. Podstawowy problem Lewicy polega na tym, że nie potrafi ona wyjść z głębokiego kryzysu, który zaczął się dwadzieścia lat temu i spowodował, że ta formacja została zepchnięta na margines sceny politycznej. Nie sprawdziły się oczekiwania, że odważna obrona praw kobiet, zwłaszcza w kontrowersyjnej kwestii zakazu aborcji, przełoży się na głosy oddawane na lewicowych kandydatów w wyborach. Wybory bowiem nie są plebiscytem w jednej – nawet bardzo ważnej – kwestii. Lewica słusznie walczy o zniesienie restrykcyjnego zakazu przerywania ciąży, ale nie powinna łudzić się, że ta jedna sprawa spowoduje radykalną poprawę jej pozycji politycznej.

Nie należę do tych, którzy winą za obecną kondycję lewicy obciążają wyłącznie jej kolejne ekipy kierownicze, choć nie zamykam oczu na popełniane przez nie błędy. Za najważniejszy uważam rozmazanie ideowego wizerunku lewicy jako ugrupowania łączącego sprawiedliwość społeczną z nowoczesną strategią gospodarczą, patriotyzm z zaangażowaniem europejskim, świeckość państwa z obroną praw kobiet, otwarcie na młodzież z szacunkiem dla starszego pokolenia, któremu prawica stara się odebrać dumę z osiągnięć Polski Ludowej. Powrót do tych wartości uważam za warunek niezbędny do odbudowania pozycji lewicy. Niezbędny – ale nie wystarczający. Lewicę od dłuższego czasu osłabia brak autentycznego życia wewnątrzpartyjnego, w tym demokratycznych mechanizmów wyłaniania kierownictwa na wszystkich szczeblach. Wyraźnemu wzrostowi poparcia dla lewicy wśród młodych wyborców nie towarzyszy proces odmładzania składu władz statutowych. Za najważniejszą zaś przyczynę obecnej słabości lewicy uważam brak poważnej refleksji nad tym, czym miałaby ona być w dającej się określić przyszłości. Takiej – trudnej, ale niezbędnej – debaty nie zastąpią nawet najzręczniejsze chwyty propagandowe.

Analiza ukazała się w numerze 3/2024 „Res Humana”, maj – czerwiec 2024 r.

Śmierć przyjaciół jest zawsze przedwczesna. A już zwłaszcza, gdy przychodzi tak nagle, niespodziewanie, przerywając niedokończone rozmowy i projekty, przekreślając umówione spotkania. Gdy przychodzi w wieku niespełna 67 lat.

Adam Kobieracki mógł uważać się za człowieka zawodowo spełnionego. Osiągnął właściwie wszystko, co może zdobyć pracą i talentem zawodowy dyplomata w służbie swojemu państwu: wielokrotnie kierował kluczowym w MSZ Departamentem Polityki Bezpieczeństwa, był przedstawicielem Polski przy ONZ i organizacjach międzynarodowych w Wiedniu, dyrektorem wiedeńskiego Centrum Zapobiegania Konfliktom, wreszcie – pełnił funkcję zastępcą sekretarza generalnego NATO, najwyższe polityczne stanowisko, które dotychczas Polak zajmował w Pakcie Północnoatlantyckim. Gdy jednak rozmawiałem z nim, a przez kilkadziesiąt lat znajomości i wspólnej służby takie rozmowy były codziennością, Adam – zwłaszcza w ostatnich, ciemnych latach rządów PIS – nie krył rozczarowania i zawodu. Świadomość uzasadnionej dumy z dokonań w przeszłości zmagała się w nim z frustracją i poczuciem dojmującej krzywdy. Z niedowierzeniem i niepokojem patrzył, jak nacjonalistyczny prawicowy rząd marnotrawi wieloletni dorobek dyplomatyczny kraju, trwoniąc autorytet i powagę Polski w niezrozumiałych kłótniach z sąsiadami. Troskał się o kondycję polskiej służby zagranicznej, w której rozpychały się moralne i zawodowe miernoty z partyjnego nadania. Bolało go osobiste upokarzanie, gdy tuż przed warszawskim spotkaniem NATO pozbawiono go, największego w Polsce znawcy mechanizmów i procedur Sojuszu Północnoatlantyckiego, jakiegokolwiek wpływu na przygotowania do szczytu, dymisjonując ze stanowiska dyrektora departamentu w MSZ. Przez sześć lat były zastępca sekretarza generalnego NATO był skazany na bezproduktywne przekładanie nic nieznaczących papierów. Tylko choroba i przedwczesna emerytura zaoszczędziły jednemu z najwybitniejszych polskich dyplomatów dodatkowych afrontów, gdyż czekały go zsyłka do archiwum, a później zwolnienie z pracy pod pretekstem, wydumanym przez ministra Raua i jego ideologicznych mocodawców. Bo stokroć mają rację najbliżsi Adama, twierdząc, że ten bolesny okres w jego życiu nie pozostał bez wpływy na przedwczesną śmierć.

Biografia Adama, jego dokonania i sukcesy, jego wypchnięcie na margines dyplomacji odzwierciedlają historię najnowszą naszej dyplomacji i naszego kraju, wszystkie jej wzloty i jej wstydliwe stronice. Bo tworzyli ją tacy ludzie jak Kobieracki, wplatając swoje życie w los naszej wspólnoty, której imię Polska.

Pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Adam Kobieracki rozpoczął w innej epoce, w 1982 roku, gdy w Europie podzielonej na dwa bloki  Polsce wyznaczono miejsce po jej wschodniej stronie, w Pakcie Warszawskim. Pierwsze poważne doświadczenie dyplomatyczne Kobieracki zdobywał, uczestnicząc w składzie polskiej dyplomacji w rozmowach rozbrojeniowych o redukcji sil zbrojnych w Europie i o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Dyplomacja wielostronna jest sztuką samą w sobie;  zawodowi dyplomaci mówią, że „multilateralka” [od: multilateral, ang. – wielostronny), a dodatkowo jeszcze w kwestiach bezpieczeństwa i rozbrojenia, jest szkołą tak wymagającą, że po niej nie są straszne żadne inne wyzwania dyplomatyczne. Negocjacje blokowe wymuszają pozostawanie w gorsecie zobowiązań sojuszniczych i dobrego rozumienia surowych realiów geopolitycznych. I na tej ograniczonej, ściśniętej przestrzeni trzeba wywalczyć jak najwięcej miejsca na oddech dla swojego kraju. Tak funkcjonowała ówczesna polska dyplomacja – między przymusem geopolitycznym a interesami i ambicjami narodowymi.

Takie uniwersalne doświadczenie okazało się więcej niż przydatne kilka lat później, gdy Kobieracki – już jako dyplomata w wiedeńskim Przedstawicielstwie Polski przy ONZ i OBWE – negocjował adaptację Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Szef Przedstawicielstwa ambasador Jerzy Nowak mówił wówczas o nim jako o błyskotliwym dyplomacie z wielką przyszłością.

Gdy dokonywał się Wielki Przełom – ustrojowy w Polsce, geopolityczny, po rozpadzie ZSRR i Układu Warszawskiego, w Europie – zawodowi dyplomaci, znający nie po prostu języki obce, lecz owe specyficzne idiomatyczne, pełne technicyzmów, narzecze specjalistów od bezpieczeństwa i rozbrojenia, posiadający rozbudowane kontakty, byli niezastąpieni. Kobieracki miał jeszcze jeden atut: studiował w MGIMO, Moskiewskim Instytucie Spraw Międzynarodowych, uczelni kształcącej dyplomatów dla wielu państw. Adam nie tylko znal osobiście kolegów z Węgier, Czech, Rumunii czy państw bałtyckich. Znał Rosję i Rosjan. A dla Polski, tak czy inaczej skazanej na sąsiedztwo z wielkim, niekiedy trudnoobliczalnym mocarstwem jądrowym, taka wiedza jest po prostu bezcenna.

Dobrze wiedział o tym George Robertson, sekretarz generalny NATO, powierzając Kobierackiemu w 2003 roku stanowisko swojego asystenta (co w nomenklaturze NATO oznacza stanowisko zastępcy sekretarza generalnego). Polska była członkiem NATO dopiero od czterech lat, okres nieco krótki, aby komuś z nowego kraju członkowskiego powierzać tak odpowiedzialne zadania. Ale kierownictwu Paktu potrzebny był zawodowy rzutki dyplomata, który potrafiłby porozumieć się z Rosjanami, uspokoić nieco ich obawy, związane z rozszerzeniem Sojuszu.  Umiejętność prowadzenia dialogu z Moskwą była Sojuszowi niezbędna także dlatego, że NATO zaangażowane w operację w Afganistanie potrzebowało zgody Rosji i jej sojuszników na korzystanie z ich terytorium dla komunikacji z Afganistanem.

Znajomość obszaru posowieckiego, na których między nowo niepodległymi państwami tliły się liczne konflikty etniczne i graniczne, oraz przez lata cierpliwie budowane kontakty a także europejska już rozpoznawalność i renoma ambasadora Kobierackiego okazały się decydującymi atutami przy powołaniu go na stanowisko dyrektora Centrum Zapobiegania Konfliktom Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie czyli faktycznie osoby nr 2 w OBWE.

Adam Kobieracki wnosił do działalności NATO i OBWE nie tylko swoją doświadczenie zawodowego dyplomaty. Był przedstawicielem pokolenia, które przyczyniło się do płynnego przejścia Polski z Układu Warszawskiego do Paktu Północnoatlantyckiego, budując wiarygodność sojuszniczą naszego kraju. Był tego Przełomu orędownikiem i wykonawcą. Przykładem, jak wykorzystać racjonalną wiedzę o komplikującym się świecie dla poszukiwania formuły pokoju i bezpieczeństwa w Europie tak, aby jak tworzyć optymalne warunki zewnętrzne dla pozycji i rozwoju swojego kraju. Nie wiem, jakich wymówek musieli użyć ideologiczni kierownicy MSZ, aby w 2018 r. – gdy rozdawano tytuły wybitnego dyplomaty w związku ze stuleciem odzyskania przez Polskę niepodległości – pominąć Adama Kobierackiego i nie dostrzec jego zasług. To kolejna wstydliwa karta w najnowszych dziejach polskiej dyplomacji.

11 kwietnia, dzień pogrzebu Adama wydał się pogodny, słoneczny. Mały cmentarz na Służewie, gdzie spoczął Kobieracki, nie mógł pomieścić byłych i obecnych ministrów, oficerów wysokiej rangi, kolegów, podwładnych, przyjaciół i znajomych – wszystkich tych, którzy przyszli, aby swoją obecnością zaświadczyć swój szacunek i uznanie Adamowi i wesprzeć jego najbliższych. To była imponująca demonstracja pamięci.

MSZ, pod nowym już kierownictwem, po raz pierwszy od kilku lat zachowało się właściwie, oddając hołd Adamowi Kobierackiemu i godnie go żegnając. Pierwszą pożegnalną mowę wygłosił nad trumną Adama jego były współpracownik i wychowanek Robert Kupiecki, dzisiaj wiceminister spraw zagranicznych. Kupiecki mówił o swoim starszym koledze z uznaniem, szczerze i serdecznie. Mówił rzeczy słuszne i prawdziwe. To była dobra mowa. Ponieważ wiceminister Kupiecki przemawiał w imieniu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, to w jego mowie zabrakło tylko jednego słowa – Przepraszam. Dopowiedział je minister Radosław Sikorski, który kilkanaście dni później, w dorocznym exposé wygłaszanym w Sejmie RP, powiedział: „Jest mi przykro z powodu tych wszystkich członków służby zagranicznej, których dotknęły niesprawiedliwość i szykany ze strony resortu kierowanego przez polityków poprzedniego rządu.”

Z Włodzimierzem CIMOSZEWICZEM rozmawia Robert SMOLEŃ

Robert Smoleń: Za nami pięć szczególnie burzliwych lat w historii Unii Europejskiej: była pandemia COVID-19, jest wojna tuż za granicą Wspólnoty, w wielu krajach w siłę rosły ugrupowania populistyczne i nacjonalistyczne. Ale odbyła się też Konferencja o przyszłości Europy, w ramach której przez okrągły rok obywatele dyskutowali o nowym kształcie Unii. Jaka była kończąca się właśnie kadencja z perspektywy posła do Parlamentu Europejskiego?

Włodzimierz Cimoszewicz: Wszystko zaczęło się jesienią 2019 roku od zaskakująco – przynajmniej dla mnie – dobrego exposé nowej szefowej Komisji Europejskiej Ursuli von der Leyen. Była w nim mocna zapowiedź podjęcia wręcz historycznych zagadnień o ogromnym znaczeniu i ogromnej aktualności. Mam na myśli oczywiście Zielony Ład oraz Cyfrową Europę. W ciągu mniej więcej roku przyjęły one już postać dojrzałych programów.

Później te dwa główne wątki musiały być uzupełnione o to, co wynikało z konieczności sytuacyjnych. COVID w pierwszych tygodniach pandemii rozprzestrzeniał się błyskawicznie, a państwa były na to kompletnie nieprzygotowane. Służba zdrowia znalazła się w chaosie, brakowało wszystkiego, ludzie umierali tysiącami, a rządy podejmowały decyzje o gwałtownym zamykaniu granic – trochę jak w dotkniętej epidemią dżumy średniowiecznej Europie, gdy zatrzaskiwano bramy miast, licząc, że choroba przestanie się roznosić. To było naiwne i nieprofesjonalne, ale też dramatyczne, tragiczne: skazywano ludzi na śmierć. Komisja Europejska postanowiła działać. Pomagała w nawiązywaniu współpracy na poziomie ponadnarodowym w ograniczaniu pandemii, ratowaniu chorych. Z góry było wiadomo, że najważniejsze jest jak najszybsze opracowanie skutecznej szczepionki; w związku z tym Komisja wyłożyła duże pieniądze na badania nad jej stworzeniem i przeprowadziła negocjacje w sprawie jej zakupu.

Robert Smoleń: Czy powinno się z tego wyciągnąć wniosek, że polityka zdrowotna powinna zostać uwspólnotowiona? Wprowadzenie w całej UE jednolitego standardu, jednakowej jakości i dostępności usług medycznych byłoby odczuwalne przez obywateli, bardzo by Unię zintegrowało, zwiększyłoby mobilność jej mieszkańców.

Włodzimierz Cimoszewicz: Do tej pory Unia w zasadzie w ogóle nie miała kompetencji do działania w tym zakresie. W czasie pandemii Komisja Europejska musiała tworzyć precedensy. Osobiście jestem przekonany, że kompetencje w tej dziedzinie powinny zostać podzielone między Unię a państwa członkowskie. Gdy chodzi o politykę zdrowotną, reagowanie na zagrożenia o charakterze ponadgranicznym, decyzje powinny zapadać w Brukseli i Strasburgu. To na pewno leży w interesie krajów biedniejszych. Uwspólnotowienie standardów, upowszechnienie dobrych praktyk, kształcenie lekarzy (także np. z powszechną wymianą staży), badania i rozwój nad nowoczesnymi farmaceutykami i sprzętem, leczenie chorób rzadkich, ale także finansowanie opieki zdrowotnej na tym samym poziomie – z czasem powinno stać się codziennością.

Pojawiają się nowe zagrożenia dla zdrowia publicznego. Na przykład ostatnie ogólnoeuropejskie protesty rolników doprowadziły do wycofania się Komisji Europejskiej z decyzji o redukcji użycia pestycydów. W ten sposób bardzo niemądrze – w moim przekonaniu – postanowiono obniżyć standard ochrony zdrowia. Niestety, po powrocie Fransa Timmermansa do polityki holenderskiej nikt nie kontynuuje Zielonego Ładu z równym zaangażowaniem. Toczy się on siłą rozpędu, a kiedy pojawiają się przeszkody, stosuje się uniki – czasem kosztem kluczowych założeń. Tymczasem osiągnięcie neutralności klimatycznej jest absolutną koniecznością. Nie wolno tu czynić ustępstw.

Robert Smoleń: Innym zakłóceniem funkcjonowania Unii była konieczność reakcji na agresję Rosji wobec Ukrainy.

Włodzimierz Cimoszewicz: Tak, działania Unii musiały być skorygowane. Wkroczyliśmy na nowe pola. Unia udziela pomocy wojskowej, pomocy finansowej na cele wojenne. To działania niemające precedensu. Niedawno odbyliśmy bardzo trudne negocjacje międzyinstytucjonalne w sprawie wielkiego programu pomocy zwanego Ukraine facility. Parlament Europejski przedkładał szereg rozmaitych zapisów do wspólnego stanowiska, w tym moje postulaty dotyczące konfiskaty rosyjskiego majątku państwowego na rzecz pomocy dla zaatakowanego państwa. Rada Europejska stanowczo się temu przeciwstawiała. Finalnie zgodzono się na sformułowanie, że Rosja powinna zapłacić za wyrządzone szkody. Notabene Parlament przy okazji tych targów potrafił przeforsować inne elementy swojego stanowiska.

Tak więc zarówno z powodów związanych z ambitnym programem działania Komisji, jak i tych, które wynikały z niespodziewanych wydarzeń międzynarodowych, musieliśmy robić rzeczy, które na pewno nie były zaplanowane w chwili rozpoczęcia kadencji. Te pierwsze dawały dużą satysfakcję. W moim przekonaniu były trafnie zdefiniowane. Kwestie ekologiczno-klimatyczne w sposób oczywisty są życiowo ważne. Odniesienie się do dokonującej się rewolucji cyfrowej, w tym w zakresie sztucznej inteligencji (czym zajęliśmy się jako pierwsi regulatorzy na świecie), nagle stało się bardzo pilne. I w całkiem niezłym stopniu z tymi wyzwaniami sobie radziliśmy, w zgodnym współdziałaniu Komisji i Parlamentu Europejskiego. Nie jestem natomiast usatysfakcjonowany współpracą z Radą Europejską oraz składającą się z ministrów państw członkowskich Radą Unii Europejskiej. Rządy są najbardziej zachowawczym elementem całej konstrukcji europejskiej. Póki co ich większość jest niechętna zmianom, opiera im się, trzeba na nie wywierać duży nacisk.

Ze wspomnianą Konferencją o przyszłości Europy wiązałem bardzo dużą nadzieję, uważając, że autentyczne wysłuchanie głosów Europejczyków będzie sprzyjać wzmocnieniu integracji. Przeciętny dominujący pogląd wśród obywateli UE jest bowiem bardziej progresywny niż poglądy rządów. Niestety, Konferencja rozczarowała. Główną tego przyczyną była manipulatorska maniera doboru przedstawicieli społeczeństwa europejskiego. W debacie – żeby prowadziła ona do mądrych wniosków – muszą uczestniczyć ludzie mający więcej do powiedzenia. Widząc, że prace grupy zajmującej się polityką zagraniczną toczą się bez sensu, zaproponowałem uczestniczącym w nich innym europosłom (ze wszystkich frakcji) przygotowanie wspólnych propozycji. Tak zrobiliśmy. I… nic z tego zestawu nie zostało uwzględnione w ostatecznych wnioskach! Spisywali je wynajęci eksperci, niekoniecznie nawiązując do tego, co było przedmiotem debat.

Jednak generalnie, podsumowując, była to bardzo wartościowa kadencja. Jej doświadczenia nie są wyłącznie pozytywne, ale dorobek jest bardzo satysfakcjonujący – zwłaszcza jeśli realistycznie ocenimy, co było możliwe, a co nie.

Robert Smoleń: Czy Unia Europejska jest w lepszym stanie niż pięć lat temu? Na przykład uruchomiono instrument NextGenerationEU. A zawsze się mówiło, że uwspólnienie długów jest wielkim krokiem w stronę bardzo pogłębionej integracji, być może początkiem procesu federalizacyjnego.

Włodzimierz Cimoszewicz: Niewątpliwie w zderzeniu z tymi wszystkimi wyzwaniami Unia dowiodła swojej zdolności adaptacyjnej. A przecież mogła się potknąć o własne sznurowadła. Potrafiliśmy przełamać tabu dotyczące właśnie wspólnego długu. Tuż przed COVID-em, w pierwszym roku kadencji, jesienią 2019 r. w dyskusjach pojawiał się pomysł wyemitowania wspólnych obligacji UE na finansowanie rozmaitych programów. Wtedy było stanowcze „nie” ze strony niektórych państw. Parę miesięcy później ich wątpliwości straciły znaczenie. Z tego punktu widzenia powiedziałbym, że tak – Unia jest skuteczniejszym mechanizmem, niż to było kiedykolwiek w przeszłości. Ale czy wystarczająco skutecznym? To już zupełnie inne pytanie.

Robert Smoleń: Więc jak teraz powinniśmy ją zmieniać? Wiem, jakie są wyobrażenia większości (nawet jeśli niewielkiej) posłów do Parlamentu Europejskiego, bo dali temu wyraz w głosowaniu nad rezolucją w tej sprawie. Ale co jest w tej materii realne? Popatrzmy teraz pięć lat nie do tyłu, lecz do przodu. Z uwzględnieniem okoliczności, które mogą determinować globalną politykę: toczy się wojna tuż za granicą Unii Europejskiej, druga wojna w Strefie Gazy, napięcie wokół Tajwanu, Korea Północna, rosnące w siłę Chiny…

Włodzimierz Cimoszewicz: Wszystkie mające już miejsce konflikty oraz te prawdopodobne w nieodległej przyszłości są sygnałem tego, że świat wkroczył w epokę fundamentalnych zmian. Radykalnie się zmienia. W latach dziewięćdziesiątych, po upadku Związku Radzieckiego, stał się jednobiegunowy. Nawet przyjaciele Stanów Zjednoczonych obawiali się, że czeka nas długi, trwający być może dziesięciolecia, okres hegemonii amerykańskiej (pamiętam wystąpienie Aleksandra Kwaśniewskiego w Akademii Obrony USA, w którym powiedział: „Potrzebne nam jest wasze przywództwo, a nie wasza hegemonia”). Dzisiaj świat jest zupełnie inny. Jest zdecydowanie mniej stabilny, dlatego że pojawiło się wiele państw chcących zmienić układ sił. Mają one środki, żeby do takiej zmiany dążyć. A to oznacza mnożące się konflikty interesów i rosnące prawdopodobieństwo ich przeradzania się w otwarte konflikty, w tym także wojskowe.

Te wszystkie zdarzenia będą wywierały presję na Unię Europejską. Jeżeli dojdzie do jakichś poważnych konfliktów w Azji, w strefie Pacyfiku, sprawiających, że Stany Zjednoczone będę musiały zaangażować się w tamtej części świata znacznie bardziej niż do tej pory kosztem zaangażowania w stosunki euroatlantyckie, to oczywiście wymusi to na Unii działania równoważące. Jeżeli Rosja pokona Ukrainę, będziemy mieli do czynienia z bezpośrednim zagrożeniem na granicy zewnętrznej UE. Jeżeli jej nie pokona i pozostanie dość daleko odsunięta na wschód, sytuacja będzie inna. I inne będą w związku z tym działania dotyczące na przykład rozszerzenia Unii Europejskiej. Jeżeli będziemy przyjmować nowe państwa, to będziemy musieli wiele zmieniać w politykach unijnych, bo to nie będą rozszerzenia łatwe do skonsumowania. Jeżeli nie będziemy przyjmowali, będziemy mogli zachowywać się bardziej konserwatywnie. Będzie mniejsza presja na zmiany.

Unia odgrywa rolę globalną w największym stopniu jako wspólnota ekonomiczna. Dodatkowo trzeba więc będzie jeszcze uwzględniać to, co będzie się działo w gospodarce światowej. Rewolucja cyfrowa i sztuczna inteligencja będą ją przewracały do góry nogami – nie tylko gdy chodzi o układ sił, ale też w odniesieniu do struktury gospodarki, struktury zatrudnienia. Zderzymy się z całkowicie nowymi problemami. W skali UE mogą pojawić się dziesiątki, jeśli nie setki milionów ludzi bez pracy, ze wszystkimi wyobrażalnymi konsekwencjami społecznymi i politycznymi. Trzeba będzie na to wszystko reagować.

W moim przekonaniu odpowiedź będzie polegała na jeszcze mocniejszej integracji, jeszcze lepszej, bardziej lojalnej, z myślą o wspólnym dobru, współpracy. A tym samym konieczna stanie się rewizja traktatów europejskich. Ci, którzy uważają inaczej, wydają się bagatelizować zachodzące w świecie procesy.

Robert Smoleń: Jaka Europa może realnie wyłonić się po zakończeniu lub – gorzej – zamrożeniu wojny wywołanej przez Putina? Kiedy (pewnie raczej niż „czy”) Ukraina zostanie przyjęta do UE i NATO? Czy Rosja będzie w stanie na to zareagować? Zapewne będzie to większe rozszerzenie, razem z Mołdawią i krajami Bałkanów Zachodnich; jak wtedy będzie musiała się zmienić Unia i jaki dokładnie status przyzna nowym członkom? Czy zdoła utrzymać surowy reżim sankcji nałożonych na Moskwę do czasu podporządkowania się przez nią normom prawa międzynarodowego? Czy stworzy własną, faktyczną tożsamość obronną, strategiczną autonomię i wspólną politykę zagraniczną? To wszystko wydaje się pilne, zwłaszcza w obliczu możliwego powrotu Donalda Trumpa do Białego Domu.

Włodzimierz Cimoszewicz: Los tak chciał, że najważniejszą sprawą, jaką zajmowałem się w tej kadencji, była wojna w Ukrainie. Pracowałem w trzech komisjach Parlamentu – spraw zagranicznych, konstytucyjnej oraz badającej zewnętrzną ingerencję w funkcjonowanie demokracji w państwach członkowskich. Udało mi się m.in. wprowadzić do jednej z rezolucji PE pomysł na przeprowadzanie konsultacji ogólnoeuropejskich. W jakimś stopniu to była moja reakcja na wspomniane niepowodzenie Konferencji o przyszłości Europy. Uważam, że wzmocnieniu demokracji dobrze przysłużyłoby się, gdyby Europejczycy mieli na co dzień przekonanie, że są pytani i wysłuchiwani. Dzisiejsza technologia pozwala nam to robić bardzo sprawnie i przy bardzo niskich kosztach. Inną kwestią, której poświęciłem wiele czasu i energii, było przygotowanie gruntu do utworzenia tzw. Ethics Body, organu Unii do spraw „czystych rąk” – który ma przyglądać się, czy politycy i urzędnicy ze wszystkich instytucji UE zachowują się uczciwie i etycznie. To były trudne negocjacje i mam nadzieję, że na ostatnim posiedzeniu plenarnym, w ostatnim tygodniu kwietnia, Parlament ostatecznie zaakceptuje osiągnięte w tej materii porozumienie z Komisją Europejską.

Jednak bezsprzecznie najważniejsza była Ukraina i wojna. Gdy chodzi o negocjacje akcesyjne, także z Mołdawią, to nie są one najpoważniejszym problemem. Można, także przy zachowaniu wysokiego poziomu wymagań, przeprowadzać je sprawnie. Wystarczy rozmawiać nie co miesiąc, tylko co dwa tygodnie – i już dwukrotnie skraca się czas rokowań. Większym problemem będzie autentyczne, realne przygotowanie tych państw do członkostwa. Tutaj w moim przekonaniu żadnego przymykania oka być nie może. W odniesieniu do głównych unijnych zasad, w tym rządów prawa, demokratyzmu, nie można iść na żadne koncesje. I może się okazać, że nie jest łatwo. Dopóki wszystkie państwa członkowskie nie będą przekonane, że w sprawie korupcji Ukraina rzeczywiście jest już po drugiej stronie rzeki, dopóty nie zostanie ona przyjęta. Ukraińcy mogą liczyć na polityczne poparcie, na przyjazne uczucia i solidarność, ale nie na ustępstwa w odniesieniu do spraw podstawowych – bo to po prostu stanowiłoby zagrożenie dla samej Unii, dla jej funkcjonowania i istnienia. Niedawno bardzo otwarcie mówiłem to na spotkaniu z całym kierownictwem Rady Najwyższej w ramach tzw. Dialogów Jeana Monneta.

Nie wiemy, jak się to wszystko potoczy. Jeżeli wojna będzie trwała, Ukraińcom będzie znacznie trudniej spełnić warunki członkostwa. Gdy chodzi o NATO, to w mojej opinii nikt w Sojuszu nie zgodzi się na przyjęcie Ukrainy, która będzie w stanie wojny z innym państwem. Tutaj trzeba działać inaczej: udzielać Ukrainie skutecznej pomocy. Jeśli bowiem przegra, to w ogóle nie będzie mowy o rozszerzeniu. Jej porażka będzie polegała na zwasalizowaniu Ukrainy i nie będzie ona żadnym kandydatem do członkostwa.

Jeżeli uda się Ukrainie skutecznie pomóc, to wtedy – tak; wtedy będziemy o tym dyskutowali. W moim przekonaniu jej wejście do NATO byłoby ważne dla niej samej, ale też byłoby wielką wartością dla nas. Tym bardziej, że przegrana, poturbowana Rosja będzie państwem, w którym łatwo będzie wywoływać nastroje rewanżystowskie. Ludzie rządzący w Moskwie nie będą się chcieli pogodzić z porażką i w związku z tym będą szukali możliwości jakiegoś odwetu.

Państwa bałkańskie oczywiście nie mogą być potraktowane gorzej niż Ukraina. Jeżeli Kijów korzystałby z szybkiej ścieżki, to i one musiałyby się na niej znaleźć. Niektóre z nich powinny być przyjęte jeszcze przed Ukrainą, bo są zdecydowanie bardziej zaawansowane pod każdym względem. Ale są też takie, których przyszłość jest całkowicie niejasna.

Wyraźnie więc widać, że rośnie znaczenie wspólnej polityki zagranicznej Unii Europejskiej (polityka sąsiedztwa i otwarcia też jest jej elementem). Coraz ostrzej będzie się pojawiał problem efektywności procedur decyzyjnych w jej ramach. W moim przekonaniu konieczność odejścia od zasady jednomyślności jest oczywista. Ale trzeba byłoby je poprzedzić głębszą debatą wyjaśniającą ludziom w wielu krajach, dlaczego nie ma w tym nic niestosownego. Mówiąc o przyszłości Unii Europejskiej często odwołuję się do doświadczenia amerykańskiego. Gdy trzynaście kolonii ogłosiło niepodległość, stworzyły konfederację. Dopiero nieomal przegrana wojna (Ameryka cudem obroniła się przed Anglikami) doprowadziła do tego, że większość elit zrozumiała konieczność postępu, zmiany i przyjęto obecną konstytucję, która wprowadziła ustrój federalny. Więc być może jakiś kolejny kryzys czy zagrożenie bardzo poważnym kryzysem odciśnie się na świadomości społecznej.

Ale pamiętajmy, że dzisiaj świadomość polityczna poszczególnych społeczeństw jest kształtowana nie tylko przez dyskusje wewnętrzne, nie tylko przez opiniotwórcze środowiska polityczne, naukowe czy ze świata kultury, ale także przez zewnętrzne ingerencje, które są świadomymi, ukrytymi operacjami wpływu o ogromnym zasięgu i często ogromnej skuteczności. Sztuczna inteligencja, o której wspomniałem, będzie miała niestety także i ten skutek, że będzie ułatwiać złowrogie działania wymierzone przeciwko demokracji. Będziemy to odczuwać w naszych nastrojach i dyskusjach.

Robert Smoleń: Uda się stworzyć europejską tożsamość obronną? Nie w formie jednolitej armii, lecz na przykład wyznaczonych, ukompletowanych, wyposażonych i gotowych do użycia jednostek w państwach członkowskich, zdolnych do współdziałania w oparciu na wspólnych procedurach, najlepiej takich samych jak w NATO.

Włodzimierz Cimoszewicz: W bliskiej – kilkuletniej – perspektywie wszystko zależy od dwóch faktów: tego, jak zakończy się wywołana przez Rosję wojna i czy Donaldowi Trumpowi uda się powrót do władzy. Jeżeli Ukraina się obroni, a Trump nie zostanie prezydentem Stanów Zjednoczonych, to wydaje mi się, że wielkiego parcia na jakieś zasadnicze zmiany nie będzie. Doświadczenie ukraińskie powinno sugerować, że powinniśmy być lepiej przygotowani, ale w praktyce nadzwyczajnych zmian bym się nie spodziewał. W odwrotnym przypadku stanie się to dla Europy oczywistą koniecznością. Będziemy musieli doprowadzić wyszkolenie, organizację i współdziałanie wojsk do poziomu umożliwiającego bardzo szybką reakcję obronną, jeżeli któreś z naszych państw będzie zagrożone. Bo amerykańskiego wsparcia – zarówno ze względu na osobę przywódcy, ale także ze względu na ewentualną sytuację w Azji – nie będziemy pewni.

Robert Smoleń: Bardzo dziękuję.

Rozmowa odbyła się 4 kwietnia 2024 r.

Zapis wystąpienia na konferencji „Unia Europejska jako wspólnota reguł społecznych i norm socjalnych”, przygotowanej i przeprowadzonej 8 maja 2024 r. przez „Res Humana” na zlecenie posła do Parlamentu Europejskiego Włodzimierza Cimoszewicza i zamówienie Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w PE. Przeczytaj informację o konferencji

Bez wątpienia są mocne podstawy do tego, aby mówić o dobrych wynikach i pozytywnych skutkach przystąpienia do Unii Europejskiej. Były one powszechnie podkreślane przy okazji dwudziestej rocznicy tej akcesji. Od tamtego momentu Polska rozwija się jak rzadko kiedy w historii, rośnie zasobność i komfort życia mieszkańców, utrwala się sprawiedliwy, zrównoważony i nowoczesny model społecznej gospodarki rynkowej.

Jednocześnie mamy jednak do czynienia – nie tylko zresztą w Polsce, również w wielu innych krajach Europy – z rozmaitymi przejawami niezadowolenia społecznego. Uwidacznia się ono m.in. w braku akceptacji dla sztandarowych, ambitnych programów UE:  krytykowany jest Zielony Ład, nowe rozwiązania w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, decyzje związane z presją imigracyjną. Ogólnych przyczyn tej frustracji społecznej osobiście doszukuję się w wielkich zmianach, jakie w ciągu ostatnich 20-30 lat zachodzą w świecie. Burzą one porządek, do którego ludzie – zwłaszcza w wysoko rozwiniętych krajach demokratycznego Zachodu – byli przyzwyczajeni. Budzą też niepokój o przyszłość, wywołują niepewność. Wiele osób, całe grupy i warstwy społeczne, odczuwają zdezorientowanie wobec przemian politycznych, ekonomicznych, technologicznych, komunikacyjnych itd. Zmienił się sposób percepcji i rozumienia świata, źródła informacji o nim uległy kolosalnej przemianie. Dzisiaj są one bardzo zdecentralizowane; można by nawet powiedzieć, że stały się bardziej zdemokratyzowane – ale jednocześnie wiąże się z tym już coś znacznie więcej niż tylko ryzyko (znane są bowiem potwierdzające to zagrożenie twarde fakty) aktywnej, celowej i świadomej działalności dezinformacyjnej. Chodzi tu zarówno o dezinformację wewnątrz naszych społeczeństw, jak i działalność w tej mierze ze strony państw trzecich, głównie Rosji. Te działania z pewnością przyczyniają się do niepokojów, do pewnej podejrzliwości, braku zaufania do elit rządzących – a także braku zaufania do instytucji europejskich. Ważne jest, żebyśmy mieli tego świadomość, dokonali precyzyjnej diagnozy tego problemu i znaleźli sposoby skutecznej reakcji na takie ingerencje.

Być może przystępując do Wspólnoty nie przywiązywaliśmy wystarczającego znaczenia do socjalnego wymiaru członkostwa. Pamiętajmy jednak, że Unia ma ograniczone kompetencje w zakresie polityki społecznej. Dwie dekady temu, gdy negocjowaliśmy warunki, na jakich odbyło się rozszerzenie, w ogóle nie było żadnej gotowości po stronie naszych partnerów do pójścia w tym kierunku. Zresztą nie za bardzo widać ją także dzisiaj. Dziesięć lat temu miałem przyjemność wygłosić tak zwany wykład geremkowski, organizowany przez Ministerstwa Spraw Zagranicznych Polski i Holandii. Mówiłem wtedy o Unii Europejskiej na rozdrożu. Stwierdziłem między innymi, że powinniśmy zacząć poważnie rozmawiać o rozwijaniu także wspólnej polityki społecznej. Dopóki będą istniały duże różnice materialne wewnątrz społeczeństw, a także między społeczeństwami, dopóty będzie to wywoływało problemy transgraniczne, ponadnarodowe w obrębie całej UE. Jak na razie na to przyzwolenia nie ma. Panuje też ogromny sceptycyzm, gdy chodzi o możliwość otwarcia dyskusji na temat zmian w traktatach o Unii Europejskiej i o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – a bez nich nie da się zrealizować wielu zamierzeń socjalnych, jeśli miałyby mieć charakter wspólnotowy.

Ogólny bilans pięciu lat pracy Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego kadencji 2019-2024 oceniam jako ewidentnie pozytywny. Wyrażam ten pogląd dostrzegając rozmaite słabości instytucji UE i polityki państw członkowskich, zdarzające się niedoróbki, czasami również kompromitującą niechęć do robienia rzeczy słusznych i ważnych; zapewne mam w tej materii nawet większą wiedzę od typowego konsumenta informacji ze środków masowego komunikowania. W niektórych projektach, w które byłem osobiście zaangażowany, nie udało się osiągnąć tak ambitnych celów, jakie na początku zakładaliśmy. Jedno z ostatnich głosowań na ostatnim posiedzeniu Parlamentu kończącej się kadencji dotyczyło utworzenia Ethics Body – jednolitej instytucji kontrolującej respektowanie standardów zdefiniowanych w kodeksach etycznych różnych instytucji UE. Niestety, musieliśmy zgodzić się – zresztą tylko niewielką większością głosów – na mało satysfakcjonujący kompromis osiągnięty w wyniku negocjacji z Komisją Europejską. O ile ona próbowała się opierać tej decyzji, to Rada Europejska w ogóle odmówiła udziału w tym przedsięwzięciu, szalenie ważnym dla wizerunku Unii. Mimo tych nieco podszytych rozgoryczeniem uwag krytycznych, generalnie bilans ostatniego pięciolecia jest, podkreślam, pozytywny.

W moim przekonaniu dalsze zacieśnianie powiązań jest korzystne dla całej Unii i wszystkich państw członkowskich; po drugie – jest to konieczne w związku ze zmianami zachodzącymi w świecie. Jestem zwolennikiem wzmacniania integracji. Jeśli jednak chodzi o przyszłość Unii w wymiarze pewnej filozofii organizacyjnej, to bardzo wątpię, żebyśmy doszli do daleko idących rozwiązań w tym względzie wyłącznie w wyniku naszej wiedzy i naszej wyobraźni. Często natomiast instytucje międzynarodowe są zmuszone do wykonania zdecydowanych kroków naprzód z uwagi na zewnętrzne zagrożenia, czasem także z powodu przeżywanych wewnętrznych kryzysów. W efekcie pandemii COVID-19 stało się coś bezprecedensowego: na sfinansowanie niezbędnego funduszu rekonstrukcji ekonomicznej Europy zaciągnięto po raz pierwszy w historii wspólny dług. To nieco popchnęło Unię w kierunku funkcjonowania jako federacja. Stało się to możliwe tylko i wyłącznie dlatego, że nad naszymi społeczeństwami zawisło bardzo zagrożenie. Innym znanym z historii przykładem jest przekształcenie konfederacji amerykańskich stanów w federację, kiedy to śmiertelne zagrożenie – w tamtym przypadku w trakcie wojny brytyjsko-amerykańskiej – skłoniło przedstawicieli niezależnych państw do tego, żeby się porozumieć i stworzyć jedno państwo federalne. Jest więc całkiem możliwe, że w przyszłości tego typu tendencje będą wzmacniane przez rozmaite problemy i zagrożenia.

Czynnikiem, który z pewnością znacząco wpłynie na rozwój Unii jako projektu społecznego jest rozwój i upowszechnianie się sztucznej inteligencji. UE jako pierwsza podjęła się uregulowania tej kwestii – tyle że przyjęte przepisy mają na celu tylko zapobieganie patologicznym zastosowaniom AI. To jest oczywiście ważne, ale sztuczna inteligencja będzie miała siłę wielkiego tsunami, gdy się przetoczy przez rynek pracy, biznes oraz zachowania i styl życia Europejczyków. Jestem przekonany, że to zmusi państwa do ściślejszego współdziałania, do przyznania sobie – jako Wspólnocie – nowych uprawnień i kompetencji. Bez tego bowiem nie będzie można sobie poradzić z bardzo wieloma nowymi wyzwaniami społecznymi i gospodarczymi.

 

Zapis wystąpienia na konferencji „Unia Europejska jako wspólnota reguł społecznych i norm socjalnych”, przygotowanej i przeprowadzonej 8 maja 2024 r. przez „Res Humana” na zlecenie posła do Parlamentu Europejskiego Włodzimierza Cimoszewicza i zamówienie Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w PE. Przeczytaj informację o konferencji

Rozważanie perspektyw dalszego rozwoju Unii Europejskiej jako projektu socjalnego implikuje, że Unia swój projekt społeczny ma. Zgadzam się z tym założeniem. Oczywiście możemy zastanawiać się, czy jest on wystarczająco dobry i czy mógłby być lepszy.

Swoje uwagi podzielę na dwie części: trochę opowiem o historii przystępowania Polski do Unii Europejskiej i funkcjonowania w niej, bo to jest w pewien sposób także historia związków zawodowych i wyobrażeń pracowników co do tego, jaka ta Unia miałaby być. Pod koniec tego wywodu poruszę kwestię przyszłości UE w powiązaniu z wymiarem socjalnym integracji.

Zacznę od tego, że Unia nie była jednolita, jeśli chodzi o podejście do spraw społecznych. Kiedy Polska na początku na dziewięćdziesiątych składała wniosek o członkostwo i rozpoczynała proces negocjacyjny, była to Unia Jacques’a Delorsa, który pełnił wówczas funkcję przewodniczącego Komisji Europejskiej. Przez środowiska pracownicze, stronę społeczną, ten czas jest najlepiej wspominanym okresem w całej historii Wspólnoty, począwszy od lat pięćdziesiątych. Przypomnę chociażby bardzo ważny z naszego punktu widzenia szczyt w Val Duchesse, którym Delors rozpoczął europejski dialog społeczny. Niedawno świętowaliśmy czterdziestolecie tego wydarzenia. Jego rolę i znaczenie osobistego zaangażowania zmarłego w grudniu 2023 roku Delorsa podkreślały instytucje europejskie wraz z partnerami społecznymi. Dla nas tamta Unia jest bardzo silnym punktem odniesienia. Można śmiało powiedzieć, że był to złoty okres, jeśli chodzi o podejście do kwestii społecznych. Miało wtedy miejsce przyspieszenie w zakresie regulacji w odniesieniu do tej problematyki.

Potem nastąpił okres Jacquesa Santera. Polska przystąpiła do Unii Europejskiej pod koniec kadencji Romano Prodiego, ale w gruncie rzeczy nasze członkostwo zbiegło się z początkiem przewodnictwa Jose Manuela Barroso, który objął to stanowisko kilka miesięcy później, w końcu 2004 roku. A to jest akurat czas, który my jako związkowcy europejscy wspominamy najmniej przychylnie. Zdecydowany priorytet miało to, co biznesowe, co rynkowe. Kwestie społeczne były ograniczane, raczej nie podejmowano tych tematów. Od końca kadencji Barroso – za przewodnictwa Jean-Claude Junckera, który zapoczątkował inne podejście do kwestii społecznych, i teraz całkiem dobrze ocenianej Ursuli von der Leyen – sytuacja się poprawia. Cała ta trójka wywodzi się z tej samej rodziny politycznej, czyli z Europejskiej Partii Ludowej, ale jednak są to zupełnie różni politycy. Obecna przewodnicząca Komisji Europejskiej w gruncie rzeczy zrealizowała wszystkie obietnice: dyrektywa w sprawie płac minimalnych weszła w życie (w Polsce jesteśmy na etapie jej implementacji), zostały dopracowane nowe rozwiązania dotyczące równości płac kobiet i mężczyzn, mamy rozwiązania dotyczące przejrzystości i przewidywalności warunków pracy. Są także rozwiązania dotyczące ważnej kwestii – pracy platformowej –  nowego zjawiska na rynku pracy, które dotychczas wymykało się regulacjom. Na poziomie wspólnotowym powstają więc ważne rozwiązania, które jak najbardziej mieszczą się w katalogu polityki społecznej czy spraw socjalnych. Trzeba też pamiętać, że w samych traktatach znajdują się ważne zapisy dotyczące dialogu społecznego i roli partnerów społecznych we współkształtowaniu ładu społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej. Jest Karta Praw Podstawowych UE i przede wszystkim Europejski Filar Praw Socjalnych wraz z dokumentem wdrażającym, przyjęte na szczycie społecznym w Porto w 2021 roku.

Zatem od dwudziestu lat Polska należy do przestrzeni, która choć niejednolita, nie taka sama historycznie, to jednak w dynamicznym ujęciu niewątpliwie coraz silniej integruje się w zakresie spraw społecznych. W wielu punktach są oczywiście ograniczenia. Chociażby nie ujednolicamy kwestii emerytur, w rękach krajów członkowskich pozostaje prowadzenie polityki społecznej. Wydawało się, że kwestia płac jest na gruncie traktatów wyłączona z domeny wspólnotowej, a jednak udało się ją uregulować. Tak więc tam, gdzie Unia Europejska widzi korzyści płynące z regulacji, potrafi to przeprowadzić. Z punktu widzenia interesu związków zawodowych robi to coraz skuteczniej, coraz aktywniej i coraz lepiej.

Europejski dialog społeczny, zapoczątkowany właśnie w 1985 roku przez Delorsa w Val Duchesse, został wpisany do unijnych traktatów i dziś stanowi integralną część projektu europejskiego. Komisja Europejska usuwa się w cień, kiedy partnerzy społeczni – organizacje pracodawców i związki zawodowe – postanawiają wspólnie w dialogu dwustronnym porozumieć się w jakiejś sprawie. Czasami jest to twarde prawo, czasami – miękkie, przekształcane w formę porozumień ramowych europejskich partnerów społecznych. W wielu dziedzinach 27 interesów strony pracy i 27 interesów przedsiębiorców reprezentowanych przez państwa członkowskie potrafi się porozumieć na poziomie europejskim. Wydawałoby się to niemożliwe, a jednak w wielu przypadkach tak się dzieje. Ostatnim takim przykładem jest porozumienie odnoszące się do cyfryzacji.

Niedawno utworzono instytucję o nazwie European Labour Authority, którą moglibyśmy nazwać taką europejską inspekcją pracy. Ma co prawda nieco ograniczone kompetencje, głównie zajmuje się koordynacją spraw związanych z mobilnością na rynku pracy. Jednak warto podkreślić, że na poziomie unijnym mamy już ciało ponadnarodowe zajmujące się ochroną pracowników, choć tylko tych, którzy przemieszczają się i podejmują pracę w różnych krajach członkowskich Unii Europejskiej (oczywiście dotyczy to także pracowników transgranicznych).

Perspektywy dalszego rozwoju Unii Europejskiej najkrócej mógłbym ująć w następujący sposób: albo stanie się ona bardziej socjalna, albo nie będzie jej wcale. Stoi w tej chwili przed potężnymi wyzwaniami. Wiele ośrodków, wiele grup próbuje ją rozsadzić, podważyć jej autorytet, ograniczyć jej rolę; być może nawet doprowadzić do jej rozpadu. Nie możemy na to pozwolić także ze względu na to, że jest to ważna przestrzeń rozwijania norm socjalnych, stosunków pracy i polityki społecznej. Z drugiej strony wydaje się, że problemy Unii Europejskiej wynikają również z tego, że jest ona niewystarczająco społeczna, że w niedostatecznym stopniu odpowiada na wyzwania związane ze społecznymi oczekiwaniami oraz problemami. W wielu momentach zachowuje się reaktywnie –  odpowiada na przyspieszenie ze strony biznesu, kapitału i stara się tylko minimalizować zagrożenia z tym związane.

Unia Europejska jest najlepszym miejscem do życia na Ziemi w dużej mierze ze względu na łączenie i równoważenie tego, co gospodarcze, z tym, co społeczne. Jesteśmy częścią wyjątkowego ciała w skali globalnej. Niewątpliwie mamy do czynienia z rywalizacją Stanów Zjednoczonych, Chin, może całego bloku BRICS i właśnie UE. Ale tylko liderzy europejscy dążą do przywództwa, do zdobycia przewag konkurencyjnych w gospodarce, nie zapominając przy tym o ładzie społecznym. Nasza wyjątkowość względem wszystkich pozostałych aktorów polega na tym, że jesteśmy zaawansowani pod tym względem, że kwestie społeczne są wpisane w nasze DNA. Unia Europejska nie jest tylko przestrzenią biznesową, ani rynkową; jest też ważną przestrzenią społeczną. Jeżeli utrzymamy ten charakter (zbliżają się wybory do Parlamentu Europejskiego, będziemy współdecydować o przyszłym kształcie Unii), a jeszcze lepiej, jeśli tę równowagę jeszcze wzmocnimy, to Europa 27 państw zyska szansę stania się absolutnie unikalną przestrzenią na mapie świata. Mam zresztą nadzieję, że w relatywnie nieodległym czasie tych krajów będzie jeszcze więcej.

Dochodzimy w ten sposób do fundamentalnego pytania: czym ostatecznie ma być Unia? „Europą ojczyzn” czy federacją, czymś na kształt Stanów Zjednoczonych Europy? Jestem zwolennikiem ściślejszej integracji przede wszystkim w odniesieniu do spraw społecznych, a więc bliżej mi do scenariusza federacyjnego niż scenariusza ojczyzn. Czy Unia Europejska byłaby na to gotowa, należałoby sprawdzić. W ostatnim czasie przechodziliśmy test sprawności UE – była nim pandemia COVID-19. Moim zdaniem Wspólnota zdała ten egzamin doskonale. Zarządzanie Unią Europejską nie jest proste, a mimo to potrafiliśmy w tak trudnym czasie w miarę dobrze poradzić sobie z koordynacją systemów ochrony zdrowia, koordynacją logistyczną związaną ze szczepionkami, z zadbaniem o to, aby te szczepionki powstały jak najszybciej. Wygenerowaliśmy środki pomocowe, takie jak mechanizm SURE, później fundusz odbudowy i wzmacniania odporności, a więc budowania zabezpieczeń na nieprzewidywalne wydarzenia w przyszłości. Podjęte decyzje i działania pokazały, że UE jest zdolna nie tylko zarządzać w dobrych czasach, ale także szybko odpowiadać na wyzwania pojawiające się nieoczekiwanie. To dobrze wróży na przyszłość. Unia jest organizacją, która potrafi dobrze zarządzać niełatwym obszarem i w niełatwych czasach.

Piotr Ostrowski jest przewodniczącym Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych

Zapis wystąpienia na konferencji „Unia Europejska jako wspólnota reguł społecznych i norm socjalnych”, przygotowanej i przeprowadzonej 8 maja 2024 r. przez „Res Humana” na zlecenie posła do Parlamentu Europejskiego Włodzimierza Cimoszewicza i zamówienie Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w PE. Przeczytaj informację o konferencji

Postaram się odpowiedzieć na pytanie postawione w centrum tej konferencji z perspektywy sytuacji pracowników na niemieckim i europejskim rynku pracy. Reprezentuję sieć poradni Faire Mobilität, zajmującą się doradztwem dla pracowników migrujących i należącą do Federacji Niemieckich Związków Zawodowych DGB. Od siedmiu pracuję w jej biurze we Frankfurcie nad Menem. Poradnie powstały w roku 2011 – bardzo ważnym, ponieważ wtedy właśnie otwarto rynek pracy pomiędzy Polską a Niemcami. Utworzenie Faire Mobilität było odpowiedzią na ten fakt.

Na pewno był to dobry krok ku realizacji celów Unii Europejskiej, jakimi są m.in. sprawiedliwość społeczna i ochrona socjalna. Aktualnie na terenie Niemiec działa 13 placówek w ramach tej sieci. Oferują one nieodpłatne doradztwo z zakresu prawa pracy – a także po części prawa socjalnego – w Niemczech. Ważnym aspektem naszej pracy jest to, że oferujemy doradztwo w językach ojczystych pracowników migrujących. Na początku był to język polski, później jednak europejski rynek pracy zaczął się coraz bardziej otwierać i aktualnie doradzamy także w języku rumuńskim, bułgarskim, czeskim, węgierskim oraz chorwackim. Istotną częścią naszej pracy są kampanie informacyjne, których celem jest wsparcie pracowników mobilnych w postaci informacji na temat praw, jakie posiadają w kraju zatrudnienia. We współpracy ze związkami zawodowymi przeprowadzamy bardzo konkretne kampanie skierowane do konkretnych pracowników zatrudnionych w konkretnych branżach. W ciągu kilkunastu lat działalności zebraliśmy wiedzę pozwalającą zdefiniować, w których branżach pracownicy migracyjni pracują. Na tej podstawie jesteśmy w stanie takie akcje precyzyjnie formatować i przekazywać za ich pośrednictwem przydatne informacje. Adresatami są na przykład pracownicy branży budowlanej, branży mięsnej, pracownicy sezonowi, którzy pracują w sektorze rolnictwa. Oprócz doradztwa i kampanii sporą część naszej pracy stanowi indywidualne wsparcie dla pracowników w kryzysowych sytuacjach, polegające na pomocy w egzekwowaniu praw tych pracowników poprzez kontakt z pracodawcami lub właściwymi instytucjami. Staramy się zażegnać konflikt i znaleźć rozwiązanie. Często chodzi o niewypłacone wynagrodzenie, wypowiedzenie, uzyskanie dla pracujących niezbędnych dokumentów.

Z naszych doświadczeń wynika, że istniejące regulacje unijne – dyrektywy, także te już wdrożone do prawa krajowego (jak na przykład dyrektywa o delegowaniu pracowników) – dają dość solidne ramy prawne. Jednak tak naprawdę poziom ochrony i sprawiedliwe traktowanie pracowników mobilnych określają możliwości egzekwowania ich praw. Nie we wszystkich krajach UE istnieją instytucje, które mogłyby pracowników migrujących wspierać. Na przykład w Niemczech nie ma inspekcji pracy, co sprawia, że pracownicy z Polski, Rumunii, Bułgarii etc. muszą sami dochodzić swoich roszczeń. Bez znajomości języka, wiedzy o systemie prawnym w kraju zatrudnienia jest to nieosiągalne.

Dla związków zawodowych organizacja pracowników migracyjnych wciąż jest wyzwaniem. Nie tylko ze względu na barierę językową, ale także ze względu na mobilność pracowników. Poruszają się oni zarówno wewnątrz Niemiec, jak i na obszarze całej Unii Europejskiej. Przebywają tutaj tymczasowo, co  utrudnia dostęp do tej grupy. Utrudniony jest też dostęp też do pewnych struktur społecznych. Brakuje świadomości na temat instytucji, działalności systemu oraz działalności związków zawodowych, które np. w Niemczech działają inaczej niż np. w Polsce. Struktury związkowe powoli dopasowują się, otwierają na pracowników migrujących. Dobrym przykładem jest współpraca Faire Mobilität i związku zawodowego IG Metall w Brandenburgii w kontekście fabryki Tesli w podberlińskim Grünheide, zatrudniającej wielu pracowników transgranicznych z Polski. Udało się ich uzwiązkowić, weszli oni tez w skład rady zakładowej.

Takich poradni potrzeba więcej, nie tylko na terenie Niemiec, ale generalnie w całej Europie. Na tym polu zachodzą stopniowe zmiany. Ich przykładem może być projekt Fair European Labour Mobility. W ramach tego europejskiego projektu związki zawodowe z siedmiu krajów otworzyły ściśle ze sobą współpracujące poradnie dla pracowników migrujących. W tym przedsięwzięciu uczestniczy też OPZZ i poradnia w Warszawie.

Ponieważ zadaniem Unii jako wspólnoty jest zagwarantowanie uczciwych warunków zatrudnienia pracownikom – jako fundamentowi europejskiego rynku pracy – te struktury doradztwa i wsparcia powinny być stałe i najlepiej finansowane z budżetu Komisji Europejskiej. Istniejąca struktura wsparcia o takim charakterze dla pracodawców w postaci Enterprise Europe Network powinna mieć swoje lustrzane odbicie.

Oto kilka przykładów potwierdzających, że takie wsparcie byłoby konieczne:

Dość znanym przypadkiem były wielotygodniowe protesty kierowców pojazdów ciężarowych, jakie miały miejsce w 2023 roku w Niemczech, jeden wiosną, drugi – latem i wczesną jesienią. Kierowcy co prawda pochodzili z krajów pozaunijnych, głównie z Gruzji i Uzbekistanu, ale mieli pozwolenia na pobyt w Polsce, podpisane polskie umowy i wykonywali transport towarów dla znanych europejskich firm, jak DHL, Ikea czy Red Bull oraz jeździli po całej Europie. Miesiącami otrzymywali zaniżone wypłaty, a niektórzy miesiącami nie otrzymywali ich wcale. Zadłużenie wobec niektórych z nich sięgało 12.000 euro. Z bezradności po prostu zatrzymali swoje pojazdy na parkingu przy autostradzie i rozpoczęli protest. Za drugim razem trwał on trzy miesiące. Początkowo uczestniczyło w nim 120 kierowców. Przez cały ten czas były prowadzone negocjacje z pracodawcą oraz z firmami zlecającymi transport. Zakończyły się one sukcesem, kierowcy otrzymali należne im pieniądze. Wymagało to jednak dużego zaangażowania ze strony Faire Mobilität, związków zawodowych, holenderskiej fundacji RTDD, która zajmuje się właśnie warunkami pracy kierowców w kontekście europejskim. A także innych instytucji – bo trzeba było stworzyć całą infrastrukturę, zapewnić  protestującym pożywienie itd. Te protesty odbiły się szerokim echem w mediach w Niemczech i w całej Europie.

Takie wydarzenia wcale nie są wyjątkiem. W naszych poradniach właściwie nieustannie mamy do czynienia z podobnymi sytuacjami. Dotyczą one na przykład opiekunów i opiekunki w opiece domowej z Polski, którzy nie dostają wynagrodzenia za dyżury nocne. Ponadto nie mają ważnego w Niemczech ubezpieczenia zdrowotnego. Mamy do czynienia z pracownikami agencji pracy tymczasowej, którzy od pracodawcy dostają też zakwaterowanie i w momencie, kiedy tracą pracę, grozi im bezdomność. Są pracownicy branży budowlanej, którzy nie dostają wynagrodzenia za urlop albo za nadgodziny. Takich spraw jest naprawdę sporo. Uwagi wymagają nie tylko masowe protesty, lecz również indywidualne losy ludzi, którzy decydują się na emigrację w ramach swobodnego przepływu osób w Unii Europejskiej. W europejskiej Wspólnocie powinniśmy także myśleć o tych poszczególnych przypadkach, bo jest ich wiele. Poradnie takie jak nasza istnieją także po to, aby dać niesprawiedliwie potraktowanym pracownikom głos i w ich mieniu walczyć o ich prawa.

Unia Europejska stworzyła ramy prawne w celu zabezpieczenia pracowników, ale brakuje instrumentów, które umożliwiają egzekwowanie tych praw. Takimi instrumentami byłyby: rozbudowa placówek doradczych z budżetu Komisji Europejskiej także przeprowadzania efektywnych kontroli u pracodawców sprawdzających, czy właściwe przepisy i standardy są zachowywane. Oraz – tego nigdy za wiele – kampanie dla pracowników podwyższające ich świadomość posiadanych przez nich praw. To jest podstawa przy otwartym rynku pracy.

Dowodem na wielość stojących przed nami wyzwań jest to, że w Faire Mobilität wciąż zderzamy się z takimi samymi problemami związanymi z sytuacją pracowników migrujących, jak 13 lat temu. Na poziomie europejskim zachodzą jednak korzystne zmiany, choćby European Labour Authority, europejska inspekcja pracy (której kompetencje należy rozbudować). W całości uważam jednak, że perspektywa na przyszłość jest dość pozytywna.

Maria Anioł jest doradczynią w sieci Faire Mobilität przy Federacji Niemieckich Związków Zawodowych DGB

Zapis wystąpienia na konferencji „Unia Europejska jako wspólnota reguł społecznych i norm socjalnych”, przygotowanej i przeprowadzonej 8 maja 2024 r. przez „Res Humana” na zlecenie posła do Parlamentu Europejskiego Włodzimierza Cimoszewicza i zamówienie Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w PE. Przeczytaj informację o konferencji

Pozwolę sobie zacząć od dygresji. Ostatnio miałam przyjemność komentować kolejny z wykonywanych rokrocznie od lat dziewięćdziesiątych sondaży Centrum Badania Opinii Społecznej na temat nastawienia Polaków do integracji europejskiej i ich zaufania do instytucji UE. Z najnowszych wyników wyraźnie wynika, że dzisiaj jesteśmy na takim samym etapie poparcia, jak przed dziesięciu laty. To przykre. Zresztą w pracy z młodzieżą szkolną – teraz w roku 2024 młodzież podjęła bardzo dużo inicjatyw, organizuje spotkania o tematyce unijnej, znów można wchodzić do szkół z edukacją europejską – widać ogólne niezrozumienie, czym jest Unia i jej instytucje. Przeżyliśmy zapaść w szerzeniu wiedzy o UE. Jednym z przejawów tej zapaści jest ignorancja w odniesieniu do Karty Praw Podstawowych, jej  wartości i norm. Powszechne jest przekonanie, że Karta w Polsce nie obowiązuje – co oczywiście jest wielkim zafałszowaniem.

Tymczasem na podstawie Karty Praw Podstawowych, w szczególności jej części IV pt. „Solidarność”, można byłoby wywalczyć wiele praw socjalnych. Zwłaszcza że wraz z traktatem z Lizbony stała się ona integralną częścią prawa pierwotnego UE.

Protesty rolnicze w Europie w latach 2023 – 2024 miały różne tło. W Polsce protestowano z głośnym hasłem w mediach przeciw tym rozwiązaniom Zielonego Ładu, które od 1 stycznia 2024 r. zostały wprowadzone do Wspólnej Polityki Rolnej. Jednak dotyczyły one tylko tych rolników, którzy mają obszary powyżej 10 hektarów i sprowadzały się do dodatkowych bonifikat dla tych z nich, którzy chcieliby skorzystać z dodatkowych dopłat, jeśli zdecydowaliby się ugorowanie i ekoschematy. Było to więc totalne niezrozumienie; zły komunikat, zły przekaz. W innych państwach podobnie – natomiast dotyczyło to większej liczby rolników wielkoobszarowych (w Polsce rolnictwo wciąż  jest bardziej rozdrobnione). Cele tych wprowadzonych, a następnie pod presją zawieszonych regulacji, były ważne dla klimatu i dla ochrony środowiska, a także zdrowia publicznego, łańcuchów dostaw i ochrony obszarów zapylania. Niestety, Komisja Europejska ugięła się w obliczu tych protestów.

Powód strajków w Niemczech był zupełnie inny – miał podtekst budżetowy. Niemiecki rząd zakładał, że będzie mógł jeszcze na starych zasadach ochrony covidowej dokonać przerzucenia pewnej transzy środków i wypłacać pewne subwencje na politykę rolną. Okazało się to niemożliwe, w związku z czym zabrakło istotnych sum na politykę rolną. Więc jedno z drugim nie ma nic wspólnego. Jedno – to jest ochrona klimatu oraz środowiska; byłoby dobrze, gdyby rozwiązania Europejskiego Zielonego Ładu zostały wprowadzone.

Jeśli chodzi o usługi publiczne w Unii Europejskiej, czy to zabezpieczenie społeczne, czy opiekę medyczną, to uważam, że w obecnych warunkach osiągnęliśmy maksymalny możliwy poziom harmonizacji. Pomiędzy poszczególnymi państwami istnieje zbyt wielka dywersyfikacja systemów, by  można było zapewnić coś więcej niż dostęp do świadczeń wynikający z dyrektyw określających status osób podróżujących lub pracujących (pracownicy migrujący, transgraniczni, delegowani, zakładający własna działalność gospodarczą w innym państwie UE).

Dr hab. Marta Witkowska jest profesorem Uniwersytetu Warszawskiego

Głosy w dyskusji na konferencji „Unia Europejska jako wspólnota reguł społecznych i norm socjalnych”, przygotowanej i przeprowadzonej 8 maja 2024 r. przez „Res Humana” na zlecenie posła do Parlamentu Europejskiego Włodzimierza Cimoszewicza i zamówienie Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w PE. Przeczytaj informację o konferencji

Andrzej Radzikowski, były przewodniczący Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych

Jeżeli szukamy odpowiedzi na pytanie „Co poszło nie tak?”, to wydaje mi się, że przede wszystkim to, że politycy – niestety nie tylko w Polsce – zaczęli wykorzystywać Unię Europejską do bieżącej walki politycznej. Wychodząc z założenia, że to, co dzieje się w Brukseli jest mniej na co dzień znane obywatelom ich państw, bardzo wybiórczo jedne rzeczy wyciszali, inne nagłaśniali. Ostatnio byliśmy świadkami, jak manipulowany był przekaz dotyczący Zielonego Ładu i Wspólnej Polityki Rolnej. Najważniejszym wyzwaniem dla nas wszystkich jest więc doprowadzenie do uczciwego pokazywania tego, na czym polega Unia Europejska i jak wyglądają toczące się w jej ramach procesy. Jeśli bowiem pokaże się to uczciwie, Unia sama się broni.

To zadanie tym ważniejsze, że pojawiło się kilka nowych wyzwań, których nie było w momencie wstępowania Polski do UE. Mieliśmy pandemię COVID-19, mamy kryzys migracyjny, kryzys wywołany agresją Rosji na Ukrainę i kryzys klimatyczny. Każdy z nich niesie zagrożenia, choć oczywiście każdy trochę inne. A jak są zagrożenia, jak jeszcze często towarzyszy im spadek poziomu życia, to budzą się demony. Do głosu zaczynają dochodzić wszyscy ci, którzy chcą ubić swoje wąsko pojęte interesy. I rzeczywiście często zdobywają poklask.

Robert Smoleń, redaktor naczelny dwumiesięcznika „Res Humana” i portalu reshumana.pl

Wydaje się, że odpowiedź na pierwsze pytanie – czy fala różnych niepokojów przetaczająca się przez obszar Unii Europejskiej w latach 2023 i 2024 ma jakiś wspólny mianownik – jest negatywna. Mamy do czynienia z wyjątkowym zbiegiem okoliczności; różne grupy społeczne z różnych powodów i motywacji domagają się zaspokojenia swoich interesów, ale to nie znaczy, że kumulacja protestów może osłabić spójność społeczną Wspólnoty. To bardzo dobra, optymistyczna konkluzja.

Natomiast jeśli chodzi o przyszłość, to Unia musi się dalej integrować; co więcej, ta integracja musi być bardziej zdecydowana. Byłoby zgodne z pewną historyczną logiką, gdyby z czasem objęła ona również usługi publiczne. Myślę, że ten proces mógłby się rozpocząć od ujednolicenia standardów opieki zdrowotnej, uczynienia z tego obszaru jednej z kompetencji dzielonych Unii i państw członkowskich. W związku z tym, że wiele osób przemieszcza się po terytorium UE, byłoby dla nich dużym ułatwieniem, gdyby wszyscy mieli dostęp do tego samego poziomu usług medycznych niezależnie od tego, w którym akurat kraju przebywają, z jakim statusem, czy jest to pobyt krótszy, dłuższy, czy stały. Sprzyjałoby to też ogólnej spójności: wszyscy w mocniejszym stopniu czuliby się obywatelami Unii Europejskiej posiadającymi dokładnie takie same prawa i takie same możliwości dostępu do tej usługi publicznej. Zdaję sobie sprawę, że uwspólnotowienie służby zdrowia nie jest proste. W listopadzie 2021 roku odbyła się zorganizowana także przez pana posła Włodzimierza Cimoszewicza konferencja na ten temat z udziałem doświadczonych ekspertów w tej dziedzinie. Dyskusja ta zakończyła się wnioskiem, że powstanie jednolitej przestrzeni opieki zdrowotnej UE jest absolutnie realne (w perspektywie jednego pokolenia) i w zasadzie konieczne. Byłoby to kosztowne dla budżetów mniej zamożnych państw (jednak w granicach możliwości), ale z pewnością przyniosłoby korzyści ich obywatelom.

Osobiście zgadzam się z poglądem, że integracja będzie następować, obejmując także obszar spraw społecznych. Rysują się obecnie trzy modele gospodarcze: obok społecznej gospodarki rynkowej w wydaniu znanym w UE, także amerykański – wolnorynkowy, ale odmienny od europejskiego – oraz chiński (prawdopodobnie w przyszłości można będzie go ekstrapolować na większość krajów BRICS). Poza dyskusją jest, że Europejczycy w żadnym wypadku nie będą chcieli zamienić swojego modelu na żaden z tych dwóch alternatywnych. A to będzie wymuszać głębszą integrację wewnątrz Wspólnoty.

Na pewno czekają nas wyzwania dotyczące przyszłości rynku pracy. W konsekwencji upowszechnienia się sztucznej inteligencji wiele zawodów zniknie, powstaną nowe. Implikacje tego procesu będą daleko idące. Jednak Unia Europejska lepiej się zmierzy z tym wyzwaniem niż jakiekolwiek państwo członkowskie z osobna.

Zbigniew Wróbel, przedsiębiorca, menedżer, działacz gospodarczy, m.in. były prezes PKN Orlen SA

Po dwudziestu latach obecności w Unii Europejskiej przychodzi taka refleksja, że wspólnie z innymi jej członkami stoimy obok siebie, trzymamy się za ręce, ale nic więcej nie robimy – tak jakbyśmy nie zauważyli, że sytuacja na świecie dramatycznie się zmieniła. Mam na myśli napięcia międzynarodowe, populizm, który zawłaszczył idee lewicowe, w związku z czym trzeba je na nowo zdefiniować. Uważam, że dzisiaj głównym hasłem powinno być: jak najszybciej zjednoczyć Europę i stworzyć byt państwowy. To jest cel naszych czasów; dla polityków, posłów i wszystkich ludzi troszczących się o jutro regionu, w którym żyjemy. Jeżeli tego nie uczynimy, to przestanie mieć znaczenie, czy Unia ma być socjalna, czy nie – bo jej po prostu nie będzie. Rozsadzą ją siły odśrodkowe, przyczynią się do tego ruchy migracyjne stanowiące wyzwanie, przed którym wszyscy stoimy. I w końcu doprowadzimy do sytuacji, w której będziemy – jak kiedyś Włochy – zlepkiem małych nic nie znaczących państewek.

O tym, czy w powyborczej rzeczywistości da się ułożyć na nowo obszar stosunków między Rzecząpospolitą a Kościołem Rzymskokatolickim, dyskutują: Mirosław CHAŁUBIŃSKI, Ewa DĄBROWSKA-SZULC, Mirosław KARWAT, Tadeusz KLEMENTEWICZ, Robert SMOLEŃ, Danuta WANIEK i Mirosław WORONIECKI.

Danuta Waniek: Jak pamiętamy, stosunki państwo – Kościół stanowiły jeden z wiodących nurtów ostatniej kampanii wyborczej, ze strony partii koalicyjnych padły istotne postulaty i obietnice, idące w ślad za oczekiwaniami wyborców PO, Trzeciej Drogi czy Nowej Lewicy. Najdalej szła w swych hasłach programowych Lewica, opowiadająca się zdecydowanie za państwem świeckim i przestrzeganiem praw kobiet, które w praktyce prawno-politycznej były systematycznie ograniczane przez prawicę na życzenie kleru.

Po ostatnich wyborach otworzyła się droga do zmiany relacji między rządem a Kościołem hierarchicznym. Wielu zwolenników polityki premiera Tuska obawia się jednak zbyt powolnego dokonywania zmian prawnych i to nie tylko z uwagi na różnice wewnątrzkoalicyjne w sprawach światopoglądowych (np. postawa PSL). Należy także brać pod uwagę zapowiadany przez prezydenta opór wobec niektórych rozwiązań ustawowych dotyczących praw kobiet. Andrzej Duda ujawnił już zastrzeżenia w kwestii pigułki „dzień po” (chodzi o ustawowe wyznaczenie granicy wieku w przypadkach jej zażywania – 15 czy 18 lat?). Prawdopodobne jest także wniesienie weta w odniesieniu do dopuszczalności przerywania ciąży do 12. tygodnia.

Z drugiej strony wyraźnie widać, że Kościół hierarchiczny nie zrezygnuje łatwo ze stanu swego posiadania. Nie zauważa zmiany społecznej, jaka się w ostatnich latach w Polsce dokonała. Mam tu na myśli szybko postępującą laicyzację, zwłaszcza wśród najmłodszego pokolenia wyborców, które już nie tylko nie pada przed księżmi na kolana, ale jest bardzo krytyczne w kwestiach wpływu duchowieństwa na bieżącą politykę państwa, sposobu pozyskiwania za bezcen dóbr materialnych, rozchodzenia się głoszonych „wobec bliźnich” wartości religijnych z przestępstwami seksualnymi kleru. Ujawnione przypadki pedofilii wśród księży i ich praktyczna bezkarność przeorały świadomość społeczną w sposób od dawna w Polsce nienotowany.

A mimo to Kościół hierarchiczny działa w myśl znanego hasła „Polacy, nic się nie stało”. Po staremu organizowane są rekolekcje w pomieszczeniach szkolnych, dyrektorzy nadal okazują bojaźliwość wobec decyzji proboszczów, a nauczyciele zobowiązywani są nadal do doprowadzania dzieci na msze do budynków kościelnych. Nie ma zgody kleru na zredukowanie liczby godzin lekcji religii w szkołach i przedszkolach, ani na to, aby lekcje religii odbywały się na początku lub na końcu zajęć. Na dodatek ze strony Ministerstwa Edukacji padają często wewnętrznie sprzeczne zapowiedzi planowanych zmian na gruncie prawnym. Właściwie nie jest jasne, na co szefowa tego resortu ostatecznie się zdecyduje i w jakiej kolejności.

Inną sprawą jest utrzymywanie nadal obecności kapelanów na etatach w administracji państwowej, a funkcjonują oni w straży pożarnej, w służbie więziennej, w policji, w straży granicznej, w szpitalach, wojsku, w Służbie Ochrony Państwa, a nawet w Krajowej Administracji Skarbowej. Rozwiązania te ewidentnie naruszają świecki charakter państwa. Problemem, który należałoby poważnie potraktować, jest obecność biskupstwa polowego w strukturach władzy wykonawczej RP, jak wiadomo – Ordynariat Polowy jest częścią Ministerstwa Obrony Narodowej. W systemie prawnym RP nie znajdziemy takiego przepisu, który stanowiłby podstawę dla akceptacji takiego rozwiązania. Nie doszło do zawarcia osobnego porozumienia władz RP z władzami kościelnymi w sprawie statutu Ordynariatu, chociaż takie postępowanie przewiduje konkordat z 1993 r. Wszelkie „instrukcje” i „dekrety” wydawane wcześniej przez biskupa polowego mają charakter jednostronny. Gdy dawno temu byłam wiceministrą obrony narodowej, odkryłam, że źródłem takiego usytuowania Ordynariatu była…. Bulla Jana Pawła II, czyli głowy Stolicy Apostolskiej.

Według zasięgniętej informacji, ogólne koszty utrzymania ordynariatów i kapelanów w skali roku oscylują dziś wokół 52 mln zł! Myślę, że jest to kolejne wyzwanie dla nowego rządu, ważne chociażby ze względu na sytuację międzynarodową, wywołaną agresją rosyjską na Ukrainę.

Mirosław Chałubiński: Podzielam sceptycyzm co do możliwości wdrożenia słusznych postulatów odnośnie do relacji państwo – Kościół. Nawet istniejące prawo nie zawsze bywa stosowane, a w ramach prawa można doprowadzić do cząstkowej przynajmniej realizacji rozdziału Kościoła od państwa.

Byłem sceptykiem jeszcze przed wyborami i w trakcie wyborów. Nie chodzi bynajmniej o cynizm polityków, którzy skłonni są przesadnie obiecywać, czy zwykłą grę polityczną – lecz o późniejszą możliwość realizacji programów i obietnic, gdy ma się już realną władzę. Przykładami mogą być sprawy aborcji czy sposobów finansowania Kościoła, edukacji. Pamiętajmy też o tym, że rządząca koalicja jest bardzo zróżnicowana pod względem światopoglądowym.

Ponadto w ciągu półtora roku trzykrotnie odbędą się wybory (samorząd terytorialny, Parlament Europejski, prezydenckie) i żadnej partii nie może zależeć na zrażaniu Kościoła, który w Polsce wciąż pozostaje ważnym podmiotem politycznym.

Tadeusz Klementewicz: Według amerykańskiego badacza kultu religijnego Phila Zuckermana, kraje najbardziej zlaicyzowane, z największym odsetkiem ateistów i agnostyków, zaliczają się do najbardziej stabilnych i zdrowych, ich obywatele cieszą się największymi swobodami, tam jest też wyższa jakość życia i większy dobrobyt. Ta prawidłowość załamywała się kiedyś w przypadku Irlandii, a obecnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki i w Polsce. Próbując wyjaśnić źródło tej lokalnej nieregularności, poszukujemy osobliwych czynników społecznych czy historycznych. No i właśnie tutaj szukałem podstaw tak charakterystycznej polskiej religijności, głównie o rytualnym charakterze.

Zacznę od przykładu idącego z góry, mianowicie chodzi o mentalność szlachecką ukształtowaną w dobie kontrreformacji. Symbolem w Polsce może być bohater sienkiewiczowski – Kmicic. Tymczasem zachodnioeuropejskim jego odpowiednikiem byłby wówczas Kartezjusz. Jak pisał kiedyś Artur Sandauer, polska kultura jest podszyta jezuickim konwiktem. Drugim czynnikiem braku dążeń emancypacyjnych świeckiego społeczeństwa wobec Kościoła i religii był brak polskiego, autonomicznego mieszczaństwa. Było ono albo pochodzenia niemieckiego, albo żydowskiego. Brakowało więc tej siły społecznej, która w innych krajach stopniowo naciskała na poszerzenie praw osobistych, wolności słowa, uwalniania różnych sfer życia społecznego spod opieki Kościołów. Taką instytucją stało się z czasem coraz sprawniejsze absolutystyczne państwo, którego w Polsce też nie było. To właśnie Kościół stał się jego namiastką czy protezą – przechowywał język, tożsamość zogniskowaną wokół religii, ułatwiał komunikację i trwanie wspólnoty.

Wpływ Kościoła na umysły jest największy w mniejszych, bardziej zamkniętych społecznościach. A faktem jest, że w Polsce stosunkowo duża część społeczeństwa to mieszkańcy miasteczek i wsi. Religia w takich tradycyjnych społecznościach ma głównie charakter rytualny, podtrzymuje więź społeczną. Silna jest tu wciąż sankcja rozsiana wobec outsiderów. Kolejny czynnik jest wyjątkowo ważny. To tradycyjny konformizm Polaków, co najmniej dwustuletni brak odwagi cywilnej w życiu publicznym w efekcie koniecznej lojalności w oporze przeciw zaborczej władzy. Długie tradycje ma też masowe oddziaływanie religijne Kościoła, zwłaszcza po 1945 roku (millenium chrztu, ruch pielgrzymkowy, oazowy), a w ostatnich dekadach kult Papieża-Polaka darzonego, do niedawna powszechnie, uczuciem wzniosłości. Kościół wciąż podtrzymuje wizerunek męczennika, który przechował przez „ciemną noc komunizmu” depozyt wiary i tożsamości narodowej.

Jeśli więc weźmiemy te różne czynniki pod uwagę, staje się bardziej zrozumiałe, dlaczego polityczni reprezentanci polskiej wspólnoty, w niczym praktycznie nie odbiegają od swoich wyborców. Co najwyżej, niektórzy klękają tylko na jedno kolano.

Ale jest jeszcze jeden ważny problem z religią i religijnością. Antropolodzy kulturowi wskazują na pewne napięcie między naszym oczekiwaniem wolności w sprawach przekonań moralnych i światopoglądowych a spójnością społeczeństwa, które wówczas powstaje. Okazuje się, że ewolucyjną rolą, którą religia odgrywała w różnych typach wspólnot, było tworzenie ducha długotrwałej współpracy i współdziałania wśród ich niespokrewnionych członków. Taka grupa, dzięki większej spójności, mogła odnosić sukcesy w rywalizacji z innymi, np. w wojnach plemiennych, w rywalizacji o terytoria łowieckie. Z tego punktu widzenia Kościół polski wpisał się we wcześniejsze słowiańskie obyczaje i wierzenia. Dlatego spoiwo zbiorowej egzystencji, które wytwarzała religia, mimo irracjonalnych podstaw z punktu widzenia racjonalności poznawczej, jest cenne dla trwania wspólnoty. Ale z kolei wspólnota zespolona węzłem religii, jak wskazywał Bertrand Russell, narażona jest na skostnienie, jeśli partia ładu wymusza zbyt dużą dyscyplinę i silne przywiązanie do tradycji. Z kolei liberalni reformatorzy, obdarzający jednostkę zbytnią autonomią, odpowiedzialni są za dezorganizację i atomizację społeczeństwa, jego sproszkowanie – jak mówi Andrzej Szahaj. To rezultat za daleko posuniętego indywidualizmu i egoizmu.

Miałbym jeszcze jedną uwagę dotyczącą miejsca teologii na publicznych uczelniach. Ten specjalny gatunek wiedzy, zwany nauką, konstytuują dwie zasady. Pierwsza – słabej racjonalności (inaczej intersubiektywnej komunikowalności), wymaga jasnego formułowania sądów o świecie. W świetle drugiej, mocnej zasady racjonalności, to co głosimy o świecie, musi przejść sprawdzian intersubiektywnej sprawdzalności. Tymczasem teologia każe „prawdy” przyjmować na wiarę. Swoje kadry Kościół powinien kształcić samodzielnie i we własnych ośrodkach. Natomiast politycy w rozstrzyganiu dylematów moralnych związanych z prokreacją, in vitro, prawami reprodukcyjnymi, związkami partnerskimi itd. – mają obowiązek stać na gruncie nauk medycznych i biologii, a nie teologii. Nie może w Polsce być dalej tak, że widok sutanny łamie nawet najsilniejszy charakter.

Ewa Dąbrowska-Szulc: Jako przewodnicząca Stowarzyszenia Pro Femina, jednej z organizacji, które utworzyły „Federę” (obecnie: Fundacja na rzecz kobiet i planowania rodziny), pesymistycznie oceniam posunięcia państwa, a konkretnie obecnie rządzącej koalicji. Statut SPF, zatwierdzony w listopadzie 1989 roku, daje się sprowadzić do jednego punktu: „prawo do aborcji na żądanie”. Na wszelakich protestach podkreślamy, że kobieta jest człowiekiem – zarodek nie!

Obawiam się, że politycy na dalszy plan odsuwają wywiązanie się z żądań, z jakimi do wyborów w październiku 2023 r. szły młode kobiety. Niestety, niemal wszystkich polityków charakteryzuje „lęk przed sutanną”. Młode wyborczynie są od nich odważniejsze, potrafią w swych protestach zachować się niemal obrazoburczo. Gdy po tych kilku miesiącach od wyborów przysłuchuję się wypowiedziom rządzących polityków, to odnoszę wrażenie, że dla nich nie jest ważne to, co mówią wyborczynie i niektórzy wyborcy, tylko to, co powie ksiądz na kazaniu.

Kler Kościoła Rzymskokatolickiego wie, że władza, odbierająca kobietom decyzję o swej rozrodczości, trzyma za gardło całe społeczeństwo. Nadal mamy taką sytuację, że w Polsce umierają ciężarne kobiety, bo lekarze nie ratują ich, kierując się „klauzulą sumienia”. Położnicy boją się proboszcza, który zarabia na chrzcinach i pogrzebie.

Sterowanie własną rozrodczością przez kobiety jest dla „urzędników pana B.” sytuacją nie do przyjęcia. Stąd utrudnianie dostępności do edukacji seksualnej i antykoncepcji, szczególnie ostatnio sprzeciw wobec pigułki „dzień po”.

Mizoginia Kościoła objawia się także w trudności prowadzenia prac naukowych w dziedzinach określanych jako gender studies, women’s studies. Mało kto odważał się prowadzić doktorat, w którym wystąpi słowo „feminizm”, bo to może być pocałunkiem śmierci. Pojawiały się żądania, by tę część socjologii i badań kulturowych zlikwidować na polskich uczelniach.

Mirosław Woroniecki: Trzeba zacząć od 1918 roku. Młode państwo w okresie międzywojennym, pomijając krótki okres rządu Ignacego Daszyńskiego, kształtowało się wyraźnie jako państwo ideologiczne i o wyraźnym profilu wyznaniowym. Po II wojnie światowej polska specyfika realnego socjalizmu wygenerowała model państwa, w którym z jednej strony mieliśmy promowaną szeroko w sferze publicznej ideologię władzy, a z drugiej strony ideologię narodowego katolicyzmu; przez znaczną część społeczeństwa był on traktowany jako alternatywna idea tożsamościowa, ale i sfera wolności. Po 1989 roku nie wyciągnięto żadnej nauki z obserwacji historycznych; w okresie pontyfikatu Jana Pawła II proces przemian ustrojowych w znacznej części odbywał się przy aktywnym udziale zarówno papieża, jak i hierarchów kościelnych.

Istotny wpływ na kształtowanie pozycji i znaczenia Kościoła katolickiego w Polsce miało uchwalenie ustaw wyznaniowych z 17 maja 1989 roku. Twórca intelektualny obu projektów, czyli profesor Michał Pietrzak,  z całą pewnością miał dobre intencje, jednak nie przewidział, że w Polsce mamy do czynienia z monopolizacją sfery wyznaniowej i dodatkowo ofensywą katolicyzmu kreowaną popularnością osobistą papieża, jego pozycją arbitra politycznego w sprawach krajowych oraz realnym naciskiem politycznym ze strony Watykanu. W 1993 roku nagle pojawia nam się, ni z tego, ni z owego, konkordat przyjęty niezgodnie z prawem. W efekcie daleko idącego kompromisu stworzona została Konstytucja, którą może wszyscy zachwycają się po dzień dzisiejszy, chociaż osobiście nie wiem dlaczego. Jej tekst wyraźnie uwidacznia wpływ Kościoła. Według mnie stworzyła ona autostradę do przyspieszonej klerykalizacji kraju.

Można wymieniać jeszcze wiele przykładów aktów prawnych, poza konkordatem i Konstytucją, które wprowadzają uprzywilejowanie religii i ich form instytucjonalnych w każdej nieomal gałęzi prawa, a że historycznie większościowy i ekonomicznie najpotężniejszy Kościół jest głównym beneficjentem uregulowań prawnych i długo jeszcze posiadać będzie wpływ na państwo, to władza państwowa – nawet wyłoniona w opozycji do narodowo-wyznaniowych partii prawicy – musi liczyć się z jego pozycją. Dotyczy to także, a może przede wszystkim całego systemu przysporzeń majątkowych zabezpieczających ogromne przychody tej instytucji, pozwalające cieszyć się poważnym wpływem w społeczeństwie także poprzez setki tysięcy ludzi związanych ekonomicznie z tą instytucją będącą poza strukturą administracji państwowej największym pracodawcą, zleceniodawcą, przedsiębiorcą. Wśród wielu przysporzeń największe znaczenie mają te w postaci nieruchomości pozyskiwanych za ułamek procentu wartości. Zwolnienia podatkowe, opłaty cmentarne, opłaty za usługi religijne, tradycyjna kolekta itp. W tym kontekście Fundusz Kościelny to zupełnie nieistotny fragment finansowania kościołów i związków wyznaniowych (ważniejszy znacznie dla wyznawców mniejszych religii).

Finansowanie Kościoła nie jest jedyną sferą, w której poszukiwać można sposobów na obniżenie jego znaczenia i pozycji w kraju, pod warunkiem jednakże zdecydowanego odejścia od ideologicznego – narodowo-wyznaniowego – charakteru państwa. W tym celu należy jednak nie tylko odbyć poważne studia nad prawem wyznaniowym, przeprowadzić pogłębione badania procesów laicyzacji, wprowadzać regulacje prawne likwidujące konfesyjny charakter stosunków społecznych (tam, gdzie jest to obecnie możliwe), ale i zbudować silne poparcie społeczne dla zmian wraz z promocją nowoczesnego pojęcia patriotyzmu w opozycji do narodowo-wyznaniowej tożsamości kształtowanej na mitomańskiej historiozofii i zaściankowej ksenofobii. Niestety, tej chęci wśród polityków obecnie rządzących nie widać.

Robert Smoleń: Zaskakuje mnie pesymizm, jaki jak dotąd dominuje w naszej rozmowie. Polska jest teraz w kluczowym momencie. Po ośmiu latach autokratycznego eksperymentu mamy teraz do czynienia z procesem odwrotnym. Odbudowujemy ustrój demokratyczny. To stwarza okazję do urządzenia państwa na nowo, właściwie we wszystkich obszarach. W tym wielkim procesie jest także obiektywna potrzeba wytyczenia należnego miejsca dla Kościołów, w tym Rzymskokatolickiego. Nie chodzi przecież o jakieś wojny religijne, tylko po prostu o znalezienie w ogóle instytucji wytworzonych przez społeczeństwo, funkcjonalnej niszy dla instytucji reprezentującej największą wspólnotę religijną.

Pozycja Kościoła słabnie. Wynika to z przemian społecznych, umacniania się postaw racjonalistycznych i rosnącej roli młodych pokoleń, które patrzą na Kościół obiektywnie – jak na inne instytucje w państwie i społeczeństwie. Na to się nakładają skandale w Kościele. Więc pozycja wyjściowa jest nie beznadziejna, tylko korzystna. Włącznie z konkordatem. Jak każda umowa międzynarodowa, może on być renegocjowany albo reinterpretowany (na przykład poprzez odwołanie się do jednostronnej deklaracji rządu W. Cimoszewicza z 1997 r.). Tym bardziej, że w Watykanie zasiada papież Franciszek.

Przy okazji: będę bronił Konstytucji z 1997 roku. Wszystko, co najgorsze, wydarzyło się zresztą przed jej uchwaleniem. Rzecz nie w tym, jakich słów użyto w ustępie 3 artykułu 25, lecz w tym, że państwo jak dotąd nie miało siły, by wdrożyć zapisaną tam ideę. Lepszej, nowocześniejszej, sprawiedliwszej konstytucji nie będziemy mieć albo w bardzo długiej perspektywie, albo… nigdy.

Pewne rzeczy można więc – moim zdaniem – zrobić. Przede wszystkim można ograniczyć transfery na rzecz Kościoła. Mówię o uszczelnieniu funkcjonowania spółek kościelnych, zaprzestaniu dotowania pieniędzmi budżetowymi lub unijnymi inicjatyw w rodzaju prowadzonych przez Tadeusza Rydzyka, urealnieniu PIT, CIT czy wprowadzeniu podatku od kościelnych czynności, które można uznać za czynności cywilnoprawne. Te kwestie majątkowe ludzi emocjonują i irytują. Drugim obszarem jest edukacja. Z jednej strony mamy tu do czynienia z problemem formacyjnym (który paradoksalnie wydaje mi się mniej istotny – bo młodzi ludzie coraz częściej nie chodzą na lekcje religii, a jeśli chodzą, to raczej nie poddają się oddziaływaniu), z drugiej – z wymiarem symbolicznym, chyba dla nas ważniejszym. Trzecią kwestią jest wizualna obecność elementów religijnych w sferze publicznej. Obecny rząd powinien być zachęcany do tego, żeby uznać poglądy filozoficzne czy religijne za prywatną sprawę każdego urzędnika państwowego, która musi być rozstrzygana we własnym sumieniu i nie powinna być wyrażana publicznie. I w końcu czwarty pakiet – prawa i pozycja kobiet, aborcja, model rodziny, przemoc w rodzinie, pedofilia. Stanowią one obszar bardzo nośny medialnie i na pewno w podejmowanych działaniach rząd nie będzie na straconej pozycji.

Ktoś musi te rozwiązania wprowadzać (albo nie wprowadzać), uzgodnić, przygotować itd. Teraz stoimy przed ciekawym testem na to, kto co może, kto ile potrafi. Wybory parlamentarne wykazały zaskakująco mocną pozycję Trzeciej Drogi. Nie wiadomo do końca, w jakim stopniu był to efekt sztucznie wspomagany (przerzucanie głosów w obawie przed nieprzekroczeniem przez nią progu). Ale dzisiaj ten wynik jest wykorzystywany przez konserwatywnych polityków tych formacji jako dowód, że to oni mają rację. Wybory samorządowe pokażą, jakie karty realnie mają w ręku poszczególne człony rządzącej koalicji demokratycznej. W tej sprawie akurat nie jestem optymistą. Lewica jest w trudnej sytuacji, PSL – mocny w lokalnych społecznościach. Po nadchodzących wyborach może się okazać, że siła Lewicy i jej pole manewru może osłabnąć, nie odwrotnie. I na koniec jeszcze powiem, iż nie powinniśmy oczekiwać, że to, o czym tu mówimy, samo się zrobi. Albo że politycy sami to zrobią. Presja społeczna jest potrzebna nieustannie – również na rząd demokratyczny i bliski naszym przekonaniom.

Mirosław Chałubiński: Odnośnie do opinii kolegi Smolenia. Mówiłbym raczej o relatywnym osłabieniu Kościoła w Polsce niż o słabości. Tu pamiętać trzeba o kontrowersyjnych próbach reform Kościoła papieża Franciszka, jak też udziale niektórych polskich hierarchów w skrywaniu afer pedofilskich. A także obecności Kościoła w sprawowaniu realnej władzy od 1989 roku.

Mirosław Karwat: W diagnozie obecnego stanu, jak i perspektyw odwrócenia procesów klerykalizacji życia społecznego w Polsce, mam uczucia mieszane.

Z jednej strony, rzeczywiście widoczny i odczuwalny jest impuls „przebudzenia” i emancypacji kobiet, z kulminacją w fali protestów pod znakiem błyskawicy (Strajku Kobiet) i oczywiście w wyborach 2023, co widać zwłaszcza w młodym pokoleniu. Ale też wśród młodych mężczyzn ci postępowi bynajmniej nie dominują.

Z drugiej strony, wymowny jest dzisiejszy impas w rządzącej koalicji, która zastąpiła autorytarno-klerykalne rządy „Dobrej Zmiany”. Jak widać, ta silna presja na rzecz laicyzacji życia społecznego i państwa nie przebija się w „woli politycznej”. Po raz kolejny potwierdza się rozbieżność między natężeniem i zasięgiem określonych dążeń społecznych (w tym wypadku – progresywno-modernizacyjnych, przeciwnych mentalnym, obyczajowym i prawnym anachronizmom) a ich odzwierciedleniem w politycznych (partyjno-parlamentarnych) reprezentacjach i w układzie sił politycznych. Nasuwa się tu wręcz porównanie do filtrowania czy wytłumienia dążeń do zmiany, na fali których wyrasta większość parlamentarna i rządowa, które jednak po objęciu rządów dla części liderów i establishmentu partyjnego wydają się zbyt radykalne, kłopotliwe. Taki grzech niereprezentatywności społecznej w ukierunkowaniu i jednoznaczności prowadzonej polityki, „wygaszania” oczekiwań i nacisków społecznych towarzyszy III RP od początków do chwili obecnej.

Mamy, co prawda, pierwsze jaskółki (okaże się, czy one „czynią wiosnę”). Jako przykład ruszenia z miejsca potraktujmy zapowiedź ministry Leszczyny, że skończy z sobiepańską „klauzulą sumienia” w praktyce działania lekarzy ginekologów i szpitali.

Ale wskaźnikiem rzeczywistego oddzielenia Kościoła od państwa, przezwyciężenia asymetrii w ich stosunkach narzuconej faktami dokonanymi przez konfesyjnie i wręcz klerykalnie zaprogramowane formacje polityczne, byłoby wykonanie dwóch zadań, jako swoistych testów zapewnienia zgodności stanu rzeczy z Konstytucją. Jedno z nich jest formalnie mniejszego kalibru, a drugie ma już charakter systemowy, ustrojowy.

Czy doczekamy kiedyś „męskiej decyzji” w sprawie krzyża w sali obrad Sejmu, zawieszonego cichcem, nawet nie z powołaniem się na uchwałę większości parlamentarnej (co i tak byłoby aktem sprzecznym z konstytucyjną zasadą i obietnicą neutralnego światopoglądowo charakteru państwa) i nadającego temu miejscu znamiona państwa wyznaniowego? Choćby w postaci pośredniej, kompromisowej formy zrównoważenia jego obecności symbolami innych wyznań. Cóż dopiero pomyśleć o klerykalnym „znaczeniu terenu” w szpitalach, urzędach, szkołach?

Czy doczekamy – tym bardziej – choćby renegocjacji, jeśli nie wypowiedzenia konkordatu? W tym kontekście wróćmy do czynnika oczekiwań społecznych i społecznej presji. Skonfrontujmy z nimi nie tylko tak przełomowe decyzje – punkty zwrotne, ale również takie, które są w zasięgu możliwości i wyobraźni pragmatycznej.

Nie przypadkiem kwestia nauczania religii w szkołach „buksuje”, skoncentrowana na takich sprawach detalicznych i pochodnych jak liczba godzin, oceny na dyplomach szkolnych i umieszczenie tych zajęć na początku lub na końcu dnia szkolnego. A w zawieszeniu lub impasie pozostaje kwestia zasadnicza: czy w ogóle katecheza powinna być prowadzona w budynku szkoły publicznej i to w charakterze przedmiotu nauczania, wyłączonego spod programowego, jak i metodycznego nadzoru władz oświatowych. Jest tak po pierwsze dlatego, że przeniesienie tej indoktrynacji religijno-kościelnej do sal katechetycznych przy parafiach łączy się z niewygodą, utrudnieniami dla rodziców, także tych, którzy – choć są wierzący – woleliby świecką szkołę. A po drugie dlatego, że dla znaczącej (choć może już nieprzeważającej) części środowiska nauczycielskiego – niech nas nie zmyli jego bunt w kwestiach wynagrodzeń, warunków awansu, interesów i praw pracowniczych, autonomii programowej – postulat rozdzielenia (także w przestrzeni) wiedzy i wiary jest zbyt radykalny.

Danuta Waniek: Dziękuję Państwu za tę wymianę poglądów i racji po raz pierwszy w tym gronie. Warto obserwować zjawiska, które towarzyszą laicyzacji polskiego społeczeństwa, bo w nich jest wielka nadzieja. Chcemy, aby refleksje na ten temat regularnie pojawiały się na łamach „Res Humana”.

Nieskrócony zapis powyższej dyskusji jest dostępny w wersji audio w zakładce „Podcasty”.

Na przełomie XX i XXI wieku dokonał się niezwykle szybki rozwój naukowo-techniczny, który przyniósł ze sobą wiele cudownych wynalazków we wszystkich nieomal sferach życia. Równocześnie jednak postęp ten odsłonił swoją drugą, ciemną stronę. Oto bowiem człowiek uświadomił sobie rozmiary szkód, które jego działalność wyrządziła środowisku przyrodniczemu, a tym samym jemu samemu.

Punktem zwrotnym w stosunku człowieka do środowiska naturalnego była rewolucja neolityczna, od której wzięła początek coraz bardziej destrukcyjna działalność Homo sapiens, tworzącego własne sztuczne środowisko życia, czyli kulturę i cywilizację – kosztem przyrody[1]. Postęp naukowo-techniczny wpłynął na sferę bezpieczeństwa człowieka poprzez dostarczanie coraz bardziej niszczących broni, czyniąc je współcześnie narzędziem zniszczenia o wymiarach apokaliptycznych.

Nie jest więc truizmem stwierdzenie, że współczesność stoi pod znakiem narastających zagrożeń i równocześnie podejmowanych prób zaradzenia powstałym sytuacjom, prowadzącym ku zagładzie Ziemi wraz ze wszystkimi zamieszkującymi ją istotami.

Globalne zagrożenia są przy tym wielorakie. Obok wspomnianego niszczenia środowiska przyrodniczego, należy wymienić jeszcze za Światowym Forum Gospodarczym m.in. niepokoje społeczne, głód, ekstremalne zjawiska pogodowe i zmiany klimatyczne, deficyt wody. Niebezpieczeństwo czyha na nas również z Kosmosu. Astronomowie donoszą, iż do naszej planety zbliża się cyklicznie asteroida Apophis o wadze 40 mln ton. 13 kwietnia 2029 roku zbliży się ona do Ziemi jak nigdy dotąd – na odległość nieco ponad 11 tysięcy kilometrów, w skali Kosmosu niezwykle małą. Skutki ewentualnego zderzenia jej z naszą planetą byłyby katastrofalne: powstałby krater o średnicy 1 kilometra i głębokości 550 metrów. Siła wyzwolona przez zderzenie byłaby 5 tysięcy razy większa aniżeli bomby atomowej zrzuconej na Hiroszimę. Należy przy tym zauważyć, że tego rozmiaru asteroidy zderzają się z Ziemią średnio co 80 tysięcy lat.

Mówiąc o zagrożeniach szeroko rozumianego bezpieczeństwa współczesnego człowieka należy wskazać także na problem szans przetrwania Homo sapiens w zdegradowanej przez niego biosferze. Jest to problem złożony i wieloaspektowy. Zwróćmy więc jedynie uwagę na jeden z aspektów, jakim jest wykorzystywanie zasobów naturalnych biosfery przez ludność świata. O skali tego zjawiska niech zaświadczy następujące porównanie. Otóż gdyby cała światowa populacja Homo sapiens zużywała dobra naturalne Ziemi na poziomie mieszkańców USA, potrzeba byłoby ponad pięciu planet; Wielkiej Brytanii lub Francji – około trzech; Chin – 0,8; Indii – 0,4[2].

Konsumpcyjne apetyty Homo sapiens wzrastają w postępie geometrycznym, czemu sprzyja rozwój technicznych narzędzi produkcji. Nadmiernemu konsumpcjonizmowi muszą zaś towarzyszyć zniszczenia biosfery. Tym bardziej środowisko jest zagrożone, że mamy równocześnie do czynienia z erupcją demograficzną. W następstwie mamy więc do czynienia z takimi zjawiskami zagrażającymi egzystencji człowieka jak wylesienie planety, pustynnienie, zanik i wypłycanie jezior, degradacja gleb, ubytek zasobów słodkiej wody, spadek różnorodności biologicznej, straty lądowej części ziemi w konsekwencji ocieplania klimatu. Według większości demografów i ekologów, wszystko to prowadzi do przekroczenia pułapu pojemności biosfery, poza którym nie będzie szans zaspokojenia potrzeb populacji ludzkiej.

Czy jest możliwe powstrzymanie zbliżającej się totalnej katastrofy? W świetle dotychczasowych działań rządów państw cywilizacyjnie najbardziej rozwiniętych, odpowiedź na tak sformułowane pytanie musi być przecząca. Stąd też należy zgodzić się z tymi opiniami, które wskazują na brak zainteresowania rządzących kwestią radykalnej poprawy stanu biosfery lub chociażby tylko powstrzymaniem tempa jej dalszej degradacji, gdyż wiązałoby się to z koniecznym ograniczeniem dalszego wzrostu gospodarki i społecznej konsumpcji.

Mówiąc o ujemnych skutkach dynamicznego rozwoju cywilizacji naukowo-technicznej na biosferę człowieka, nie można pominąć aspektu poznawczo-psychologicznego, a więc szkód wyrządzanych w sferze życia psychicznego i społecznego. Oto bowiem mamy do czynienia z postępującą reifikacją człowieka, pozbawieniem go statusu osoby ludzkiej, zagubieniem w anonimowym społeczeństwie produkcyjno-konsumpcyjnym. Następuje spłaszczenie hierarchii wartości, ich redukcja wyłącznie do rzeczy materialnych. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż zalążki tego procesu sięgają już XIV wieku. Od tego bowiem czasu w kulturze i umysłowości europejskiej mamy do czynienia z dokonującym się przechodzeniem od poznania prawdziwościowego do poznania nastawionego na efektywne urządzanie się człowieka w świecie. Konsekwencją tego było i nadal pozostaje, a nawet intensyfikuje się, systematyczne odchodzenie od filozoficznego nastawienia ludzi do świata, tak charakterystycznego dla tradycji kultury antycznej i zastępowania go nastawieniem czysto praktycznym. To zaś w swej istocie musi implikować nie tylko agresywny charakter pytań sformułowanych na gruncie poznania naukowego, ale również objawia się w postaci agresywnych zachowań w sferze życia społeczno-politycznego[3].

W taki sposób sformułowany przez Francisa Bacona utylitarystyczny pogląd na wiedzę stał się głównym przesłaniem mentalności technokratycznej, ucieleśnionej w prawie doskonałej postaci przez technopol, zdefiniowany przez Neila Postmana jako pewien stan kultury i umysłu, polegający na deifikacji techniki, a zatem w technice odnajdujący ostateczne racje dla kultury[4].

Opisany zabieg technokratyzacji poznania i kultury jest zagrożeniem nie tylko sfery umysłowości współczesnych ludzi głównie z powodu fragmentaryzacji dostarczanej informacji, ale także prowadzi w prostej linii do dezintegracji ludzkiej osobowości[5]. Skutkiem tego jest również szerzenie się postaw agresji w relacjach interpersonalnych.

Aby zapewnić ludzkości bezpieczeństwo we wszystkich jego wymiarach należy więc zrezygnować z paradygmatu technokratycznego i w jego miejsce zaakceptować humanistyczną dyrektywę poznawczą, w myśl której wartością najwyższą jest osoba ludzka i jej ekosfera[6]. Oznacza to, że obok wymogu poszukiwania coraz bardziej efektywnych metod i technik zapewnienia bezpieczeństwa, wzrasta znaczenie i rola zabiegów, których celem jest kształtowanie intelektualno-moralnej formacji człowieka. Składa się na nią określony system nauczania i wychowania, którego podstawę i dyrektywę gnozeologiczną powinna stanowić filozofia – w jej teoretycznej (ontologia i historia idei) oraz praktycznej (etyka i polityka) części. W filozofii bowiem zawiera się postulat zmiany sposobu myślenia i postępowania człowieka względem otaczającego go świata, a więc postulat nowego, wychodzącego naprzeciw obecnym i przyszłym wyzwaniom, paradygmatu wychowania dla bezpieczeństwa i pokoju, życia w harmonii z naturą.

Jest to zarazem postulat odpowiedzialności człowieka za siebie i świat, zakładający konieczność odnalezienia sensu istnienia w technicyzującym się świecie. Konieczność tę generuje postęp naukowy i techniczny. Rodzi on bowiem pokusę zawładnięcia owym sensem. „Jest prawdą – pisał w związku z tym przed laty Heinz Jonas – że natura przedstawia się często jako coś niestałego i antagonistycznego, a więc domaga się opanowania przez rozum. To właśnie rozum ludzki towarzyszy lub nadaje sens rzeczywistości. Jednakże powstaje u człowieka ogromna pokusa postawienia siebie za miarę wszechrzeczy i odmówienia globalnego sensu rzeczywistości, którą przetwarza (…). Postęp naukowo-techniczny wprowadza nowe warunki ludzkiego istnienia, a przez to i nowy sposób stawiania pytań o miejsce człowieka w świecie i w stosunku do Boga. Wraz z postępem naukowo-technicznym człowiek uświadamia sobie własną moc stwórczą, możliwości kreatora i autokratora, które do tej pory były atrybutem Boga”[7].

W związku z tym rodzi się pytanie o sposób, w jaki człowiek może ocalić siebie i świat przed zgubnymi skutkami własnych zachowań? Pytanie to nabiera tym większej wagi, gdy weźmie się pod uwagę fakt, iż człowiek z racji swej rozumności jest powołany do zarządzania danym mu światem. Jak zatem pogodzić cywilizacyjną misję człowieka z nakazem dbałości o bezpieczeństwo ekologiczne i własną egzystencją biologiczną i kulturową?

W postawionym pytaniu zawiera się formalny problem natury ontologiczno-aksjologicznej, który musi intrygować umysł ludzki, implikując rozmaite odpowiedzi o zabarwieniu optymistycznym i pesymistycznym. Przykładem tej drugiej jest zapewne wypowiedź sprzed laty Martina Heideggera, który w wywiadzie udzielonym tygodnikowi „Der Spiegel” w dniu 23 września 1966 roku wypowiedział znamienne słowa: „Tylko Bóg mógłby nas jeszcze uratować”[8]. Podobną opinię wyraził cytowany wcześniej H. Jonas. Widzi on rozwiązanie problemów cywilizacji technologicznej i wynikających z niej zagrożeń na fundamencie „zasady odpowiedzialności”, która pociąga za sobą imperatyw etyczny na wzór imperatywu I. Kanta: „Postępuj tak, aby skutki twojego działania odpowiadały możliwości przetrwania autentycznie ludzkiego życia na ziemi”[9]. Jeszcze bardziej stanowczo wypowiada się André Malraux, według którego wiek XXI będzie religijny albo go nie będzie. Do słów tych można dodać: „będzie to wiek etyki albo go nie będzie”. Chodzi tu rzecz jasna o etykę budowaną na autentycznej i solidnej antropologii filozoficznej[10].

Z przytoczonych opinii można wywieść wspólny wniosek, że powrót do norm i etyki odpowiedzialności staje się dzisiaj conditio sine qua non możliwości zabezpieczenia autentycznie ludzkiej i bezpiecznej egzystencji człowieka w dobie wielorakich zagrożeń.

Jednym z warunków realizacji wymienionych postulatów jest pilna potrzeba wyrugowania ze świadomości społecznej ugruntowanego od czasów Oświecenia światopoglądu skrajnie racjonalistycznego, wspartego na wiodącej idei nieograniczonego postępu i opartego w zakresie ekonomii na zasadzie maksymalizacji zysku, a w życiu społecznym na zaspokajaniu coraz większej liczby potrzeb i gromadzeniu jak największej ilości dóbr materialnych. Innymi słowy, pilnej weryfikacji wymaga obowiązująca dotychczas zasada zysku i korzyści, osiąganych zarówno poprzez bezwzględną eksploatację ekosfery, jak też w wyniku niesprawiedliwego podziału dóbr i negatywnych skutków wolnego rynku[11].

Należy wszakże pamiętać o tym, że realizacja wymienionych wyżej postulatów nie jest zadaniem łatwym do wykonania. Jest to bowiem proces złożony i wieloaspektowy, zarówno gdy idzie o ich treść, jak też sposób realizacji. Rzecz sprowadza się bowiem głównie do potrzeby przekreowania sposobu myślenia i wartościowania, przyjęcia nowych norm i zmiany ludzkich zachowań[12]. Jakże często bowiem, kierując się zrozumiałą troską o spełnienie obowiązujących zasad i parametrów, technicy i ekonomiści oraz politycy zapominają o aspektach i wartościach moralnych.

Uwaga ta odnosi się w głównej mierze do ludzi tworzących technikę i wykorzystujących jej wytwory. Technika, będąca fundamentalnym składnikiem współczesnej cywilizacji, generuje zmiany w sferze aksjologii, prowadząc do istotnych przemieszczeń środków i celu w społecznej hierarchii wartości. Sytuację tę można opisać w następujący sposób: „O ile ja panuję nad narzędziem, wypełniam świat moim czuciem i rozumieniem; gdy narzędzie góruje nade mną, wówczas jego struktura mnie urabia i wpływa również na wyobrażenie, jakie mam o sobie samym”[13]. Dramat współczesnego człowieka wyrażony w tak lapidarnej formie musi skłaniać do wniosku, że kluczem niezbędnym do rozwiązania dylematów egzystencjalnych współczesnych ludzi w świecie poddanym technicyzacji, jest właściwe, tj. adekwatne do wyzwań i zagrożeń, wychowanie człowieka.

Zadanie to w pierwszym rzędzie stoi przed rodziną jako podstawową komórką życia społecznego i środowiskiem kształtującym osobowość młodego człowieka, jego sposób wartościowania i zachowania. W rodzinie jednostka ludzka uczy się odpowiedzialności moralnej za siebie i drugich ludzi. Wynika to bowiem z faktu, że rodzina jest grupą społeczną spełniającą zarówno funkcję wychowawczą wobec swych członków, jak również funkcję społeczną. Na gruncie socjologii strukturalnej i funkcjonalnej twierdzi się, że nie można zrozumieć istoty i funkcjonowania rodziny bez jej związków ze społeczeństwem lokalnym, a nawet globalnym. Emil Durkheim twierdził wręcz, że rodzina jest wynikiem organizacji społecznej. Podobne stanowisko zajmował Claude Lévi-Strauss. W swej książce Elementarne struktury pokrewieństwa (Les structures élementaire de la parenté, 1949) rozwija on tezę, wedle której, ponieważ podstawą każdego społeczeństwa jest wymiana, to zakaz kazirodztwa przyjął się we wszystkich społecznościach, szczególnie najbardziej archaicznych. Zakaz ślubu z członkiem rodziny i poślubienie członka innej rodziny lub innej grupy społecznej sprzyjały m.in. zachowaniu pokojowych stosunków, pozyskiwaniu dóbr materialnych i prestiżu społecznego. Z kolei amerykański socjolog Talcott Parsons kreśląc wizję powstania i przemian struktury i funkcji rodziny dowodził, że jej rozwój był związany z przemianami gospodarczymi współczesnego społeczeństwa, tj. industrializacją, urbanizacją, z rozszerzaniem systemu pracy, zmianami funkcji rodziny. Ewolucja tych funkcji przebiega od funkcji produkcyjnej do współczesnych funkcji: reprodukcyjnej, socjalizacyjnej, zaspokajaniu potrzeb duchowych swoich członków.

We współczesnym świecie zmaterializowanych wartości i dążeń ludzi zredukowanych do osiągania z reguły doraźnych sukcesów zawodowych, ważna rola przypada rodzinie w realizacji potrzeb duchowych człowieka. Chodzi zwłaszcza o ukazanie człowiekowi, zagubionemu w zgiełku życia, nastawionemu ekstrawertycznie – drogi prowadzącej do odnalezienia samego siebie, właściwego celu życia. Innymi słowy, rodzina może dopomóc w znalezieniu własnego miejsca pomiędzy światem wartości moralnych a rzeczywistością materialną, pomiędzy sacrum i profanum. Jedynie bowiem z tej perspektywy można zrozumieć paradoks człowieka, którego nie są w stanie do końca opisać traktaty naukowe i filozoficzne[14]. Mówi się nawet za św. Tomaszem z Akwinu o człowieku jako bycie pochodzącym od Boga. Tę prawdę wyraził św. Paweł w zdaniu: „W Nim bowiem żyjemy, poruszamy się i jesteśmy…” Myśl tę odnajdujemy, paradoksalnie, nawet u K. Marksa w jego krytyce filozofii prawa Hegla, choć twórca marksizmu nie zdawał sobie w pełni sprawy z tego, jak głęboko ujawnił prawdę, że w człowieku spotyka się Istotę Najwyższą[15]. Proklamując ateizm – zauważa ks. Tomasz Stępień – Marks był w rzeczywistości anonimowym teistą[16].

Konieczność poszukiwania właściwej odpowiedzi na pytanie „kim jest człowiek” dyktowana jest dziś przede wszystkim postępującym kryzysem duchowym świata, będącym w dużym stopniu następstwem szybkiego postępu naukowo-technicznego, który odsłonił nie tylko możliwości realizacji wielorakich potrzeb człowieka, ale także drugą, negatywną stronę w postaci zagrożenia fundamentalnych podstaw istnienia ludzkości i świata.

W tym kontekście jawi się coraz wyraźniej problem należytego zdefiniowania kondycji duchowej człowieka jako twórcy i dysponenta mocy przez niego tworzonych. Problem ten najwyraźniej jawi się dzisiaj w kontekście rozważań nad ekosferą, gdyż negatywne efekty ludzkiej aktywności cywilizacyjnej są najbardziej widoczne i odczuwalne. Dlatego też coraz powszechniejsze staje się przekonanie, że kryzys ekologiczny zaczyna się we wnętrzu człowieka, będąc skutkiem zagubienia przezeń właściwej relacji między nim a środowiskiem. Niedostrzeganie tej kwestii i ograniczanie poszukiwań środków przeciwdziałania postępującej degradacji ekosystemów wyłącznie do działań techniczno-inżynierskich, czy też analiz i propozycji wypracowywanych przez polityków gospodarczych i ekonomistów, jest uproszczeniem sprawy, gdyż pomija się wówczas ważny, a może nawet decydujący o powodzeniu przedsięwzięć proekologicznych, wymiar antropologiczny – w jego filozoficznym i teologicznym opracowaniu. Ekosfera, w której umiejscowiona jest egzystencja człowieka, wymaga ochrony, gdyż ma służyć jego osobowej godności i życiu, będąc naturalnym jego domem (oikos), którego „stan techniczny” ma wpływ na biologiczną kondycję Homo sapiens i jakość życia. Mając ten aspekt zagadnienia na uwadze Jan Paweł II napisał w encyklice Redemptor hominis znamienne słowa: „Zdaje się, że jesteśmy coraz bardziej świadomi, iż degradacja ziemi, planety, na której żyjemy, domaga się jakiegoś racjonalnego i uczciwego planowania (…). Człowiek zdaje się często nie dostrzegać innych znaczeń swego naturalnego środowiska, jak tylko te, które służą celom doraźnego użycia i zużycia”. A przecież, pisał papież, „Stwórca chciał, aby człowiek obcował z przyrodą jako jej rozumny i szlachetny «pan» i «stróż», a nie jako bezwzględny «eksploatator»” (nr 15). Można więc powiedzieć, że niszcząc przyrodę człowiek niszczy samego siebie w sensie biologicznym i duchowym.

W świetle zasygnalizowanych zagrożeń Homo sapiens i jego przyrodniczego środowiska, konieczna stała się radykalna zmiana obowiązującego od XIV wieku paradygmatu poznawczego, nastawionego na efektywne urządzanie się człowieka w świecie, na poznanie prawdziwościowe. Oznacza to powrót do tradycji kultury antycznej z jej humanistycznym przesłaniem[17]. Nastawienie czysto praktyczne współczesnej cywilizacji musi implikować agresywny jej charakter, a co za tym idzie, także agresywne zachowanie człowieka. Paradygmat poznania praktycystycznego oznacza stan umysłu i kultury, polegający na deifikacji techniki, a więc w technice odnajdujący ostateczne racje dla kultury[18]. Okazuje się jednak, że owa deifikacja poznania praktycznego nie tylko zagraża kulturze i poznaniu (a to z powodu cząstkowości i fragmentaryczności dostarczanej człowiekowi informacji), lecz prowadzi ona wprost do dezintegracji ludzkiej osobowości[19]. Skutkiem tego jest również postawa agresji wobec ekosfery, mogąca przybrać najpoważniejszą postać, jaką jest wojna.

Zapewnienie ludzkości trwałego pokoju wymaga zatem przyjęcia także nowego paradygmatu politycznego w postaci świadomości proekologicznej[20].

Szansa ustanowienia sprawiedliwych struktur ekonomiczno-społecznych i pełnego rozwoju osoby ludzkiej żyjącej w pokoju zależy więc przede wszystkim od intelektualno-moralnej formacji człowieka, w kształtowaniu której pierwszorzędne miejsce przypada rodzinie. Stąd bierze się odpowiedzialność rodziny za kształt i jakość wychowania, wspierającego się na paradygmacie wychowania proekologicznego. Tego rodzaju wychowanie zarówno usposabia osobnika przyjaźnie do natury i bliźnich, a zarazem prowadzi do integracji natury ludzkiej, rozczłonkowanej przez toczącą się w niej walkę pomiędzy ekspansjonistycznym stosunkiem do świata, symbolizowanym przez Kolumba i południowoamerykańską konkwistę, a franciszkańską postawą nacechowaną miłością i szacunkiem[21].

Wspomniany paradygmat proekologicznego wychowania dla pokoju można zawrzeć w następującej formule: wychowanie dla pokoju szeroko rozumianego sprowadza się do takiego kształtowania świadomości i postawy ludzi, aby mogli współdziałać w budowaniu struktur pokojowego życia i równocześnie kształtować swą psychikę[22].

Paradygmat proekologicznego wychowania dla pokoju ma dziś dominującą pozycję w europejskiej polityce ekologicznej, która poszukuje e t y c z n y c h  uzasadnień dla formułowanych strategii działań w odniesieniu do ekosfery i stosunków społeczno-politycznych. Dlatego też kładzie się akcent na rolę etyki ekologicznej i wartości uniwersalne zarówno w systemach wychowania, nauczania, jak też w ekonomice i polityce. Widocznym tego świadectwem są coraz powszechniej dyskutowane i akceptowane prawa zwierząt, ograniczanie obszarów eksperymentów medycznych, w tym głównie inżynierii genetycznej, zabiegów na zarodku ludzkim itp.

Tego rodzaju przedsięwzięcia zawierają się w obrębie tworzącej się ekologicznej wizji świata, daleko wszakże wykraczającej poza wyłącznie zwykłą ochronę naturalnego środowiska[23]. Wszystkie mają bowiem na celu wyeliminowanie z życia publicznego i międzynarodowego wszelkich form przemocy, które zawsze generują konflikty i wojny. Mamy tu więc do czynienia ze ścisłym powiązaniem idei ekologii, edukacji i polityki. Ten rodzaj powiązań idei uzasadnia się coraz powszechniejszym przeświadczeniem o jedności wszelkich form życia, Ziemi jako ojczyźnie wszystkich ludzi.

Jak już wcześniej zaznaczono, rodzinie przypada ważna rola wychowania osobnika w duchu poszanowania innych ludzi i środowiska przyrodniczego. Rodzina jest dzisiaj coraz częściej postrzegana jako miejsce, w którym poszukuje się lekarstwa na niedogodności życia, które są wywołane przez kryzys zaufania, poczucie wyobcowania, coraz częściej wybuchającymi konfliktami zbrojnymi i wojnami. Klimat stosunków rodzinnych, ciepło domu rodzinnego pozwalają spojrzeć na siebie i otaczający świat ponad stworzone przez współczesną cywilizację iluzje i przywrócić człowiekowi prawdziwe znaczenie wolności zniewolonemu przez prozaiczne czynności życiowe.

Przypisy:

[1] Por. J. Strzałko, J. Ostoja-Zagórski, Ekologia populacji ludzkich. Stanowisko człowieka w pradziejach, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1995.

 

[2] E. Symonides, Człowiek i środowisko przyrodnicze: szanse przetrwania Homo sapiens w zdegradowanej biosferze, „Res Humana” 2017, nr 4, s. 19.

 

[3] J. Pieper, W obronie filozofii, tłum. P. Waszczenko, Warszawa 1985, s. 16.

 

[4] N. Postman, Technopol. Triumf techniki nad kulturą, tłum. A.Tanalska-Dulęba, PWN, Warszawa 1995, s. 17–48.

[5] Tamże, s. 214.

 

[6] V. Hősle, Philosophie der ekologischen Krise, München 1994, s. 140.

[7] H. Jonas, Organismus Und Freikeit Ansätze zu einer philosophischen Biologie, Göttingen 1973, s. 180.

[8] „Aletheia” 1990, nr 1, s. 328.

[9] H. Jonas, La Principe responsabilité. Une éthique pour la civilisation technologique, Paris 1990, s. 31.

[10] G. Lazzati, Świeccy a chrześcijańskie zaangażowanie w sprawy doczesne, Warszawa 1988, s. 89.

[11] Por. G. Packar, Kryzys wolnego rynku? Autoportret wewnętrzny, tłum. M. Słysz, Warszawa 2015, s. 488–567.

[12] R. Ray, Filozoficzny i moralny wymiar zjawisk ekonomicznych, w: Religia i ekonomia, Warszawa 1989; J. Stacewicz, Racjonalność gospodarowania a współczesne wyzwania rozwojowe, Warszawa 1988.

[13] I. Illich, Towarzyskość, „Więź” 1978, nr 9, s. 58.

[14] E. Wolicka, Paradoks człowieka i próby jego wyjaśnienia w myśli filozoficzno-religijnej, „W Drodze” 1990, nr 5, s. 3–14.

[15] Zur Kritik der Hegelschen Rechts-Philosophie, w: K. Marks-Engels, Studienausgabe, Frankfurt AM Main, Bd. 1, s. 30.

[16] T. Styczeń SDS, Prawda o człowieku a etyka, „Roczniki Filozoficzne KUL” 1982, T. XXX, z. 2, s. 76.

[17] J. Pieper, dz. cyt., s. 18.

[18] N. Postman, dz. cyt., s. 47–48.

[19] Tamże, s. 214.

[20] V. Hösle, dz.cyt., s. 140.

[21] K. Koch, Kolubbus oder Franziskus?, „Stimmen der Zeit” 1997, Heft 3, s. 147.

[22] Por. B. Suchodolski, Wychowanie dla pokoju, w: Wychowanie dla pokoju. Wszechnica Polskiej Nauki, Warszawa 1983, s. 11.

[23] J. Jaroń, Ekologia, sozologia, ekofilozofia, ekoetyka, ekonomia proekologiczna, Warszawa 1997, s. 150–180; J. M. Dołęga, Człowiek w zagrożonym środowisku. Z podstawowych zagadnień sozologii, Warszawa 1998, s. 143–159; J. Jaroń, Bioetyczna koncepcja zdrowia fizyczno-psychicznego młodzieży i dorosłych, w: Bioetyka i ekofilozofia. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Katedrę Filozofii i Socjologii WSRP w Siedlcach, red. J. Jaroń, Siedlce 1999, s. 181–211; R. Łukaszewicz, Wspólne idee edukacji i ekologii, w: Ekologia społeczna i współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony środowiska, red. J. Pałyga, Warszawa 1992, s. 228.

Jan Dębowski – profesor filozofii, religioznawca. Zajmuje się filozofią człowieka. W ciągu swojej kariery był związany z uniwersytetami w Białymstoku, Siedlcach, Olsztynie.

Artykuł ukazał się w numerze 3/2024 „Res Humana”, maj-czerwiec 2024 r.

Wprowadzenie

Finansjalizacja jest zbiorem procesów sprawiających, że w gospodarce dominującą rolę zaczyna pełnić sektor finansowy, gdyż bardziej opłaca się inwestować w aktywa finansowe niż w gospodarkę. Jej następstwa niewiele mają wspólnego z ideami oraz wizjami, którymi kierowali się zwolennicy neoliberalizmu i globalizacji, mobilizując elity oraz masy społeczne do usprawniania gospodarki i doskonalenia świata społecznego. Kryzys finansowy z lat 2008–2009, pandemia COVID-19 z lat 2020–2022 oraz wojna w Ukrainie z całą mocą odsłoniły makiaweliczne oblicze finansjalizacji.

Moje podejście do analiz społeczeństwa ogarniętego finansjalizacją traktuję zarazem jako jego krytykę. W wydanej w 2023 roku książce krytykuję pewną wersję kapitalizmu, a nie kapitalizm w ogóle^[1].

Nie po drodze mi z tymi przedstawicielami lewicy (na ogół chodzi tu o komunistów), którzy opierając się na pewnej interpretacji Karola Marksa poprzez rewolucję usiłowali w różnych krajach obalić kapitalizm, zastępując go własnością państwową, centralnym sterowaniem, czyli zbudować swoiście pojmowane społeczeństwo socjalistyczne. Poglądy Marksa i Engelsa i ich konkurentów na wizję gospodarki komunistycznej ewoluowały^[2]. Zazwyczaj nie dostrzegali oni jednak tego, iż sposoby realizacji tych projektów i sama ich natura muszą prowadzić – użyję tu kolokwialnego wyrażenia – do politycznego „zamordyzmu” (inaczej mówiąc do jakiejś formy dyktatury, despotii, autorytaryzmu czy totalitaryzmu). W XX wieku ich idee zebrały okrutne żniwo w praktyce politycznej poważnej części świata.

Toteż moją intencją jest obnażanie dyskomfortów finansjalizacji, które na bieżąco zagrażają dobrostanowi społecznemu, a w dalszej perspektywie mogą sprzyjać poczynaniom na rzecz zastąpienia demokratycznych społeczeństw rynkowych jakąś nową odmianą despotii (tym razem kapitalistycznej). Trzeba więc odsłaniać dysfunkcje finansjalizacji, a zarazem proponować rozwiązania, dzięki którym właściciele kapitału oraz właściciele siły roboczej będą w stanie uzgodnić swoje interesy właśnie w ramach kapitalizmu w sposób korzystny dla obydwu stron.

Finansjalizacja z pespektywy ekonomicznej i socjologicznej

Pojęcie finansjalizacji kieruje uwagę badaczy na szczególny splot procesów o finansowym charakterze, które w XXI wieku doprowadziły w skali świata do radykalnych i zaskakujących zmian społecznych. Są to między innymi:

a) przyspieszające ubankowienie;

b) jeszcze szybszy niż wcześniej rozwój rynków finansowych;

c) narastanie dominacji finansów (rynków finansowych oraz instytucji finansowych) nad sferą realną;

d) wzrost znaczenia finansowych motywów działania;

e) podział krajów na te, które w ramach światowego podziału pracy specjalizują się w dostarczaniu produktów ze sfery realnej, oraz te, które specjalizują się w usługach – ze szczególnym skupieniem się na usługach finansowych;

f) powiększająca się nierównowaga pomiędzy wartością instrumentów funkcjonujących w sferze finansów oraz wartością produktów wytwarzanych w sferze realnej, nazywana hipertrofią finansów;

g) stagnacja dochodów pochodzących z płacy roboczej oraz relatywny spadek wynagrodzeń w stosunku do zysków osiąganych przez aktywność finansową, a w konsekwencji wzrost nierówności społecznych;

h) w łącznym efekcie zasadnicza zmiana logiki funkcjonowania kapitalistycznego systemu gospodarczego, polegająca na tym, że w stymulowaniu wzrostu gospodarczego poprzez wzrost popytu kluczowego znaczenia nabiera kredyt oraz inne zobowiązania zaciągane przez gospodarstwa domowe wobec instytucji finansowych, natomiast radykalnie zmniejsza się znaczenie dochodów pochodzących z wynagrodzeń^[3].

Fundamentalną cechą ubankowienia jest wzrost ilości pieniądza powierzanego bankom komercyjnym w formie depozytów, co powiększa ich możliwości, jeżeli chodzi o kreację pieniądza bezgotówkowego. Ubankowieniu towarzyszy szybki rozwój niebankowych instytucji finansowych oraz rynków finansowych. Rynki finansowe stworzyły instytucjom finansowym duże możliwości generowania pieniądza bez pokrycia w towarach i usługach. Wykorzystują w tym celu sekurytyzowane^[4] papiery wartościowe, których instrumentem bazowym są m.in. kredyty hipoteczne oraz posiadane już papiery wartościowe. Przy tym przenoszą ryzyko obciążające ich działalność na nabywców owych instrumentów.

Finansjalizacja spowodowała wielką nierównowagę pomiędzy zasobami sfery finansowej i zasobami sfery realnej, określaną potocznie jako hipertrofia finansów. Ilość pieniądza wielokrotnie przekracza światowy produkt brutto. Jest to efektem kreacji pieniądza w drodze operacji depozytowo-kredytowych, emisji papierów sekurytyzowanych oraz narastania długu publicznego.

Finansjalizacja charakteryzuje się niespotykanym wcześniej poziomem dominacji finansów nad sferą realną. Zdecydowana większość zasobów finansowych pozostaje w dyspozycji instytucji finansowych. Rośnie udział zewnętrznego finansowania podmiotów funkcjonujących w sferze realnej (rządów, przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych) przez instytucje i rynki finansowe, maleje natomiast udział finansowania wewnętrznego. Narasta dominacja elit finansowych nad elitami politycznymi i przedsiębiorcami. Wartość akcji coraz powszechniej jest traktowana jako jedyny cel zarządzania firmami. Gospodarstwa domowe zadłużają się, uzależniając się w ten sposób od instytucji i rynków finansowych, czemu towarzyszy zjawisko utraty przez rodziny wolności finansowej. Tak reagują one na stagnację dochodów. Instytucje finansowe są żywotnie zainteresowane we wciąganiu mas społecznych w życie na kredyt.

W XXI wieku skompromitowała się doktryna neoliberalna, która głosiła, że ograniczanie wynagrodzeń pracowników będzie miało pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy i redukcję bezrobocia, ponieważ zyski osiągane przez właścicieli kapitału produkcyjnego oraz finansowego będą szły na inwestycje i innowacje. Okazało się, że ścieżka, którą podążają zyski, jest jednak zupełnie inna. Nie lądują one w przedsiębiorstwach, lecz trafiają na rynki finansowe. Następnie w formie kredytów wracają do gospodarstw domowych. To nie inwestycje bezpośrednie przy użyciu pieniądza pochodzącego z zysków, lecz przede wszystkim konsumpcja gospodarstw domowych – która obecnie jest rozwijana przy pomocy tego samego pieniądza, który wcześniej popłynął do sektora finansowego i potem został pożyczony tym gospodarstwom – napędza wzrost gospodarczy.

Finansjalizacja ujmowana z perspektywy socjologicznej jest procesem polegającym na wyłanianiu się nowego środowiska społecznego, które wyróżniają następujące cechy:

1) relacje bezpośrednie są wypierane przez relacje o charakterze pośrednim;

2) interakcje, czyli wzajemne dwustronne oddziaływania ludzi na siebie, są wypierane przez oddziaływania jednostronne i nieodwzajemnione;

3) relacje długotrwałe są wypierane przez relacje krótkotrwałe;

4) relacje stabilne zastępowane są przez relacje o charakterze płynnym i zmiennym;

5) pieniądz staje się wehikułem relacji zawodnych i niepewnych, ciągle przy tym będąc fundamentalnym instrumentem budowy dystansów społecznych;

6) relacje symetryczne są wypierane przez relacje oparte na dominacji.

W społecznym świecie finansów nadzwyczajnego znaczenia nabierają relacje pośrednie, jednostronne, krótkotrwałe, płynne, zawodne i asymetryczne^[5].

Przedstawione powyżej środowisko społeczne sprzyja trendowi, który nosi nazwę indywidualizacji. Jednostki oraz poszczególne rodziny starają się dbać o swoje sprawy indywidualnie, podejmując w tym celu działania jednostkowe i coraz rzadziej uczestnicząc w ruchach społecznych o masowej skali. W ostatnim ćwierćwieczu XXI wieku zakończyła się era dużych i trwałych ruchów społecznych, które starały się prawidłowo zdefiniować interesy warstw społecznych stanowiących ich bazę polityczną i dbać o ich realizację. Obecnie jednostki i rodziny są zdane same na siebie w kontaktach z pracodawcami, urzędami, dostawcami towarów i usług. Związki zawodowe są w odwrocie. Słabnie ich zdolność do ochrony interesów pracowniczych. Również tradycyjne partie wyczerpały swoje możliwości dalszego reprezentowania interesów poszczególnych warstw i klas w przestrzeni publicznej. Nowe środowisko społeczne sprzyja natomiast mnożeniu się ruchów populistycznych.

Finansjalizacja w wymiarze kulturowym jest procesem redukcji wielowymiarowej przestrzeni aksjonormatywnej do podsystemu sprawnościowego oraz podsystemu prawnego. Coraz większa liczba uczestników życia gospodarczego odrzuca, łamie lub ignoruje wartości i normy składające się na moralność, obyczajowość, pobożność, a także reguły mądrościowe, estetyczne i felicytologiczne^[6]. Zaczynają kierować się przede wszystkim procedurami sprawnościowymi oraz normami prawnymi.

W ślad za destrukcją reguł moralnych, obyczajowych, religijnych i estetycznych narasta gotowość naruszania prawa. Firmy i osoby fizyczne z rozmysłem je naruszają, licząc na to, że tylko nieliczni pokrzywdzeni udadzą się do sądów. W przestrzeni aksjonormatywnej pozostają wtedy tylko wartości i normy sprawnościowe dotyczące osiągania zysku. Również temu kolejnemu etapowi erozji wartości sprzyja społeczne środowisko finansowe, zbudowane z relacji pośrednich, jednostronnych i asymetrycznych.

Obszar stosunków międzyludzkich, w którym na znaczeniu zyskują relacje pośrednie i jednostronne, jest podatny na rozprzestrzenianie się tchórzostwa moralnego. Polega ono na gotowości czynienia zła oraz na faktycznym jego czynieniu w sytuacjach, gdy:

(a) nie robi się tego osobiście;

(b) wprzęga się w ten proces innych ludzi, system społeczny lub różne instrumenty zapośredniczające relacje między nimi: pieniądze, maszyny i urządzenia, media;

(c) nie doświadcza się jego skutków własnymi zmysłami w bezpośrednich kontaktach z ludźmi i otoczeniem, stanowiących obiekty intencjonalnie złych oddziaływań.

Taki klimat kulturowy ułatwia tchórzom moralnym popełnianie nadużyć i oszustw finansowych, a także krzywdzenie innych ludzi bez skrupułów^[7].

Co wniosły do finansjalizacji światowy kryzys finansowy, kryzys pandemiczny i wojna w Ukrainie?

Kryzysy z lat 2008–2009 i 2020–2022 unaoczniły fakt, że rynki finansowe mają poważnie ograniczone zdolności do samoregulacji. To rynki finansowe wtrącają gospodarki krajowe oraz światowy system gospodarczy w stany dalekie od równowagi; w dodatku nie są w stanie im jej przywracać. W takich sytuacjach niezbędne są więc interwencje państw. Zbankrutowała także idea deregulacji jako powszechnej zasady organizującej rynki i instytucje finansowe. Rządy oraz organizacje międzynarodowe wdrożyły więc liczne rozwiązania prawne i nowe praktyki w celu kontroli oraz reorientowania instytucji finansowych na styl działania obciążony mniejszym ryzykiem systemowym.

Polaryzacja świata na kraje, które specjalizują się przede wszystkim w wytwarzaniu dóbr materialnych w sferze realnej, oraz te, które specjalizują się w finansach i usługach, spotęgowała negatywne następstwa lockdownu podczas pandemii.

Obydwa ostatnie kryzysy wzmocniły tę cechę finansjalizacji, która polega na utrzymywaniu się nierównowagi pomiędzy zasobami finansowymi oraz łącznym światowym PKB. Znowu przesunęły się również oceny formułowane przez teoretyków i praktyków, jeżeli chodzi o określenie maksymalnych granic bezpiecznego funkcjonowania gospodarki w takiej nierównowadze. Dopiero pod koniec drugiego roku pandemii miało się okazać, że hipertrofia finansów grozi niekontrolowanym wzrostem inflacji.

W lutym 2022 roku nastąpiła eskalacja wojny w Ukrainie. Również jej korzenie w dużym stopniu tkwią w finansjalizacji. Napięcia, sprzeczności i asymetrie w światowym systemie gospodarczym zostały potraktowane przez Rosję jako zbiór okoliczności ułatwiających podjęcie działań militarnych, politycznych oraz gospodarczych, które miały spowodować zajęcie Ukrainy, a także przynieść rekonfigurację światowej architektury finansowej i geopolitycznej.

W pierwszym półroczu 2022 roku inflacja gwałtownie przyspieszyła. Okazało się, że na dłuższą metę nie można bezkarnie kreować pieniądza w dużym nadmiarze. Pandemia i wojna odsłoniły inflacyjny potencjał hipertrofii finansów. W dodatku stworzyły rządom, bankom centralnym oraz komercyjnym instytucjom finansowym niezwykłą okazję do potęgowania inflacji, jaką była narastająca hipertrofia finansów. W normalnej sytuacji – a rozumiem ją tutaj jako brak zarazy i wojny – taki wzrost inflacji, jaki miał miejsce w latach 2022–2023, prowadziłby do zamieszania społecznego i politycznego. Nic takiego się jednak nie stało. Bezpośredni sprawcy inflacji, chociaż nie najważniejsi – czyli pandemia i wojna – zostali wykorzystani do jej uwolnienia i ukrycia jej systemowych korzeni.

Uwarunkowania obecnej wojny w Ukrainie tkwią w finansjalizacji. To właśnie procesy ją charakteryzujące wytworzyły warunki finansowe i geopolityczne, w których Rosja była w stanie dokonać kolejnej inwazji na Ukrainę. Oczywiście, kluczowe znaczenie mają również przyczyny tkwiące w relacjach rosyjsko-ukraińskich, które nie są tutaj przedmiotem rozważań.

Elity finansowe Zachodu zaprzęgły elity polityczne i rządy do wspierania przedsięwzięć, które zbudowały potęgę finansową i militarną Rosji, uzależniły Europę od gazu, ropy naftowej i surowców dostarczanych z Rosji, osłabiły geostrategiczny sojusz Wspólnoty Atlantyckiej, wpychały kraje Europy Środkowo-Wschodniej w zależność od Rosji. Świat finansowy zafundował Rosji korzystne geopolityczne i finansowe podłoże, na którym jej władze – wsparte przez społeczeństwo rosyjskie – zaczęły zbrojnie realizować swoje ekspansjonistyczne dążenia. Finansjalizacja wzmocniła reżimy autorytarne w Chinach, Rosji, Indiach, krajach Bliskiego Wschodu. Rozchwiała systemy polityczne oparte na zasadach demokracji i liberalizmu społecznego. Osłabiła potencjał militarny Europy Zachodniej.

Szczęśliwie, w całym tym nieszczęściu, wojna zmobilizowała niektóre rządy, część świata biznesu oraz światłych obywateli do przeciwstawiania się niebezpiecznemu mariażowi elit finansowych Zachodu – oraz polityków stanowiących ich klientelę – z władzami i elitami krajów autorytarnych. Wymieńmy dwa przykłady tej nadzwyczajnej mobilizacji:

(1) wspieranie Ukrainy w wojnie z Rosją, chociaż narusza to interesy gospodarcze wielu krajów i elit Zachodu;

(2) dążenie do wzmacniania systemu bezpieczeństwa geopolitycznego i gospodarczego, chociaż ceną redukcji ryzyka towarzyszącego finansjalizacji będzie znaczący spadek standardu życia większości warstw społecznych w świecie Zachodu.

Tak oto po raz kolejny zaraza i wojna mogą być początkiem cywilizacyjnych przemian, które zdekomponują obecny ryzykowny porządek gospodarczy i polityczny – obecnie oparty na finansjalizacji – i przyniosą rozmaite wstrząsy i zamieszanie społeczne, w efekcie czego wyłoni się nowy, bliżej nieokreślony i trudny do przewidzenia ład światowy. Czy istnieje jakaś szansa na ocalenie tego, co jest dobre w finansjalizacji, i pozbycia się dyskomfortu i licznych zagrożeń z nią związanych? Trzeba życzyć powodzenia wszystkim tym, którzy angażują się w stanowienie lepszego oblicza świata opartego na rynku i demokracji.

Wiesław Gumuła, socjolog i finansista. Specjalizuje się w zagadnieniach dotyczących socjologii finansów oraz socjologii osobliwości społecznych. Autor wielu książek z socjologii ekonomicznej.

^[1] W. Gumuła, Ironia finansjalizacji. Przemiany świata społecznego w XXI wieku z perspektywy ekonomii i socjologii finansów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2023.

^[2] Zob. W. Brus, K. Łaski, Od Marksa do rynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992; A. Walicki, Marksizm i skok do królewstwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996; W. Morawski (red.), Powszechna historia gospodarcza 1918–1991, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994; W. Gumuła, Property and Ownership Relation: Return to the Social Theory of Karl Marx. Peter Lang AG, Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Warszawa-Vien 2018.

^[3] W. Gumuła, Ironia finansjalizacji…, op. cit.

^[4] Najogólniej mówiąc sekurytyzacja to operacje finansowe polegające na zamianie należności na papiery wartościowe. Ich celem jest pozyskanie kapitału przez różne instytucje np. banki.

^[5] W. Gumuła, On Property…, op. cit.

^[6] Felicytologia definiuje człowieka jako całość i określa również jego status jako całość. Status istoty ludzkiej jako całości zawarty jest w jej poziomie „człowieczym” nazywanym tu „bytem człowieczym”. Poziom ten określa istotę ludzką jako całość zdolną do tworzenia własnego życia w kierunku wyższej jakości (przyp. red.).

^[7] W. Gumuła, Ironia finansjalizacji…, op. cit.

Artykuł ukazał się w numerze 3/2024 „Res Humana”, maj-czerwiec 2024 r.

W końcu 2023 roku nakładem Wydawnictwa Filtry ukazała się książka znanego reportażysty Mirosława Wlekłego zatytułowana Nie nasz papież. Pontyfikat Jana Pawła II. Już sam ten nieco prowokacyjny tytuł sugeruje koncentrację zainteresowań autora na aktywności papieża poza Polską – a może też krytycznym postrzeganiu jego osoby w świecie. I tak jest w istocie. Mirosława Wlekłego interesuje działalność Jana Pawła II w środowisku pozapolskim, głównie zachodnim i latynoamerykańskim, oraz watykańskie uwarunkowania jego aktywności. Książka stanowi swoistą – i, zauważmy, udaną – hybrydę reportażu i publicystyki społeczno-politycznej, w której autor wykazuje w literaturze przedmiotu budzące respekt oczytanie.

Niniejszy tekst jest kontynuacją moich wcześniejszych publikacji w „Res Humana” na temat Jana Pawła II (numery 2/2023 i 3/2023), które były głosem w dyskusji na temat aktualnego stanu polskiego Kościoła i pontyfikatu Jana Pawła II. Debatę tę wywołały książka Ekke Overbeeka Maxima culpa. Jan Paweł II wiedział oraz publikacje i produkcje filmowe – m.in. Wojciecha Smarzowskiego, Tomasza i Marka Sekielskich, Marcina Gutowskiego, Stanisława Obirka, Artura Nowaka.

Ważny ich wątek stanowił krytycyzm wobec rządzącego w Polsce od 2015 roku duumwiratu PiS – Kościół katolicki. Wiązało się z tym silne przekonanie, iż różnorodne nadużycia hierarchów (w tym m.in. tuszowanie pedofilii wśród duchowieństwa) wynikają też z ich usiłowań zachowania dobrego imienia instytucji, z którą są związani. Ale nie wyczerpuje to listy zagadnień, w które uwikłana jest ich twórczość.

Główną tezę książki M. Wlekłego można wyrazić następująco: polski odbiór osoby Jana Pawła II (zwłaszcza potoczny) jest zdecydowanie jednostronny. Zazwyczaj mamy do czynienia z daleko posuniętą idealizacją, jego hagiograficzną obroną, nawet wtedy, gdy rzeczowo podchodzi się do jego aktywności i osiągnięć i usiłuje naprawiać funkcjonowanie Kościoła. Jest to nasz papież, nasz święty^[1]. Uosobienie Polski i polskości.

Tymczasem w bardzo wielu krajach bywa on nader krytycznie oceniany z powodu praktycznego odchodzenia od reformatorskich ustaleń II Soboru Watykańskiego. Tym samym jest on odpowiedzialny za postępującą w świecie sekularyzację, za odchodzenie od wierzeń i praktyk religijnych.

Przyjrzyjmy się zatem bliżej najważniejszym, krytycznym zastrzeżeniom wobec Jana Pawła II i Kościoła katolickiego zebranym przez M. Wleklego podczas jego wielu peregrynacji po świecie:

– Papież, będąc zdecydowanym antykomunistą, zaangażowanym w polityczne boje związane z destrukcją komunizmu (lub dokładniej tego, co on za ten system uważał), wspierał także z reguły wybitnie represywne rządy w Ameryce Łacińskiej^[2]. W tej sferze Watykan współpracował z rządem Stanów Zjednoczonych.

Niechęć Jana Pawła II do różnych odmian lewicy obejmowała także żywy w Ameryce Łacińskiej (zwłaszcza wśród niższego duchowieństwa), wpływowy w końcu XX w. nurt teologii wyzwolenia, niekiedy bliski marksizmowi, którego zwolennicy gorąco dopominali się „ziemskiej” sprawiedliwości ekonomicznej i demokratycznych reform społecznych (por. prace i publiczne wypowiedzi jego przedstawicieli: G. Gutierreza, L. Boffa, H. Camary).

Jan Paweł II – zdaniem wielu – nie odróżniał różnych form marksizmu i skłonny był go widzieć jako jednorodną doktrynę związaną z polityczną praktyką państw komunistycznych.

– Wiązała się z tym polityka personalna kurii rzymskiej, w której pierwszorzędną rolę odgrywał papież. Utrudniała ona awans duchownych podejrzanych o lewicowość i preferowanie tych, którzy znani byli z prawicowych przekonań. Znana jest „słabość” Jana Pawła II do Opus Dei i Legionu Chrystusowego. Mocno krytykowana była polityka awansowa wśród polskiego episkopatu (najczęściej wymienia się tu osoby Stanisława Dziwisza i Józefa Kowalczyka, ale to dopiero początek listy polskich hierarchów…).

– Bardzo ważnym powodem krytyki Jana Pawła II w świecie był szeroko rozumiany konserwatyzm, czy najogólniej mówiąc niechęć do zmian istniejącego stanu rzeczy. Dotyczy to spraw o pierwszorzędnym znaczeniu – m.in. przywiązania do modelu zarządzania typowego dla hiperscentralizowanej kurii, statusu kobiety w Kościele katolickim, celibatu księży, a także niedopuszczalności antykoncepcji (poza naturalną).

Wiele wskazuje na to, iż na ostateczny kształt encykliki Humane Vitae (1968 r.), zakazującej stosowania sztucznej antykoncepcji, duży wpływ wywarł Karol Wojtyła (wówczas metropolita krakowski i kardynał). Skutki jej opublikowania były bardzo poważne. Jak pisze z dużą dozą sarkazmu autor omawianej książki, Humane Vitae wyludniła kościoły w Beneluksie i sporej części Europy (rozdział 3).

Jak widzimy, książka M. Wlekłego nie jest całościową syntezą poglądów Jana Pawła II, ich ewolucji, różnorakich ich wpływów na politykę kurii rzymskiej i narodowych Kościołów, a także społecznego odbioru aktywności papieża w różnych dziedzinach. Wyraźnie koncentruje się ona na papieskich błędach w jego działalności. A niekiedy są to błędy o dalekosiężnych konsekwencjach. Autor jest rzecz jasna świadomy istnienia wielu pozytywów pontyfikatu Jana Pawła II (daje temu wyraz m.in. we wstępie). Należy do nich z pewnością mobilizacja społeczna w początkach transformacji ustrojowej w Polsce, tonizowanie konfliktów społecznych (co pomogło wypracować pokojowy model zmian systemowych w Europie Środkowo-Wschodniej), wspieranie wchodzenia Polski do Unii Europejskiej. Nie wyczerpałem bynajmniej pełnej listy tych zasług, a jedynie zasygnalizowałem problemy, w których rozwiązywaniu efektywnie uczestniczył Jan Paweł II. Ale obok nich nie można nie dostrzegać negatywów działalności polskiego Kościoła po roku 1989, zwłaszcza w ośmiu latach rządów PiS, gdy w rosnącym stopniu stawał się on aktywnym podmiotem życia politycznego.

Jeśli tak spojrzymy na omawianą książkę, dostrzeżemy inne jej zalety. Może ona leczyć z polonocentryzmu i nacjocentryzmu, uświadamiać tę prostą prawdę, że w odbiorze różnych postaci można przyjmować odmienne perspektywy od naszej. To świeże spojrzenie oraz obiektywizm sprzyjać mogą akceptacji nowych rozwiązań w relacjach państwo – Kościół. Oby stały się one powszechnie przyjmowane przez polską klasę polityczną i środowiska decyzyjne.

Dla osób o demokratycznych przekonaniach byłby to chyba bardziej liczący się fakt niż dorobek Jana Pawła II w innych aspektach: 482 kanonizacje, 1343 beatyfikowanych i 1,6 mln km przebytych w podróżach misyjnych.

^[1] Zauważmy, iż ostatnio sytuacja uległa zmianie o tyle, że rośnie – na co wskazują wyniki sondaży, jak i codzienna obserwacja – krytycyzm wobec Kościoła i następuje spadek religijności.

^[2] Wspomnieć tu należy o zamordowaniu przez „szwadrony śmierci” arcybiskupa Salvadoru O. A. Romero 24.03.1980 r. Został on kanonizowany dopiero w 2018 r., już w czasie pontyfikatu papieża Franciszka.

Esej ukazał się w numerze 3/2024 „Res Humana”, maj-czerwiec 2024 r.

Jesteśmy w Polsce po wyborach samorządowych. Wszędzie wciąż wiszą wyborcze plakaty, zewsząd słychać podsumowania, analizowanie wyników i frekwencji, jednak niczego to nie zmieni. Wymiana jednych radnych na kolejnych, którzy niczym nie będą się różnić się od swoich poprzedników, nic nie da. W Polsce trzeba najpierw zmienić zasady gry, a dopiero potem ludzi.

Polska niemal na każdym szczeblu administracji państwowej jest zarządzana przez osoby co najwyżej przeciętne, w dodatku uprawiające prywatę, niekompetentne i niehonorowe. Coraz trudniej żyje się w gąszczu niestabilnych przepisów, wciąż komplikowanym systemie podatkowym i przy merytorycznej słabości piątej władzy, którą jest biurokracja.

To jest przecież nasza Polska.

Dlaczego od setek lat nie umiemy jej właściwie ustawić? Co z nami jest nie tak? Dlaczego tak wielu młodych Polaków (tych mądrzejszych i bardziej aktywnych) myśli o emigracji do krajów lepiej funkcjonujących? Dlaczego tak wielu tych najlepszych Polaków już wyjechało i budują swoje szczęście w krajach lepiej zarządzanych niż Polska, przy okazji wzmacniając te państwa swoimi umiejętnościami? Takich Polaków są miliony – żyją w Nowej Zelandii, Australii, Norwegii, Niemczech, Szwajcarii, Kanadzie czy USA.

Czy możemy coś jeszcze zrobić?

Analiza

W Polce jest 16 miast wojewódzkich, 314 powiatów ziemskich i 66 miast na prawach powiatu, 2477 gmin (w tej liczbie są 302 gminy miejskie, 711 miejsko-wiejskich oraz 1464 – wiejskie). Rady gminne, powiatowe i miejskie liczą od 15 do 60 osób (Warszawa), do tego sejmiki wojewódzkie liczące 30 radnych w województwach do 2 mln mieszkańców oraz dodatkowo po trzech na każde rozpoczęte 0,5 mln mieszkańców.

W większości tych rad i sejmików ich radni sami sobie (!) wywindowali diety do maksymalnego poziomu dopuszczalnego w ustawie.

Można przyjąć, że obecnie radny otrzymuje średnio nie mniej niż 3000 zł miesięcznie.  To tylko bezpośredni koszt samych diet. Bez zwrotu kosztów z tytułu posiedzeń komisji, wyjazdów studyjnych, szkoleń itp. Do tego dochodzi etatowa obsada biur obsługi z sekretariatami przewodniczących, koszty ogólne prowadzenia biur, obsługi korespondencji etc.

Samo utrzymanie radnych szczebla podstawowego (ich armia liczy w Polsce około 50 tysięcy ludzi!) kosztuje nas blisko 300 milionów złotych miesięcznie, a koszt funkcjonowania rad powiatów i sejmików wojewódzkich to, lekko licząc, drugie tyle. Mnożąc te sumy przez 12 miesięcy, daje to nam kwotę około 7 miliardów złotych. Przez pięcioletnią kadencję to grubo ponad 30 miliardów złotych!!!

Tylko w Czeladzi, niewielkim mieście w woj. śląskim, które liczy niespełna 30 tysięcy mieszkańców, w czasie jednej kadencji władz samorządowych wydanych zostanie ponad 7 milionów złotych! I w tej Czeladzi, i w całej Polsce są to zmarnowane pieniądze!

Profity czerpią jedynie ci szczęśliwcy, którym udało się uzyskać mandat. Większość tych farciarzy nie ma pojęcia nie tylko o budżecie gminy i jej kompetencjach, ale o zadaniach i uprawnieniach rady, zaś „praca” radnego czy radnej sprowadza się do cyklicznego uczestnictwa w posiedzeniach komisji i sesjach zaledwie raz w miesiącu. Niektórzy próbują coś robić na własną rękę – najczęściej sprowadza się to do prostych interwencji pomocowych na rzecz zgłaszających potrzeby mieszkańców albo zwracaniu uwagi władzom wykonawczym na usterki komunalnej infrastruktury. Wszyscy zaś dbają o własny PR, podpinając się pod efekty działań władz wykonawczych. W radach nie ma przedsiębiorców, menedżerów, prawników, rzemieślników. Dominują gminni nauczyciele oraz pracownicy przeróżnych struktur gminnych czy powiatowych.

Nie byłoby żadnej istotnej różnicy w funkcjonowaniu danej gminy, gdyby tej rady po prostu nie było.

W większości polskich gmin ich włodarze są największymi pracodawcami. To w gestii wójtów, burmistrzów czy prezydentów miast (starostów i marszałków województw także) są w danej gminie setki „stołków” do obsadzenia – w tym tak atrakcyjne jak miejsca w radach nadzorczych przeróżnych samorządowych spółek (kiedyś to były po prostu podległe wójtowi/burmistrzowi/prezydentowi podmioty budżetowe). W przykładowej Czeladzi jedna z dwóch zastępczyń burmistrza (po co aż dwie w tak niewielkim mieście???), odpowiedzialna za sprawy komunalne, jednocześnie bierze co miesiąc niemałe pieniądze za to, że jest członkiem rady nadzorczej miejscowej spółki dostarczającej mieszkańcom wodę, co przecież i tak ma w zakresie obowiązków!

W takiej sytuacji włodarze bardzo łatwo „kupują” sobie radnych, którym przecież formalnie podlegają! Pewnie na palcach jednej ręki można policzyć w Polsce gminy, w których wójt nie ma w radzie liczebnej przewagi swoich ludzi. Niezależnie od procederu kupczenia stanowiskami (także dla rodzin radnych i także w ramach wymiany stołków z sąsiednimi gminami), obecnie w Polsce radnymi są przede wszystkim pracownicy sfery budżetowej.

We wspominanej Czeladzi przewodniczącym rady miasta jest człowiek, który do niedawna był podległy burmistrzowi jako kierownik działu w miejscowym MOPS-ie. Przed nim przewodniczącą była pracownica miejskich struktur, podległa prezydentowi sąsiedniego miasta. Do tego należy dodać kilkoro nauczycieli miejscowych szkół i nieustaloną liczbę pracowników struktur miejskich i powiatowych. Przedsiębiorców, menedżerów, lekarzy, prawników: zero!

Taki stan rzeczy utrzymuje się od lat w większości rad w całej Polsce.

Poza tym każdy z włodarzy ma do dyspozycji aparat miejskich urzędników, w tym wydział promocji z przeróżnymi możliwościami kształtowania opinii. Może zatem budować wśród mieszkańców, w większości niemających pojęcia o funkcjonowaniu gminy (gros Polaków nie rozróżnia pracowników urzędu miasta czy gminy od ich radnych), przekonanie o jego sprawczości i tym samym zagwarantować sobie stołek na kolejną kadencję.

W przywołanej gminie sprytnie wylansowano hasło: „Czeladź pięknieje”. Mieszkańcy bezkrytyczne i bez analizowania faktów zaczęli powtarzać je jak mantrę, budując tym samym pozycję burmistrza, przedstawianego w roli zbawcy i dobrodzieja. Za ciężkie pieniądze wyremontowano pewną liczbę miejskich nieruchomości, które przekształcono w centra aktywności społecznej, muzea czy inne obiekty komunalne, co ostatecznie raczej pogrąży Czeladź finansowo, bo znacząco zwiększą się wydatki budżetu miasta. Kosztem poprawy jakości życia mieszkańców i realizacji zadań gminy finansowane są przysłowiowe igrzyska. Co tam dobra woda w kranach, co tam drogi – ludzie kochają burmistrza, który na stanowisku dyrektora miejskiego muzeum (od kilkunastu lat „w budowie”) zatrudnia swoją małżonkę – emerytkę.

W efekcie sprytnie wodzony za nos naród uwielbia swojego włodarza, a ten, jak już raz wygra wybory, to nie popuści. Startowanie do rywalizacji z nim to strata czasu i pieniędzy. Urzędujący wójtowie, burmistrzowie i prezydenci są wręcz przyspawani do stołków i w wielu gminach (w tym roku w Polsce ok. 40 procent) nikt nawet nie próbuje z nimi o nie walczyć.

Dziś władzę sprawują cwaniacy. Nie jest ważne czy coś potrafi, czy coś wie – ważne, że wygrywa wybory. Nie ma merytorycznych kampanii wyborczych. Kandydaci na radnych, posłów, europosłów, wójtów, burmistrzów i prezydentów nie podlegają merytorycznej weryfikacji programu, dotychczasowych dokonań, umiejętności budowania relacji czy motywacji do ubiegania się o wybór na dane stanowisko.

Jestem gotów założyć się, nawet o spore pieniądze, że 9 na 10 obecnych polskich radnych nie ma pojęcia o finansach gminy ani o zasadach jej funkcjonowania. Że 9 na 10 polskich europosłów nie zna dobrze języka angielskiego. Że 9 na 10 posłów nie zna Konstytucji i nie ma pojęcia o większości zagadnień, którymi zajmuje się Sejm.

Magdalena Biejat, wicemarszałek Senatu z lewicy, nie potrafi wymienić państw sąsiadujących z Polską. Marcin Józefaciuk, nauczyciel, który został posłem z PO, nie ma pojęcia, kto w Polsce sprawuje władzę ustawodawczą. Z kolei Paulina Hennig-Kloska, minister klimatu i środowiska, wiceszefowa partii Polska 2050, mówiła o „produkowaniu energii z prądu”. Czeladzki radny, przewodniczący Komisji Rozwoju i Polityki Przestrzennej nie wie, jaką powierzchnię ma jego miasto i ile jest w nim terenów należących do gminy. Tacy ludzie chcą nam układać świat. I układają!

Zatem chwalenie gminnych polityków za miejskie inwestycje, co z upodobaniem praktykuje nachalna propaganda kierowana do powierzchownie zorientowanych mieszkańców, skutecznie miesza im w głowach. Mamy więc do czynienia z sytuacją, w której chwalimy bankomat, że wypłaca nam nasze własne pieniądze. Owe inwestycje zwykle generują wzrost kosztów utrzymania gminy i zawsze są jedynie pochodną kwot wydanych z gminnej kasy. Omamieni mieszkańcy nie dostrzegają tego, że tak naprawdę za tę kasę doskonale sobie żyją ci właśnie politycy – władze wykonawcze i uchwałodawcze gminy. Wielokroć lepiej od większości swoich wyborców – faktycznych pracodawców owego grona uprzywilejowanych.

Taka Polska, rządzona przez ludzi niekompetentnych, nie ma szans na dobry rozwój. Piąta władza, jaką stanowią urzędnicy, skutecznie spowalnia nasz rozwój, a niekompetentne władze uchwało- i ustawodawcze oraz wykonawcze nie są w stanie temu zapobiec. Problemem nie jest to, że pazernie korzystają na tym krótkowzroczni i kierujący się prywatą lokalni politycy. Problemem jest to, że konsekwentnie podcinają gałąź, na której siedzimy wszyscy i cała nasza Ojczyzna.

Wnioski

Ludzie, jak każde żywe na tej planecie, powinni rywalizować o władzę. Teraz, w tej ułomnej demokracji, której się jeszcze długo nie nauczymy, nie ma weryfikacji poziomu wiedzy, inteligencji, etyki, umiejętności i doświadczenia kandydatów. To jest beznadziejna sytuacja! Beznadziejna!!!

Nie ma logicznej, naturalnej rywalizacji. Nie wygrywają najmądrzejsi, najuczciwsi itd.

Żeby Polska naprawdę powstała z kolan, potrzebna jest zmiana zasad wyborczych!!!

Dla dobra nas wszystkich, naszego kraju i małych ojczyzn. Tylko to pozwoli naprawić Polskę.

Konieczne i niezbędne jest:

1. wprowadzenie egzaminów kompetencyjnych oraz testów psychologicznych dla kandydatów wszelkich szczebli przed każdymi wyborami (zadania egzaminacyjne – różne, w zależności od szczebla wyborów – ustala komisja powołana przez PKW – na zasadach podobnych do organizowania egzaminu maturalnego). Wyniki egzaminów nie eliminują kandydowania danego delikwenta, ale muszą być przedstawione w materiałach wyborczych i na kartach do glosowania;
2. pozbawienie biernego prawa wyborczego obywateli zatrudnionych w szeroko rozumianym budżecie;
3. Ograniczenie dolnego wieku kandydatów:

• radni gminni i powiatowi: mężczyźni – 40 lat, kobiety – 35 lat;
• radni sejmików województw: M 45, K 40 lat;
• posłowie, senatorowie i europosłowie: M 50 lat, K 45 lat;
• wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast: M 45, K 40 lat;
• Prezydent RP: M 60, K 50 lat;

4. pięćdziesięcioprocentowa redukcja liczby radnych gminnych i powiatowych;
5. Zmiana formuły oświadczeń majątkowych bądź całkowita z nich rezygnacja;
6. Wprowadzenie testu wiedzy o Polsce przed głosowaniem. Jeśli ktoś nie uzyska wymaganego minimum, pozbawiony zostaje czynnego prawa wyborczego i bez oddania głosu wychodzi z lokalu wyborczego (ta sama PKW opracowuje pięć testów dotyczących Polski i zasad jej funkcjonowania; chętny do głosowania otrzymuje losowo wybrany test i ma 3 minuty na udzielenie odpowiedzi; uzyskanie wymaganego limitu upoważnia do otrzymania kart do głosowania).

Doświadczenie, dokonania zawodowe i życiowe, wiedza i kompetencje to warunki konieczne, by podejmować wyzwania wynikające ze służby publicznej!

To oczywiście nie wszystko (jest wiele innych wad obecnego systemu), ale już tylko to wystarczy, by w końcu, po 40 latach od tzw. transformacji ustrojowej, doczekać się władz merytorycznie, kompetencyjnie i mentalnie przygotowanych do służby publicznej, oddanych mieszkańcom, małym ojczyznom i całej polskiej wspólnocie.

Czy kiedyś do tego dojdzie? Mam pełną świadomość, że te moje robocze propozycje są podane bardzo skrótowo i wymagają merytorycznego dopracowania. I że w ogóle myślenie o ich wprowadzeniu w jakimkolwiek już ostatecznie kształcie, wymagać będzie poważnych i głębokich zmian w Konstytucji RP. Z dzisiejszego punktu widzenia to polityczna i tak naprawdę życiowa utopia. Czy jest jakakolwiek szansa, że ci, którzy będą sprawować władzę w Polsce dojrzeją  kiedyś do takich zmian? Czy będą w stanie to zrozumieć, przyznać, że tak właśnie jest i na tym bazuje ten system? Czy własne korzyści przestaną być kiedyś nadrzędnym kryterium? Czy możliwe jest  rządzenie państwem ponad niskimi pobudkami i ponad własnym, często przerośniętym, ego?

 Autor jest właścicielem wydawnictwa STAPIS w Katowicach

Tekst ukazuje się wyłącznie w wersji elektronicznej na portalu reshumana.pl

Ernest Bryll to wielce popularna, emblematyczna wręcz figura na szachownicy powojennej literatury polskiej. Obecna w niej od drugiej połowy lat 50. XX w. Po studiach polonistycznych (1957). Literackie szlify zdobywał w redakcji pokoleniowego pisma młodych „Współczesność”, od początku wyraziście zaznaczając swoją pisarską obecność i odrębną „niepodległość” twórczą na wielu polach narodowej kultury tego czasu. Debiutował tomem wierszy pod przewrotnie ironicznym tytułem: Wigilie wariata (1958). Wydawał potem liczne inne zbiory: Autoportret z bykiem (1960), Twarz nie odsłonięta (1963), Sztuka stosowana (1966) i wiele innych ukazujących pewną rodzącą się, charakterystyczną stałość form i języka poetyckiego, ale i znaczącą różnorodność oraz zapowiedź zmienności obrazowania i co bardziej istotne, autorskiego stosunku do aktualiów rzeczywistości jak Muszla (1968), Mazowsze (1967), Fraszka na dzień dobry (1969), Zapiski (1970), Piołunie piołunowy (1973), Zwierzątko (1975), Rok polski (1977), Ta rzeka (1977), A kto się odda radości (1980), Czasem spotykam siebie (1981), Sadza (1982), Kolęda nocka (1982), Pusta noc, Boże uchroń nas od nienawiści (1983), List (1985), Adwent (1986), Widziałem, jak odchodzą z nas ci dobrzy ludzie (1996), Szara godzina. Wiersze niepublikowane z lat 2004-2020, 2021. A pamiętać także trzeba o doskonale swego czasu przyjętym wyborze polskiej poezji ludowej (wraz z Wojciechem Siemionem), znanym z licznych wersji scenicznych – Wieża malowana (1962).

Jako prozaik Ernest Bryll nawiązywał do rodzących się wówczas na nowo i płodnych niezmiernie i znaczących nadal w prozie polskiej odmian tematycznych, aktualnych motywów i problematyki podejmowanych przez czołowych przedstawicieli „literatury nurtu wiejskiego” (Julian Kawalec, Tadeusz Nowak, Wiesław Myśliwski czy Marian Pilot…). W mikropowieściach i opowiadaniach, utrzymywanych w konwencji realistycznego obrazka o tematyce współczesnego życia „prowincjonalnego” z czasów wielkich przeobrażeń struktur społecznych, konfliktów obyczajowych i mentalnych jak Studium (1963), Ciotka (1964), Ojciec (1964), Gorzko, gorzko (1964), Długi niedzielny autobus (1969), sięgał wielokrotnie po bliskie mu realia i doświadczenia własnego życiorysu.

Największą popularność – obok tekstów piosenek, po które sięgają nadal największe „gwiazdy” estrady – zapewniły Ernestowi Bryllowi dramaty poetyckie jak Rzecz listopadowa (wyst. 1968) Kurdesz (wyst. 1969), Kto ty jesteś?, czyli małe oratorium na dzień dzisiejszy (wyst. 1970), pastorałki po górach, po chmurach (wyst. 1969), Na szkle malowane (powst. 1969, wyst. pt. Janosik, czyli…, 1970), Życie jawą (powst. 1972, wyst. pt. Co się komu śni), a także oparte na plebejskich, prześmiewczych i groteskowych motywach i wzorcach stylistyki, rodem i inspiracji poetyki staropolskich renesansowych widowisk (np. motyw „z chłopa król”) czy też barokowych tradycji poetyckich, religijno-obrzędowych „pasji” – Oratorium pastoralne (wyst. 1974), jak i wystawianych w latach „stanu wojennego” w kościołach – Wieczernik w latach 80. Bywał też Bryll, jak się rzekło, autorem tekstów bardzo popularnych piosenek, wziętym publicystą kulturalnym i politycznym, a także tłumaczem poezji (głównie z literatury czeskiej i irlandzkiej, wraz z żoną Małgorzatą Goraj przełożył Historię Irlandii, 1998). Był kierownikiem literackim zespołów filmowych ,,Kamera” i „Silesia” oraz Teatru Polskiego w Warszawie, później dyrektorem Instytutu Kultury polskiej w Londynie (1975-1978) i ambasadorem w Irlandii (1991-1995).

Ernest Bryll stał się czołowym przedstawicielem swojej generacji zwanej pokoleniem „Współczesności” (od tytułu tego organu z okresu „październikowej odwilży” 1956,). W pierwszych wystąpieniach i zbiorach wierszy nawiązywał „często i gęsto” do tamtej przełomowej epoki, atmosfery rodzących się wielkich, odradzających się po tzw. minionej epoce społecznych nadziei. Ujawniających się wraz z nimi nowych pokoleniowych pisarskich dokonań, postaw i nastrojów tego czasu. Na czele z owym charakterystycznym buntem, nie tylko przecież estetycznego sprzeciwu, wobec obowiązujących do niedawna zadekretowanych odgórnie wzorców „socrealistycznych”. Ale także i wobec pojawiających się rozlicznych prób i „mód” artystycznych w sztuce, czerpanych z kultury europejskiej i światowej (amerykańskiej, anglosaskiej i latynoskiej). Formowania się nowej, głównie pośród młodzieży literackiej, estetyki, tzw. nowej dykcji poetyckiej, różnoimiennych prób form ekspresji artystycznej… Pojawiających się zresztą wtedy niczym z rogu obfitości po latach odcięcia kultury i literatury polskiej od zagranicznych tendencji, i twórczości, także w filmie, teatrze czy plastyce.

Potem coraz wyraźniej i śmielej odwoływał się Ernest Bryll przede wszystkim do rodzimych wielkich tradycji i nurtów narodowej literatury społeczno-obywatelskiej. Podejmował często – zarówno w utworach poetyckich, jak i dramatopisarstwie – na swój sposób wyraziście ostrą (jak u wielu innych twórców tamtego czasu – od choćby Gałczyńskiego po Mrożka), acz zawsze na swój sposób, polemikę z dziedzictwem postaw romantycznych, młodopolskich, eskapistycznych, funkcjonujących nie tylko w literaturze, ale i w codziennych, pospolitych przejawach zachowań indywidualnych i społecznych. Obecnych w nawykach zbiorowych („stadnych”) współobywateli (kult klęsk narodowych, stadny i słomiany zapał rodaków do „czynów”, jałowe marzycielstwo, brak zmysłu praktycznego itp.). Przeciwstawiał im ideał plebejskiej zdroworozsądkowości, ludowej krzepy i witalności, co widać nawet w samej już warstwie językowych stylizacji, odwołując się przy tym do zasobów staropolszczyzny, choćby jędrnego języka Mikołaja Reja czy pamiętnikarza Jana Chryzostoma Paska oraz „konceptów” poetów barokowych (Potocki, Morsztyn), romantycznych (Słowacki, Norwid), jak i jednocześnie do rodzącej się potocznej i plebejskiej polszczyzny współczesnej. Do pragmatycznie trzeźwego realizmu społeczno-politycznego, w przywoływanych licznych „egzemplach”, przykładach czerpanych z rozmaitych wydarzeń, momentów narodowej przeszłości. W tym też i poszczególnych „etapów” powojennej, już „popaździernikowej” teraźniejszości (Twarz nie odsłonięta, Sztuka stosowana).

Znamiennym pod tym względem, jako metoda stylistyczna czy też wyraz specyficznie rozumianego polemicznego stosunku autora do tradycji historycznych i literackich, może być na przykład wiersz Wciąż o Ikarach głoszą…, gdzie wbrew utartym w kulturze poetyckim symbolom, poglądom historyczno-literackim (mitologia grecka, obraz Bruegla, okupacyjne opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza Ikar) bohaterem tego wiersza Ernest Bryll czyni nie mierzącego idealistycznie „wysoko” Ikara, który traci swe skrzydła z wosku w locie w gorącym słońcu, ale praktycznego, mierzącego „niżej” pragmatyka i realistę Dedala. Podobną wymowę mają i inne jego wiersze, jak na przykład te ironicznie mówiące o owych historycznych uwarunkowaniach w rozumieniu tragizmu dziejów i „peryferyjnego” położenia Polski. Podkreślaną tragifarsowymi nutami widzenia spraw Polski i Polaków, przez na przykład cudzoziemców (Turystyka, Ta nienawistna miłość, jest to także jeden z motywów jego dramatów poetyckich, z Rzeczą listopadową na czele).

Po 1981 roku kierunek moralistycznych i społecznych pasji autora uległ – w wydawanych poza obiegiem cenzuralnym zbiorach – ostrej korekcie; jego krytycyzm szedł coraz wyraźniej w stronę bezpośredniego odwzorowywania i ocen realiów życia politycznego i społecznego okresu PRL. Beznadziejności i kłopotów życia dnia codziennego (patrz między innymi popularna Kolęda nocka – Za czym kolejka ta stoi…). W stronę autobiograficznych rozliczeń także i z własną przeszłością, postawą ideową z lat młodości i zaczadzenia owym „ukąszeniem heglowskim” (tom Sadza, sztuka Wieczernik). Poeta podejmuje też liczne, czasami przewrotne, próby łączenia i godzenia różnych wcześniej demonstrowanych zachowań i wyborów postaw w tamtym czasie, dotyczących ocen kierunków i tendencji własnego dorobku. Na przykład nasycając wiele wierszy z tomu Widziałem, jak odchodzą od nas ci ludzie dobrzy tematyką autokrytycznie osobistych porachunków z historią, także oczywiście i tą najnowszą, czyli zbiorowymi, demonstrowanymi (często koniunkturalnymi) zachowaniami i postawami z czasu tzw. karnawału Solidarności. Sprawami dotyczącymi aktualiów wyborów politycznych obok coraz liczniej pojawiających się w twórczości Ernesta Brylla dylematów światopoglądowo religijnych obok problemów lęku i goryczy egzystencjalnej, czy odwołań do bieżących literackich polemik i wspomnień (np. wiersze na śmierć pokoleniowych kolegów po piórze, wybitnych poetów – Tadeusza Nowaka i Stanisława Grochowiaka. Jak też np. pełen dramatycznych pytań wiersz Dokąd tak pędzi moje pokolenie…). Pojawiają się również obok tego w wierszach ostatniego okresu jego twórczości poetyckiej i publicystycznej wątki również ogólniejszej, zasadniczej natury pytań i dylematów, autotematycznych rozterek natury światopoglądowej czy eschatologicznej. A także i liczne związane z tym świadectwa wielkiej fascynacji kulturą europejską, jej historią, przyszłością i bieżącymi problemami społecznymi oraz – dodać trzeba – krajobrazami Irlandii, gdzie dane mu było spędzić lat kilka…

W dziedzinie sztuki dramatopisarskiej najbardziej znaczącym i popularnym dziełem Ernesta Brylla stała się Rzecz listopadowa (prapremiera: Wrocław, 1968). Najczęściej wystawiane jego dzieło sceniczne (m.in. w reżyserii Krystyny Skuszanki i Jerzego Krasowskiego, Marka Okopińskiego czy Józefa Szajny). Utwór uznawany za pierwszą u nas po latach próbę kontynuacji tematyki i formy poetyckiej polskiego dramatu narodowego, scenicznej metafory problematyki przeżyć i doświadczeń zbiorowych wedle wzorca romantycznego i młodopolskiego. Oto w Dzień Zaduszny, wyzwalający wspomnienia z przeszłości (Jest u nas w kraju jedno święto takie / kiedy się rozumieją Polacy z Polakiem), przybywa do Warszawy dziennikarz zagraniczny, Anglik (choć urodzony „w Kołomyi”), który pragnie napisać reportaż o życiu współczesnym Polaków. Idzie na cmentarz, potem na wesele urządzane w konwencji „happeningowej” przez Pana Młodego, artystę malarza. Utwór składa się z rozmów dziennikarza z ludźmi. Powstają małe ironiczne, często zabawne, często zaprawione goryczą, symboliczne scenki-obrazki traktujące o polskich sprawach i urazach narodowych – tradycjach, mitach i historii oraz dniu powszednim ówczesnej rzeczywistości. Dla wychowanego w innych tradycjach, racjonalnie myślącego Obcego są one mało lub wcale niezrozumiałe. „Najczęściej się przy tym autor posługuje zestawianiem motywów i zjawisk kontrastowych jak życie i śmierć, prężność i martwota, chęć zapomnienia o przeszłości i natrętnie powracająca pamięć o niej, anachroniczność i gonienie za modą, praktycyzm życiowy i idealizm… W toku wiersza Brylla dźwięczą poetyckie strofy archetypy, które przywodzą na myśl Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, Wyspiańskiego. A jednocześnie jest to wiersz nowoczesny, prosty, celny” (pisał np. krytyk teatralny Edward Csato). Ten swoisty – jak często mówiono i pisano o Rzeczy listopadowej – „obrachunek z Polską”, „romans z ojczyzną” czy „ballada o Placu Teatralnym”, wywodzi się także z gniewnej tonacji wierszy Władysława Broniewskiego, takich jak Bagnet na broń. (Tu przy okazji wspomnieć nawiasem muszę o barwnych opowieściach Brylla o „prywatnym” Broniewskim, które pamiętam z jego opowieści snutych z okazji różnych literackich czy towarzyskich spotkań). Luźna konstrukcja Rzeczy listopadowej dopuszcza jej różnorakie możliwości inscenizacyjne, na przykład aktualizujące zawarte w niej odniesienia do zawikłanych kwestii narodowego „charakteru” czy przywoływanego nadal w publicystycznych dyskusjach na temat rzekomego „fatum” historycznego obciążenia naszych dziejów zbiorowych i indywidualnych losów Polaków. Co zresztą jest siłą napędową całej twórczości Brylla – i bywało z powodzeniem wykorzystywane również przez scenicznych interpretatorów jego sztuki.

 

PS. Kto ciekaw, znaleźć może wiele informacji i opinii, nierzadko polemiczno-krytycznych, o życiu i twórczości Brylla, m.in.: we wstępie Piotra Kuncewicza do tomu Brylla Wiersze, 1988 oraz tegoż w tomie Poezja polska od 1956, 1994; Jan Błoński, Kassandra na etacie [w:] Odmarsz, 1978 (pierwodruk 1968); Jerzy Kwiatkowski, Zgrabna niezgrabność [w:] Remont pegazów, 1969; Andrzej Lam, Płynąć, zabić [w:] Pamiętnik krytyczny, 1970; Stanisław Barańczak, Bunt pozorowany albo o Bryllu bez ogródek [w:] Ironia i harmonia , 1973; Artur Sandauer, Ernest Bryll – klasa, naród, pokolenie  [w:] Poeci czterech pokoleń 1977; Konstanty Puzyna, Niewielka cicha stypa [w:] Burzliwa pogoda, 1971; Stefania Skwarczyńska, Chocholi taniec Wyspiańskiego jako obraz-symbol w języku późniejszej sztuki polskiej  [w:] Wokół teatru i literatury, 1970; S. Gąssowski, Współcześni dramatopisarze polscy 1945-1975, 1979; Sława Bardijewska, Ernest Bryll – prawdy dramatu poetyckiego [w:] Własna przestrzeń, 1987; Andrzej Żurowski, Zasoby i sposoby. Przegląd dramaturgii polskiej 1970-1984, 1989.

Wspomnienie ukaże się drukiem w kolejnym numerze „Res Humana”, 3/2024 w maju 2024 roku.

1.

Siódmego kwietnia – wybory samorządowe. Kontekst polityczny jest oczywisty. Ma to być ostateczne zepchnięcie PiS-u ze sceny politycznej, „dobicie rannego zwierza” – jak obrazowo ujął to jeden z zapalczywych polityków. Od razu chcę zaznaczyć, że – moim zdaniem – to niemożliwe. Elektorat Prawa i Sprawiedliwości nie poszedł do domu, nie rozsypał się. Jest niemała grupa ludzi, którzy rządy tej partii zapamiętają jako władzę opiekuńczą, troszczącą się o ich poziom życia. Ale także taką, która nie schlebiała elitom, przywróciła prostym ludziom przekonanie, że oni w państwie też są ważni, a głos prostego robociarza czy rolnika znaczy tyle samo ile głos uczonego profesora. Ten antyelitaryzm czy egalitaryzm jest silnym bodźcem w polityce, dotykającym emocji wspólnych dla wielkich grup społecznych. Wszak PiS wykorzystał świetnie tę emocję. Tu nie chodzi o to, że Polska nie odniosła sukcesu po 1989 roku, tylko o to, że jedni odnieśli sukces większy, a inni mniejszy, mimo takiego samego, a nawet większego nakładu pracy.

To ciekawe, że poza Maciejem Gdulą nikt dokładnie nie zbadał skali i głębokości tego zjawiska, nie wyciągnął wniosków politycznych. To widać nawet teraz. Nie spotkałem się nigdzie z takimi badaniami, nie widziałem poważnej próby refleksji nad wynikami ostatnich wyborów po stronie koalicji demokratycznej, nie widzę ani prób, ani zapowiedzi przeanalizowania tego problemu przez tę koalicję. Równocześnie z tym – kroków, aby ten elektorat zdemobilizować i – być może w dalszej kolejności – pozyskać. Tak nawiasem mówiąc, stawiam taką tezę, że w jakiejś części to dawny elektorat Sojuszu Lewicy Demokratycznej, ten, który tęsknił za równością społeczną i aktywnym państwem opiekuńczym. Protestował przeciw efektom reform Balcerowicza i wierzył w sprawczość lewicowych rządów. Potem, im bardziej SLD wrastał w III RP (pomysł podatku liniowego), tym bardziej ten elektorat szukał swojej reprezentacji. To nie był w swej masie elektorat sentymentu za PRL, to był i jest elektorat protestu przeciw nierównościom społecznym, zarówno w sferze materialnej, jak i symbolicznej. On dalej będzie szukał „swojej” partii, a tu PiS ma – jak na razie – kiepską konkurencję.

Dlatego elektorat PiS radykalnie się nie zmniejszy. Może ulec częściowej demobilizacji i o to chyba chodzi politykom koalicji. Temu ma służyć ujawnianie rozmaitych afer i przekrętów, eksponowanie rzeczywistych i wyolbrzymianych wpadek polityków PiS. To przyniesie pewien efekt, pytanie, jak wielki? Być może jest trochę racji w tym, że polaryzacja zaszła tak daleko, iż lojalność partyjna (raczej religijna niż plemienna) zdominuje najbliższe głosowanie. Sądzę jednak, że elektorat partii koalicyjnych też się zdemobilizuje, kto wie, czy nie w większym stopniu. Miało być inaczej, praworządnie i porządnie, a jest raczej chaotycznie. Można odnieść wrażenie, że tak jak PiS nie wierzył, że przegra, tak druga strona nie wierzyła, że wygra. Nieprzygotowanie kadrowe, programowe i proceduralne dają o sobie znać, choć nie wszędzie i nie w każdym obszarze. Wybory lokalne (podobnie, jak i europejskie) to walka zmobilizowanych elektoratów, może się więc okazać, że zwycięstwo nie będzie tak jednoznaczne. Tym bardziej, że czasu na merytoryczną kampanię jest mało.

Zwłaszcza, że te wybory kierują się nieco inną logiką. Nie tyle przynależnościami partyjnymi, ile układami lokalnymi, stosunkami międzyludzkimi, popularnością, sympatią i antypatią do liderów. Stąd tylu bezpartyjnych wójtów i burmistrzów, a czasem i prezydentów. Stąd niestabilność identyfikacji partyjnej radnych; zaczynają jako partyjni, kończą jako „niezależni” lub na odwrót. Do tego wybory do sejmików wojewódzkich, ze scenariuszem ściśle partyjnym. Był kiedyś w parlamencie taki pomysł, aby wybory do sejmików wojewódzkich połączyć z parlamentarnymi, w których identyfikacja polityczna jest kluczowa. I wyraźnie oddzielić je od wyborów lokalnych (gminnych, miejskich i powiatowych), gdzie – w połączeniu z bezpośrednim wyborem starosty – decydowałyby osobowości. Mielibyśmy zatem Polskę partyjną – na poziomie krajowym i regionalnym – i Polskę obywatelską, lokalną. Ta druga aktywizowałaby tysiące ludzi, dla których identyfikacja partyjna jest drugorzędna. I dla mądrych partii byłaby rezerwą kadrową, z której czerpać by one mogły ludzi umiejących zarządzać czymś więcej niż własną rodziną, a co ważniejsze – umiejących wygrywać wybory. Tak m.in. sugerował nieżyjący już prof. Stanisław Gebethner. Pomysł upadł, a nawet nie został poważnie przedyskutowany, bo „bieżączka” parlamentarna okazała się ważniejsza.

Ale problem upolitycznienia i upartyjnienia wyborów samorządowych pozostał. Nie miałbym nic przeciwko temu, gdyby nie te nasze partie, nieosadzone w terenie, tylko w urzędach terenowych. Coraz bardziej są to partie wyborcze, wedle modelu amerykańskiego, a nie w tradycji partii europejskich, w której wybory są tylko momentem wzmożenia pracy partyjnej, efektem wieloletniej pracy z ludźmi i wśród ludzi. U nas jest inaczej. Przychodzą wybory, partia ożywa podczas wyłaniania kandydatów, z rozpędu robi kampanię w oparciu o polityczne, kadrowe i materialne zasoby parlamentarne, potem leczy rany (lub obsadza stołki). I tak co cztery–pięć lat. To m.in. też stąd bierze się popularność kandydatów bezpartyjnych i niechęć obywateli do partyjności.

To odkłada się na państwie. Nie ma w nim rotacji kadrowej, parlamentarzyści nie mają konkurencji, a tak naprawdę rządzi nami ciągle to samo pokolenie, dla którego postacie Tuska i Kaczyńskiego są emblematyczne. Z całym szacunkiem dla ich życiorysów i dorobku, oni już nie staną na czele wielkiego projektu modernizacji Polski, nie porwą młodych pokoleń do wielkich czynów, nie staną się ideowymi i merytorycznymi przewodnikami po świecie idei i postępu. I młodzi to widzą. Kaczyński wydał się im mniej sympatyczny, więc 15 października zagłosowali przeciwko niemu. Nikogo nie poparli, zagłosowali przeciw. W wyborach samorządowych nie znajdą takiej motywacji.

2.

Także i dlatego, że samorząd stał się dla nich jednym z ogniw tak samo odległego systemu zarządzania państwem, jak rząd czy partie polityczne. Nie bez winy są tu sami samorządowcy. Nie będąc pewni swej siły i popularności podczepiają się pod partie polityczne, bo one dają im w kampanii wyborczej swoje zasoby. Poza tym identyfikacja z partią ułatwia im lokalną walkę polityczną. W zależności od tego, czy to jest partia rządząca, czy opozycyjna, usprawiedliwia własne niepowodzenia. Zawsze można wskazać na rząd, który „nie daje”, a po 15 października na rząd PiS, który „nie dawał”: pieniędzy, możliwości itd. I choć często jest to prawda, a czasem nie, to zawsze ułatwia życie. Ileż błędów – niekompetencji, nieporadności, braku decyzyjności – można ukryć pod tymi hasłami.

Jest i druga strona tego medalu. Wyborca odbiera ten stan rzeczy – tego wójta, burmistrza, prezydenta – jako wysłannika partii (elementu władzy centralnej), delegowanego do zarządzania swoją małą ojczyzną. On przestaje być liderem lokalnej społeczności (a o to nam chodziło, gdy wprowadzaliśmy bezpośrednie wybory), a staje się w niej instytucją zarządczą, trochę jednak obcą. Rzeczywistość zbyt często potwierdza te przypuszczenia. Platforma Obywatelska nigdy nie wygra wyborów w Krakowie, bo zawsze na czele listy sejmowej stali ludzie spoza miasta (Trzaskowski, Sienkiewicz). Z tego samego powodu PiS nigdy nie wygra w Warszawie (Jaki z Opola, Bocheński z Łodzi). Jeśli przywódcy partyjni nie rozumieją istoty samorządności i ustrojowej pozycji jej lidera, to co z tego mają rozumieć obywatele stanowiący wszak samorząd (art. 16 Konstytucji)?

Tym, którzy nie identyfikują się z partiami ogólnopolskimi, pozostaje budować „własne partie”, w sarmackim znaczeniu tego słowa. Stąd zjawiska nepotyzmu i kumoterstwa, korupcja polityczna i nieoczekiwane sojusze i koalicje. Mógłbym sypać przykładami lokalnych koalicji Lewicy z PiS, a nawet dalej idącymi. W pewnej gminie podtarnowskiej w wyniku bezpośrednich wyborów wójtem został były I sekretarz Komitetu Gminnego PZPR. Gdy udałem się do tejże gminy na jakieś święto lokalne i posadzono mnie obok miejscowego proboszcza, ten rzekł do mnie: „Widzi Pan, my tu z Kaziem kiedyś rządziliśmy i znowu będziemy razem”. Historia się powtarza – odrzekłem Marksem. PiS podjął próbę przeciwdziałania takim zjawiskom wprowadzając dwukadencyjność, ale będzie problem z byłymi włodarzami gmin, którzy gdzieś tam w małej gminie pod Białymstokiem nie znajdą ani roboty, ani nie utrzymają swojej pozycji społecznej. Nie widzę też powodu, aby nowi włodarze nie skopiowali praktyki politycznej pt. winni są poprzednicy. To jeszcze bardziej podzieli społeczności lokalne.

Nie ma w tej sprawie dobrego rozwiązania. Dość trudno pogodzić rolę lidera społeczności lokalnej z rolą kierownika zakładu pracy (wójt jest nim w rozumieniu Kodeksu Pracy), a to jeszcze z odpowiedzialnością urzędniczą i finansową. Upadła idea samorządowej służby cywilnej, a ustrojowe pozycje skarbnika i sekretarza gminy, którzy mieli stabilizować pracę urzędu i dbać o procedury administracyjne, nadal nie są mocne. Jeszcze słabszą pozycję mają starostowie i marszałkowie województw, brakuje im bowiem silnej wyborczej legitymacji, a zbyt często ich los zależy od chwiejnych układów partyjno-grupowych w radzie powiatu lub w sejmiku. A jeszcze jeśli urzędnicze otoczenie uwikła ich w codzienne czytanie i podpisywanie papierów, to lidera już nie ma. Zostaje urzędnik, mniej lub bardziej sprawny, który szuka i stosuje urzędnicze sztuczki celem utrzymania stanowiska. Wzniosłe ideały samorządności, umiejętności współdziałania i przewodzenia lokalnej społeczności, budowania prestiżu władzy i państwa, idą w kąt. A strategiczne plany rozwojowe, które powinna mieć każda gmina, ograniczają się najwyżej do pięcioletniej perspektywy. Reszta to bujda, a autor tego planu wie, że nie poniesie za nią odpowiedzialności.

3.

Ta ostatnia uwaga nie odnosi się li tylko do niepewności ponownego wyboru. Odnosi się także do niemożności zaplanowania czegokolwiek w dłuższej perspektywie. Władza centralna nie waha się, gdy trzeba samorządowi dołożyć zadań i obowiązków. Udaje, oczywiście, że są to zadania zlecone, czyli środki na ich realizację gwarantuje budżet centralny. Jednakże decyzji o przekazaniu tych zadań nie poprzedza analiza finansowa, nie ma algorytmów przeliczeniowych ani nawet czasu na ich sporządzenie. Nie ma też fachowców. Jeszcze w roku 2015 departament finansów samorządowych w resorcie finansów był obsadzony przez ludzi, którzy rozpoczynali pracę w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku i towarzyszyli samorządowym finansom przez 20 lat. I w wieku lat 50. odeszli z resortu, bo ulegli potrzebom „dobrej zmiany”. Ona zaś samorząd i jego pieniądze miała za nic. PiS w ciągu ośmiu lat rządów pięciokrotnie zmieniał system podatkowy, a wszak na nim i jego stabilności „wiszą” samorządowe dochody. Są skarbnicy, którzy do dziś nie rozgryźli Polskiego Ładu, ale dobrze wiedzą, ile na nim stracili. Nasuwa się pytanie, czy chodziło o ustrojowe zmniejszenie roli samorządu w zaspokajaniu potrzeb społecznych i świadczeniu usług publicznych czy też o to, aby kolejne samorządy uzależnić od systemu uznaniowych dotacji, o budowanie systemu klientyzmu politycznego. Te dotacje dla Kół Gospodyń Wiejskich, dla strażaków z OSP, dla lokalnych fundacji i stowarzyszeń to wszak zaprzeczenie konstytucyjnej zasady pomocniczości. To w istocie nielegalne, uznaniowe finansowanie zadań własnych samorządu, czego nie dopuszcza ani Konstytucja, ani ustawa o finansach komunalnych. I, oczywiście, żadna komisja śledcza tym się nie zajmie.

Tak więc pieniądze. Mówią o nich, piszą i uchwalają wszystkie gremia samorządowe. Ale problem jest szerszy. Od początku III RP nie zajęliśmy się wyceną usług publicznych i kosztami ich świadczenia. Istnieje w tym zakresie pełna rozmaitość, w dwóch podobnych gminach koszty urzędu (od płacy do ogrzewania) są dość różne. Jednej wystarcza 30 pracowników, dla innej 50 to za mało. Robiąc kiedyś (przed 15 laty) badania w województwie zachodniopomorskim, bywałem w gminach, gdzie jedna pani miała w zakresie obowiązków opiekę nad organizacjami społecznymi oraz wymierzanie i ściąganie podatków i opłat lokalnych. Po sąsiedzku tymi samymi kwestiami zajmowały się już dwie panie, z tym że ta pierwsza (od NGO-sów) była także komendantem gminnym OSP i członkiem władz wojewódzkich tej organizacji. Na rozmowę umawiałem się z nią w Szczecinie, bo tam miała więcej czasu.

Ale zanim się za to ktoś zabierze (nie wiem, kto, bo polityków to nie obchodzi), trzeba przejrzeć podział zadań i kompetencji (narzędzi realizacyjnych) pomiędzy rządem centralnym a samorządami. Polska nie należy pod tym względem do liderów samorządności w Unii Europejskiej. W krajach starej Europy samorządy odgrywają większą rolę w zaspokajaniu potrzeb społecznych. Pole do zmian nie jest małe. Zacznijmy od województwa, w którym podział zadań pomiędzy marszałkiem a wojewodą woła o pilne korekty. Nie jestem za likwidacją urzędu wojewody, bo uważam, że rząd musi mieć narzędzie kontroli legalności działań samorządu. I starczy! Po co w urzędzie wydziały rolnictwa, budownictwa itd., itp., kompletnie nie wiem. Nikt już nie pamięta, że w 2005 roku Sejm na wniosek SLD przyjął ustawę wzmacniającą rolę samorządu jako gospodarza województwa. Pierwsza ustawa, jaką przyjął nowy Sejm zdominowany przez PiS i PO, to było uchylenie tegoż aktu prawnego. „W Polsce nie będzie landów” – uzasadniał poseł-sprawozdawca. Rękę „za” podnieśli nawet ci posłowie PO, z którymi pisaliśmy uchwaloną poprzednio ustawę. Jak widać, niewiele się od tego czasu zmieniło, a jeśli już to na gorsze.

Rozmowy wymaga problem istnienia powiatów. Są z nami już od 25 lat, w kształcie ustrojowym i terytorialnym zaplanowanym przez Michała Kuleszę. On jeszcze przed swoją śmiercią mówił, że chyba w 1998 roku mieliśmy rację, że jest ich za dużo i są za słabe. Tak naprawdę są przygniecione przez szpitale i szkoły średnie, niezdolne do koordynacji działań rozmaitych służb rządowych działających na terenie powiatu. Także czynnik prestiżowy – „mamy nasz powiat” – osłabł wraz z odejściem pokolenia pamiętającego, że siedziba urzędu administracyjnego oznacza pieniądze, inwestycje, prestiż i dostęp do dóbr edukacyjnych i kulturalnych. Mamy powiaty, w których wszyscy aktywni ludzie jeżdżą do dużego miasta po te dobra. Mamy powiaty „obwarzankowe” (podobnie, jak i gminy), których racją istnienia jest brak zgody, aby je „połknęło” rozrastające się miasto. Warto zatem zastanowić się nad mapą podziału administracyjnego kraju, bo jest ona dziś inna niż przed 25 laty.

Warto także zastanowić się nad liczbą i kompetencjami podmiotów samorządowych w Polsce. Naprawdę jest dużo zadań i kompetencji, które uwolniłyby rząd od zajmowania się wszystkim. Te wszystkie Narodowe Fundusze, spółki i spółeczki wodne, leśne i wiele tym podobnych mogłyby się stać samorządowo-rządowymi z większym udziałem czynnika obywatelskiego. W dobie komputerów, internetu i telefonów posiadanych przez każdego, rosnącego poziomu wykształcenia obywateli, to nie jest problem. Jeśli chcemy spokojnie rozwijać nasze państwo, nie ma innej drogi niż uspołecznienie zarządzania nim. Tylko kto o tym pomyśli?

Artykuł ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

Tygodnik „Przekrój” – ten oczywiście przede wszystkim z czasów kilku pierwszych powojennych dekad swego istnienia, czyli od roku 1945, gdy tworzył i redagował go Marian Eile – od razu zaskoczył i długo zadziwiał swoich odbiorców nieoczekiwaną „innością”. Od wszystkiego, co w prasie wokół. Budził i nadal zresztą budzi (chociaż już w tej postaci nie istnieje od dawien dawna) wielkie emocje i zrozumiałe skądinąd zainteresowanie nie tylko historyków i prasoznawców. Prowokując gorące, skrajnie sprzeczne opinie, nie tylko pośród samych ówczesnych czytelników (i decydentów politycznych), ale i współczesnych nam komentatorów opinii publicznej, ludzi różnych pokoleń i poglądów…

Sam jeszcze przecież pamiętam, że jako literackie pacholę w 1959 r. śledziłem na łamach dwutygodnika „Współczesność” (w nieformalnym pokoleniowym organie młodych pisarzy debiutujących na fali tamtych okołopaździernikowych „odwilżowych” przemian społeczno-politycznych) wielką dyskusję na temat plusów i minusów owych budowanych przez „Przekrój” podwalin tego, co potem nazywano nawet (trochę chyba na wyrost?) cywilizacją „Przekroju”.

W dyskusji, jak zapowiadała redakcja, nie chodziło o samą ocenę blasków i cieni popularnego krakowskiego tygodnika, ale o szerszą analizę „poważnego zjawiska socjologicznego”. Zaczął czołowy krytyk tego pokolenia Jacek Łukasiewicz z Wrocławia, pytając, na czym właściwie owa „cywilizacja” polegać by miała? „Na jednoczesnym budowaniu snobizmów i odpowiadaniu na gusta już istniejące, od snobizmu dalekie. Bez nachalności, dowcipnie, z przymrużeniem oka. Drukując Gałczyńskiego «Przekrój» dawał swoim czytelnikom poczucie przynależności do elity, a jednocześnie nie wymagał od nich zbyt wiele. Bo ukazywały się w piśmie Zielona gęś i Listy z fiołkiem, ale poematy Niobe czy Wit Stwosz już nie, bo za trudne. Z tego samego powodu nie trafiały na łamy «Przekroju» wiersze Tadeusza Różewicza. Duch Gałczyńskiego i duch Eilego to był «Przekrój». Żywiołowy poeta i dowcipny, znakomity fachowiec, dostarczyciel dobrej rozrywki dla średnich warstw” – przypomina w wielkim skrócie to wystąpienie i całą tę burzliwą dyskusję, jaką ono spowodowało, Mariusz Urbanek w swojej nowej (jak zawsze interesującej) dokumentalno-biograficznej książce Marian Eile. Poczciwy cynik z „Przekroju” (Iskry, 2023, s. 315). Zarazem przywołuje w niej wiele, bardzo wiele, ciekawych i ważnych dysput, ocen i opinii, jakie pojawiały się w kolejnych dziesięcioleciach na ten temat. Przypomnijmy przy okazji: Urbanek to autor licznych monograficznych dokumentalnych biografii literackich (Władysław Broniewski, Julian Tuwim, Jerzy Waldorff, Stefan Kisielewski, Kornel Makuszyński…), publikowanych od lat 90. A forma dokumentalna (non fiction) stała się – nawiasem mówiąc – niejako specialité de la maison firmy kierowanej przez obecnego szefa Iskier.

Tak, „Przekrój” to istotnie był jedyny w swoim rodzaju – mimo swej zgrzebnej, jak na dzisiejsze wymagania, szaty zewnętrznej – prawdziwie niezwykły pod wieloma względami i przy tym ogromnie poczytny tygodnik, redagowany przez równie niekonwencjonalną, nietuzinkową osobę swego twórcy i wieloletniego redaktora naczelnego. Urbanek przywołuje w swej książce wiele, bardzo wiele, innych ciekawych i ważnych ocen oraz sprzecznych opinii, jakie padały w kolejnych dziesięcioleciach na ten temat, jak i o samej postaci Mariana Eilego (prawnika z wykształcenia, malarza z zamiłowań artystycznych i byłego współpracownika słynnych międzywojennych „Wiadomości Literackich” redagowanych przez Mieczysława Grydzewskiego). Oto bowiem na łamach „Przekroju”, jedynego takiego pisma, jak mawiał ponoć sam Eile, dla 800 milionów Słowian! (choć nie bardzo wiadomo, spośród jakich narodów dobierał brakujące pół miliarda – słusznie ripostuje), wydawca puszczał w obieg kultury polskiej tego czasu nieobecne w innych ówczesnych popularnych pismach o masowym zasięgu wiadomości kulturowo-„elitarne” i specjalistyczne artystycznie czy literacko, odwołując się między innymi do nowych prądów w sztuce i kulturze, nieznanych jeszcze u nas zjawisk i nazwisk, prądów myśli europejskiej i światowej. Drukując po raz pierwszy, czy to przypominając choćby prozę Franza Kafki, czy modnych wtedy bardzo w świecie francuskich pisarzy egzystencjalistów, jak Albert Camus czy Jean-Paul Sartre (acz i nie zabrakło przelotnie również modnych wtedy pisarskich wydmuszek, jak np. proza Saganki!). Wprowadzając zarazem równocześnie – i kreując niekiedy w owym przekrojowym stylu nowe mody z różnych dziedzin życia codziennego – w surowe realia tzw. realnego socjalizmu – w zachowaniach i obyczajach nowych inteligentów z masowego naboru i awansu społecznego (rubryki czy felietony satyryczne dotycząc savoir-vivre, strojów na co dzień i od święta czy kuchni…). Między innymi także pokazując – w technicznie marnych dość przecież reprodukcjach – próbki awangardowego malarstwa polskiego czy zachodniego (twórczość impresjonistów, dzieła Pabla Picassa, Salvadora Dali i in.), które zdobiły potem niejedno ówczesne M-2!

Propagował nadto również i nieobecną gdzie indziej „muzykę Luisa Armstronga, czarny humor Topora i purnonsensowy psa Fafika. Budował tę cywilizację Przekroju, wychowując pokolenie czytelników świadomych, że kultura ma więcej twarzy niż tylko radziecką” – czytamy w nocie na obwolucie. Ale warto też i od razu przypomnieć, iż owa cywilizacja Przekroju (cokolwiek przez to rozumieć) miała w istocie dość szeroki kulturowo zasięg i wpływy wykraczające daleko za linię Bugu, bo ciągnące się aż gdzieś od Brześcia i Leningradu po Władywostok, gdzie pismo to było jak wiadomo dostępne w prenumeracie obok innych oczywiście tytułów, no i pilnie obserwowane, czytywane przez ludzi kultury, a zwłaszcza ze środowisk pisarskich (jako swoiste „okno na świat”, co wiemy choćby z wyznań późniejszego Noblisty Josipa Brodskiego).

Jak jednak wyglądał i na jakich zasadach funkcjonował „Przekrój” w swej pierwszej, pionierskiej i najtrudniejszej, „socrealistycznej” fazie istnienia? A jak w innych już czasach, warunkach i realiach politycznych, ideologicznych oraz kulturowych w Polsce: w poszczególnych „zakrętach” i w kolejnych „etapach” naszej najnowszej powojennej historii? Zawsze przecież dalekich od sielanki. Czasach Władysława Gomułki i Edwarda Gierka oraz w latach późniejszych? Jak potoczyły się osobiste losy jego redaktora naczelnego, przedwojennego jeszcze przecież chowu inteligenta, tak bardzo niepasującego do nowej epoki? I na koniec, jak zmieniało się i ewoluowało to pismo po odejściu z niego Mariana Eilego i mianowaniu nowych szefów redakcji? Siła by oczywiście o tym szło gadać i pisać! Bowiem bardzo to wszystko nadal interesujące dla tych, którzy czasy te znają z autopsji, jak i dziś dla tych zainteresowanych tym, jak to z prasą drzewiej bywało, szczególnie w latach, gdy w rozmaitych bojach, w tym i cenzuralnych potyczkach, hartował się „Przekrój”. A co z takim rozmachem i reporterskim niemal nerwem opowiedziane i przypomniane zostało teraz przez Mariusza Urbanka. Przywołane wprost z rozlicznych dokumentów świadectw dawnych lub poprzez wywiady z tzw. świadkami epoki (jak rozmowa z Andrzejem Kurzem, Mieczysławem Czumą czy Marią Anną Potocką). I to opowiedziane gruntownie, z werwą i wielką znajomością rzeczy, iż doprawdy nie sposób do tego dotrzeć inaczej, jak poprzez samodzielną już lekturę. Czego wszystkim Czytelnikom tej książki Urbanka życzę serdecznie. Bo warto. A polecam szczególnej uwadze takie choćby rozdziały jak np.: Od „Hej” do „4. Wymiaru”, czyli Eile, jaki jest, każdy widzi; Więcej Osmańczyka, mniej Grottgera, czyli agitacja pozytywna; Czarne chmury nad „Przekrojem”, czyli pod czujnym okiem partii i bezpieki; Bądźcie dobrzy dla Eilego, czyli pod parasolem Cyrankiewicza; Spóźniona zemsta głupców, czyli państwowy bon ton…

Tekst ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

Winieta i fragment okładki – z archiwum okładek „Przekroju”, https://przekroj.pl/archiwum/rubryki/okladki-przekroju

Zeszłoroczne wybory parlamentarne otworzyły drogę do głębokich zmian w polskim systemie politycznym, co bez przesady można nazwać drugą demokratyzacją. Pierwsza dokonywała się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, a jej efektem był demontaż autorytarnego państwa partyjnego, jakim była Polska Rzeczpospolita Ludowa – niezależnie od tego, jak korzystnie różniła się ona od innych państw ówczesnego „bloku radzieckiego” – i zbudowanie zrębów demokratycznego państwa prawa. Ówczesna demokratyzacja nie miała precedensów w historii państw socjalistycznych, choć – jak często podkreśla się w literaturze politologicznej – pod wieloma względami przypominała reformę ustrojową zrealizowaną w Hiszpanii po śmierci generalissimusa Franco. To, co wtedy zaczęło się w Polsce, przeczyło prognozom wytrawnych badaczy zachodnich, którzy niemal do ostatniej chwili twierdzili, że tak zasadnicza zmiana w Europie środkowo-wschodniej nie jest możliwa, przynajmniej w bliskiej przyszłości.

Pierwsza demokratyzacja w Polsce dokonywała się w klimacie narodowego porozumienia. Ustawy zmieniające gospodarkę i państwo przechodziły przez Sejm przy ponadpartyjnym poparciu, a wyposażony w wielkie kompetencje prezydent Wojciech Jaruzelski konsekwentnie wspierał reformatorski rząd Tadeusza Mazowieckiego. Było tak dlatego, że już wcześniej w rządzącej przed 1989 rokiem PZPR uformował się i zdobył przewagę nurt reformatorski, który postulował porozumienie ponad politycznymi podziałami i wspólne działanie na rzecz głębokiej reformy państwa. Polska stała się wówczas pionierem zmian demokratycznych w ówczesnym bloku państw socjalistycznych, co znajdowało wyraz w entuzjastycznych wobec niej komentarzach polityków, publicystów i uczonych z demokratycznego Zachodu.

Dziś jest inaczej. Druga demokratyzacja dokonuje się w warunkach ostrej walki. Elita polityczna Prawa i Sprawiedliwości nie była przygotowana na przegraną i reaguje na nią w sposób agresywny. Nie ma ani śladu ponadpartyjnej współpracy w reformowaniu państwa, a prezydent Andrzej Duda – jak dotąd – bezskutecznie próbuje wykorzystać swe uprawnienia w uporczywych próbach zahamowania demokratycznych przemian. Dzieje się to w niekorzystnym dla demokratyzacji klimacie międzynarodowym. Rosyjska agresja wobec Ukrainy stwarza napięcie, jakiego nie było trzydzieści kilka lat temu, gdy rozpoczynał się proces przemian demokratycznych w naszej części Europy. W niektórych starych demokracjach rosną siły autorytarne, czego przykładem jest powrót Donalda Trumpa na główną scenę polityki amerykańskiej. Gdyby wygrał on tegoroczne wybory, byłoby to równoznaczne ze wzmocnieniem sił autorytarnych w innych państwach demokratycznych – w tym także w Polsce.

Nie znaczy to, że obecna przemiana polityczna skazana byłaby na niepowodzenie. Konieczne jest jednak realistyczne rozpoznanie zagrożeń i znajdowanie na nie odpowiedzi.

Zagrożeniem pierwszym jest spuścizna rządów PiS w sferze gospodarki. Ostatni rok rządów Jarosława Kaczyńskiego i jego ekipy zaznaczył się stagnacją gospodarczą, wyrażoną wzrostem PKB o zaledwie 0,2%. Rekordowo wysoki deficyt budżetowy i znacznie powiększone zadłużenie państwa ograniczają możliwości szybkiej poprawy sytuacji materialnej tych – bardzo licznych – grup społecznych, które nie korzystały z faworyzującej uprzywilejowanych polityki gospodarczej. Korzenie tej sprawy sięgają głębiej niż tylko do ostatnich ośmiu lat. W 2015 roku Platforma Obywatelska przegrała wybory głównie dlatego, że wyborcy chcieli zmiany polityki społeczno-gospodarczej. Nie powinno więc być powrotu do neoliberalnej polityki gospodarczej realizowanej przez rządy Donalda Tuska i Ewy Kopacz. Wiele wskazuje na to, że obecny premier to rozumie i nie jest skłonny powtarzać starych błędów. Obecność Lewicy w koalicji rządowej wzmacnia szansę na to, że nowa polityka gospodarcza będzie inna niż dotychczasowa. Ten rok będzie miał kluczowe znaczenie dla wypracowania i wprowadzania w życie takiej polityki gospodarczej, która pozwoli łączyć słuszne postulaty warstw uboższych z przywróceniem równowagi finansów publicznych. Warto wykorzystać w tej dziedzinie doświadczenie wyniesione z wczesnej fazy transformacji, gdy nowatorska „strategia dla Polski” autorstwa Grzegorza Kołodki stała się podstawą przezwyciężenia kryzysu wywołanego skrajnościami neoliberalnej reformy Leszka Balcerowicza.

Związana z tym jest druga sprawa: walka z korupcją i nepotyzmem. Rozprzestrzeniły się one pod rządami PiS (partii, której nazwa mogłaby brzmieć Pieniądze i Synekury) w stopniu znacznie przekraczającym wszystko, czego byliśmy świadkami za rządów PO czy też SLD (w latach 2001–2005, gdyż wcześniejsze rządy lewicy były od tej plagi wolne). Były minister Marcin Horała zabawnie przejęzyczył się, mówiąc o tych, co kradli niezgodnie z procedurami. W istocie bowiem cały system wprowadzonych przez PiS procedur ustawiony był tak, by umożliwiał bajeczne – ale zgodne z procedurami – apanaże członkom nowej elity politycznej, do której dostęp zależał od politycznej lojalności i powiązań osobistych. Dowiemy się o tym więcej, gdy zakończy swe prace komisja sejmowa powołana dla wyjaśnienia tzw. afery wizowej, która długim cieniem kładzie się na bilansie rządów Prawa i Sprawiedliwości. Czy sprawstwo kierownicze w tej wielkiej aferze sięga jedynie szczebla jednego z wiceministrów spraw zagranicznych? Wydaje się to mało prawdopodobne. W świetle tej afery deklaracje przywódców PiS, że wystarczy nie kraść brzmią niezamierzoną ironią. Trzeba jednak pamiętać, że korupcja i nepotyzm nie pojawiły się w polskim życiu politycznym dopiero po dojściu do władzy partii Jarosława Kaczyńskiego. Były obecne wcześniej – także za drugich rządów SLD w latach 2001–2005, za co partia ta zapłaciła bardzo słono. Ludzie kierujący państwem muszą wyciągnąć wnioski z przeszłości. Oznacza to bezwzględność w walce z nepotyzmem i korupcją – nie tylko tymi, które miały miejsce za poprzednich rządów, ale także tymi, które mogą się odradzać obecnie. Każda partia rządząca staje się magnesem przyciągającym karierowiczów i kombinatorów, którzy w polityce szukają nie realizacji szczytnych celów, lecz drogi do pieniędzy i innych profitów. Od mądrości męża stanu zależy, by nie stali się oni czymś więcej niż marginesem.

Trzecią sprawą jest utrzymanie jedności Koalicji 15 Października. Początki zapowiadają się dobrze, ale trzeba widzieć zagrożenia. Tkwią one zarówno w różnicach programowych (jak w sprawie legalizacji aborcji), jak i w ambicjach polityków. Te ostatnie zostaną wystawione na poważną próbę w przyszłym roku, gdy odbędą się wybory prezydenckie. Byłoby bardzo dobrze, gdyby politycy obecnej koalicji zdołali podporządkować osobiste i partyjne ambicje i doprowadzili do wysunięcia wspólnego kandydata całej koalicji, a w ostateczności – gdyby przynajmniej zobowiązali się do wspólnego poparcia tego kandydata wywodzącego się z obecnej koalicji, który wejdzie do drugiej tury.

Utrzymanie jedności koalicji mimo istniejących różnic ideologicznych wymaga zdolności do zawierania kompromisów. To będzie najtrudniejsze dla lewicy, której konsekwentna obrona świeckości państwa dyktuje twarde stanowisko w sprawach światopoglądowych, ale która musi zarazem liczyć się z politycznymi realiami. Lewica nie jest jednak osamotniona w walce o tolerancyjne, wolne od kościelnego dyktatu państwo. Rząd Donalda Tuska podjął sprawę finansowania Kościoła przez państwo i zapowiedział zastąpienie funduszu kościelnego dobrowolnymi odpisami podatkowymi. Skończyło się obdarowywanie Kościoła wielomilionowymi prezentami z państwowej kasy. Konsekwentne prowadzenie przez centrolewicowy rząd takiej polityki stanowi prawdziwy test przywództwa politycznego i zasługuje na pełne poparcie ruchu laickiego. Światopoglądowa różnorodność Koalicji 15 Października nie przeszkadza temu, by w tej dziedzinie działać zgodnie.

Czwarte wreszcie zagrożenie wynika z tego, że PiS „zabetonował” swoje panowanie w wymiarze sprawiedliwości, wcielając w życie niezgodne z konstytucją rozwiązania, jak wybieranie przez Sejm tych członków Krajowej Rady Sądownictwa, których wybierać powinni sędziowie, lub wprowadzając do Trybunału Konstytucyjnego oddanych partyjnych funkcjonariuszy bez autorytetu i dorobku, jakim dawniej cieszyli się członkowie tego grona. Teraz posłowie PiS cynicznie odwołują się do Konstytucji, którą sami łamali lub obchodzili. Minister Adam Bodnar zadziwia sprawnością, z jaką podjął walkę o oczyszczenie wymiaru sprawiedliwości z dziedzictwa poprzednich ośmiu lat, ale jest to dopiero początek drogi. Przywracanie rządów prawa to także sprawiedliwe, ale surowe ukaranie tych ludzi władzy, którzy dopuścili się przestępstw politycznych. W tej sprawie szczególnie doniosłe znaczenie będzie miała praca komisji sejmowej powołanej do wyjaśnienia tła i przebiegu inwigilacji prowadzonej przy użyciu zakupionego od Izraela Pegasusa. Jeśli potwierdzą się podejrzenia, że za inwigilacją polityków ówczesnej opozycji stali szefowie służb specjalnych, będzie to dla PiS cios tym bardziej dotkliwy, im intensywniej liderzy tej partii tworzą mit politycznych męczenników wokół byłych szefów CBA Mariusza Kamińskiego i Macieja Wąsika.

Pierwsze półtora roku nowych rządów to okres najtrudniejszy, a zarazem decydujący o powodzeniu ekipy premiera Tuska. W kwietniu wybory samorządowe potwierdzą – jak jestem przekonany – werdykt wydany przez wyborców w październiku. Zdecydowana wygrana – przede wszystkim w wielkich miastach i w większości sejmików wojewódzkich – pokaże, że wybory 15 października nie były przypadkowym potknięciem ekipy Jarosława Kaczyńskiego i że większość obywateli naszego państwa popiera drogę, na którą wtedy weszliśmy. W wyborach do Parlamentu Europejskiego cała koalicja powinna iść na wspólnej liście, co powinno jej zapewnić uzyskanie znaczącej przewagi nad prawicową opozycją. Jest to tym ważniejsze, że na kilka miesięcy przed wyborami europejskimi sondaże sugerują wzmocnienie skrajnie prawicowej i eurosceptycznej opozycji w kilku bardzo ważnych państwach europejskich.

Jeśli Koalicja 15 Października zwycięsko upora się z tymi czterema problemami, uzyska szansę na to, by w drugiej połowie obecnej kadencji odbudowa demokracji była łatwiejsza. Wysoce prawdopodobny wybór nowego prezydenta wywodzącego się z Koalicji 15 Października stworzy warunki dla skutecznej legislacji, a tym samym pomoże w rozwiązywaniu odziedziczonych po rządach PiS problemów prawnych. Sukces rodzi zwiększone poparcie. Im bardziej w przeszłość odchodzić będą rządy PiS, tym silniejsza będzie pozycja obecnej koalicji – pod warunkiem jednak, że będzie konsekwentna w przebudowywaniu państwa.

Partii PiS grozi poważny kryzys. Z jednej strony już zaczyna się proces odchodzenia od niej ludzi, którzy to i owo jej zawdzięczają, ale którzy nie są ideologicznymi fanatykami i zechcą układać sobie stosunki z tymi, którzy mają dziś władzę. Tak zrobił popierany przez PiS prezydent Łomży, który na swego zastępcę powołał szefa lokalnej struktury Platformy Obywatelskiej. Sądzę, że pojawią się jego naśladowcy. Wyzwaniem dla PiS będzie też rosnący rozdźwięk między fanatycznie prawicowym partyjnym „betonem” a bardziej umiarkowanymi działaczami i wyborcami. Zaostrzanie konfliktu, posługiwanie się absurdalnymi oskarżeniami (oskarżanie Tuska o to, że jest niemieckim agentem), kreowanie na męczenników prawomocnie skazanych przestępców – wszystko to może podobać się twardemu jądru PiS, ale odstręcza ludzi umiarkowanych. Nie można więc wykluczyć, że znajdzie się ktoś gotów zaproponować rozsądniejszą wersję partii prawicowej. W Polsce jest miejsce na cywilizowaną partię konserwatywną, jak niemiecka chadecja czy brytyjscy torysi. Czy taka partia powstanie? Okaże się to w niedalekiej przyszłości.

Poważnym wyzwaniem dla Prawa i Sprawiedliwości będzie walka o spuściznę po Jarosławie Kaczyńskim. Ten autorytarny przywódca różni się od swych odpowiedników w innych państwach pod względem osobowościowym. Brytyjski publicysta Gideon Rachman pisze, że jest to niemówiący po angielsku odludek, który lepiej niż na światowej scenie czuje się w domu z kotem i książkami („Nowy autorytaryzm”, Łódź 2023, s.148). Brak charyzmatycznego, a przynajmniej popularnego przywódcy jest jedną z ważniejszych słabości Prawa i Sprawiedliwości. Upływ czasu zaostrza ten problem. Kończąc w tym roku 75 lat, Kaczyński nie jest jeszcze zbyt stary, by odgrywać kierowniczą rolę w polityce swego obozu. Jednak jego stan psychiczny – ujawniany między innymi nagłymi wybuchami niepohamowanej furii, które mogliśmy obserwować w czasie obrad Sejmu – wskazuje na to, że nadchodzi czas na zmianę. Jak niemal każdy autorytarny przywódca, Jarosław Kaczyński nie ma koło siebie wyraźnie wyznaczonego następcy. Jego partię czeka więc walka o to, kto w trudnej sytuacji stanie na czele izolowanej partii opozycyjnej. W tej sytuacji rytualne zapewnienia, że PiS wkrótce powróci do władzy, pozostają w sferze fantazji.

W zeszłym roku pokazaliśmy, że stać nas na to, by Polska ponownie pokazała drogę odbudowywania demokracji po autorytarnych rządach. Na tej drodze mamy historyczną szansę. Jest nią pokazanie, że potrafimy – wbrew silnej w wielu państwach fali prawicowego autorytaryzmu – zmienić bieg historii, podjąć dzieło odbudowania i wzmocnienia demokracji. Musi nam się udać!

Historyczne sto dni władzy

Wprowadzenie do obiegu pojęcia pierwszych stu dni jako okresu początków władzy nowego rządu ma swoją długą, ciekawą historię. Początki związane są ze stu (a dokładnie stu dziesięcioma) dniami Napoleona Bonaparte po jego powrocie z jedenastomiesięcznego wygnania na wyspie Elba. Okres ten zakończył się wielorakim niepowodzeniem. Przede wszystkim ogromną stratą dla państwa: przegraną wojną i powtórną restauracją Burbonów, która oznaczała dla Francji znacznie mniej korzystne postanowienia traktatu paryskiego. Był to także „koniec lotu orła” w karierze samego Napoleona.

Polityczny zwyczaj oceny pierwszych stu dni nowego rządu z perspektywy złożonych obietnic w kampanii wyborczej to już bardziej nowoczesne zjawisko. Ma swój początek w Stanach Zjednoczonych XX wieku i związane jest z początkami pierwszej kadencji rządów Franklina Delano Roosevelta. Przyjął on założenie, że ten właśnie okres musi stać się najbardziej produktywny i wpływowy. Natychmiast zwołał Kongres na prawie studniową sesję specjalną, podczas której udało mu się szybko uchwalić serię głównych ustaw mających przeciwdziałać różnorakim skutkom trwającego kryzysu. W całości wszystko składało się na realizację projektu, który zapisano w historii jako New Deal (Nowy Ład).

Sto dni władzy w Polsce

W Polsce nie ma wielkich tradycji tego pierwszego okresu nowej władzy. W zasadzie niemal wszystko dotychczas w tej kwestii sprowadzało się do exposé wygłaszanego w Sejmie przez premiera. Jednakowoż, pierwsze dni i miesiące nowego rządu stawały się stopniowo także okresem wzmożonego zainteresowania społeczeństwa obywatelskiego, w którym – zwłaszcza zwycięska część elektoratu – oczekiwała, że wybrani przez nich rządzący podejmą działania zgodne z przedwyborczymi obietnicami i będą wprowadzać odpowiednie zmiany i projekty. Od tej oceny w dużej mierze zależało, czy program ten zdobędzie poparcie, czy też zostanie szybko zapomniany.

Po upływie pięćdziesięciu dni od powołania obecnego rządu Donalda Tuska zaczęto sporządzać pierwsze recenzje. Generalnie większość wyborców rządzącej Koalicji 15 Października uznała decyzje rządu w tym czasie za umiarkowanie satysfakcjonujące i obiecujące dla powrotu do normalności; oczekiwania były większe. Opozycja była oczywiście przeciwnego zdania.

Jednak już na samym starcie okazało się, że są takie projekty reform, które w ciągu stu dni zrealizowane nie będą. Dla urzeczywistnienia innych może nie wystarczyć nawet cała czteroletnia kadencja. Twardym warunkiem powodzenia ich realizacji jest uzyskanie samodzielnej (kwalifikowanej) większości w Sejmie lub wybór w następnym roku nowego prezydenta, który bardziej będzie sprzyjać polityce rządu, nie będzie (jak obecna głowa państwa) taki chętny do wetowania wszystkich przedkładanych mu ustaw.

Ponadto, aby uniknąć ognisk zapalnych i zapewnić w miarę bezkolizyjne sprawowanie rządów, w umowie koalicyjnej od samego początku nie umieszczono takich celów i obietnic, które budziłyby programowe kontrowersje. Na przykład nic nie wiadomo o przygotowaniach do podjęcia decyzji w takich gorących tematach, jak stosunki państwo – Kościół (w szczególności finansowanie działalności Kościoła czy konieczne zmiany zapisów konkordatu), kontynuacja podjętych przez poprzedni rząd projektów inwestycyjnych, rozwiązanie sytuacji kryzysowej w rolnictwie, kwestie polityczne dotyczące wymiaru sprawiedliwości i in.

Polityczny matrix

Większościowy elektorat nowej władzy okazał się niecierpliwy i niepewny w swoim wyczekiwaniu na obiecywane zmiany, jakie miały nastąpić już od pierwszych dni rządów. Duża część elektoratu KO nie wykazywała też zrozumienia dla przyjętej przez nowy rząd strategii opartej na konieczności twardego przestrzegania demokratycznych procedur przy wprowadzaniu zmian i realizacji przedstawionego programu. Doszło do pierwszych tarć interesów w łonie koalicji, które skutkowały wydłużeniem / odkładaniem realizacji uprawnień władzy ustawodawczej do określania tych kierunków polityki, które zostały zablokowane przez opozycję, na czele z prezydentem. Fiasko inicjatywy zmierzającej do restauracji poprzedniego systemu władzy wykonawczej (vide powołanie marionetkowego, dwutygodniowego rządu pozbawionego koniecznego oparcia ze strony większości parlamentarnej), oczywiste od samego początku, przerodziło się w próby wzniecania zamieszek, tworzenia apokaliptycznych scenariuszy, konfliktów, które miały doprowadzić do destabilizacji sytuacji społecznej i politycznej poprzez strajki, demonstracje i awantury w miejscach publicznych. Celem tej taktyki było wytworzenie przekonania, że po wyborach nowa władza wprowadza chaos, „matriksowy” system dualizmu prawnego.

Rzeczywistość była jednak taka, że poparcie dla nowego rządu nie spadało, tylko rosło, a najbardziej zyskał traktowany dotychczas z przymrużeniem oka nowy lider zaufania społecznego Szymon Hołownia, który stał się jednym z głównych beneficjentów wytworzonej sytuacji.

Nastąpiła niespodziewana zmiana miejsc, czyli zamiany pozycji obu największych konkurentów na scenie politycznej, PO pod wodzą Donalda Tuska i partii PiS prezesa Jarosława Kaczyńskiego. Stało się to pod wieloma względami uderzające. PiS szło drogą oporu Platformy z 2015 roku – zwanej przez swoich przeciwników totalną opozycją, traktując utratę władzy jako dziejową niesprawiedliwość wynikającą z działań jakiegoś spisku z zewnątrz (Niemcy?).

Możliwość realizacji oczekiwania zwycięskiej części elektoratu, że z miejsca, w ciągu krótkiego czasu, zostanie spełniona choćby połowa postulatów wyszczególnionych w programie koalicji partii demokratycznych, od samego początku była wątpliwa. Tusk, deklarując gotowość realizacji stu postulatów w sto dni, znacznie przelicytował swoim populizmem zarówno jego konkurentów, jak i możliwości wykonawcze nowych ministrów. Tym samym, niepotrzebne i nawet szkodzące stały się także pierwsze próby przeprowadzania wczesnej oceny dokonań nowej władzy za pomocą omawianego narzędzia opisu, zwłaszcza przeprowadzanych w połowie drogi pierwszego etapu, czyli już po 50 dniach sprawowania władzy. Wykonane analizy ujawniły jeden i ten sam rezultat, sprowadzający się do pozytywnego wskazania na wykonanie zaledwie ok. 12 procent zadeklarowanych zobowiązań (w tym: tylko ok. 5 procent w pełnym zakresie). Bulwarowy „Fakt” konstatował, że: Sporo jest do zrobienia i nie wszystko uda się wprowadzić w życie. Nie tylko w 100 dni, ale nawet w tym roku. Podobny wynik częściowego audytu uzyskano w analizie przeprowadzonej przez Wirtualną Polskę. Jak więc ostatecznie przedstawiał się bilans?

— Udało się odbić media publiczne (TVP, Polskie Radio, PAP, 17 publicznych rozgłośni regionalnych), choć nie obyło się bez zawirowań dotyczących sprzecznych interpretacji obowiązujących przepisów prawnych i publicznych protestów, łącznie z okupacją strajkujących prominentnych działaczy PiS i pracowników programów publicystycznych TVP;

— uchwalono ustawę, która wprowadza refundację zabiegów in vitro z budżetu państwa. W budżecie państwa na 2024 rok zaplanowano 500 mln zł na pierwsze zabiegi, a program ma ruszyć 1 czerwca br. Odpowiednia ustawa została podpisana przez prezydenta, przy krótkotrwałych protestach hierarchów Kościoła katolickiego i jeszcze krótszej satysfakcji obywateli, bo uwaga opinii publicznej została przekierowana na zmienne losy dwóch pisowskich ministrów skazanych prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwa, odpowiedzialnych za inwigilację obywateli;

— zrealizowano podwyżki dla nauczycieli o 30 procent, przynajmniej w teorii – nie mniej niż o 1500 zł brutto na etat. Pieniądze na ten cel zaplanowano w budżecie na 2024 rok i wkrótce nauczyciele otrzymają wyższe pensje z wyrównaniem od 1 stycznia;

— ceny gazu i prądu w 2024 roku zostały zamrożone — obietnica zrealizowana. Na razie wiadomo, że do końca czerwca ceny nie wzrosną, rząd zdecyduje w kolejnych miesiącach, czy te działania osłonowe będą przedłużane;

— media publiczne zaczęły być odpolityczniane. Dwa miliardy złotych, pierwotnie przeznaczone na TVP, zasili budżet na leczenie nowotworów.

Pozostała większość reform (zwłaszcza socjalnych) na pewno nie zostanie zrealizowana w ciągu całego okresu stu dni – a jest jeszcze dużo za wcześnie, by wyrokować, czy zostaną skutecznie zrealizowane do końca kadencji. Chodzi tu m.in. o podwyższenie kwoty wolnej od podatku do 60 tys. zł, co notabene było sztandarową obietnicą KO, albo trywialnie wyglądającego postulatu zwolnienia uczących się dzieci od odrabiania zadanych prac domowych w domu po lekcjach. Problem okazał się systemowy; zobaczymy, czy będzie możliwy do realizacji wcześniej niż dopiero na końcu zaplanowanej za lat kilka całościowej reformy szkolnictwa.

Bardziej wiarygodnym, a zarazem użytecznym i możliwym dla przeprowadzenia oceny realizacji programu nowego rządu (od uzbieranych w toku kampanii w większości populistycznych konkretów do zrealizowania w ciągu pierwszych 100 dni po objęciu władzy) wydaje się po prostu umowa podpisana przez ugrupowania tworzące koalicję. Zawiera ona bardziej wyraziste konkrety. Zakłada m.in. osiągnięcie następujących celów i wykonanie zadań, których realizacja jest bardziej nadająca się do audytu i kroczącego rokrocznego śledzenia postępów: podwyżki dla sfery budżetowej, w tym nauczycieli, zwiększenie wydatków na służbę zdrowia, uproszczenie podatków, jawność finansów publicznych, przywrócenie korzystnych warunków do rozwoju działalności gospodarczej, odpolitycznienie spółek Skarbu Państwa, uzupełnienie świadczeń społecznych, stworzenie warunków dla istotnego przyspieszenia tempa budowy nowych mieszkań, likwidacja Centralnego Biura Antykorupcyjnego, odblokowanie środków z UE na realizację Krajowego Planu Odbudowy, przywrócenie niezależności i apolityczności prokuratury oraz apolitycznego i konstytucyjnego kształtu Krajowej Rady Sądownictwa i Sądu Najwyższego, odpolitycznienie i przywrócenie autonomii uczelni oraz wyższy poziom ich finansowania, zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej, poprawa poziomu ochrony polskich lasów, rzek i powietrza, większy udział samorządów w podatku PIT, wzmocnienie praw kobiet i unieważnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji z dnia 22 października 2020 roku. A także:

— rozliczenie rządów Zjednoczonej Prawicy – osób odpowiedzialnych za usiłowanie bezprawnej zmiany ustroju państwa oraz za naruszenia Konstytucji, ustaw i praworządności, a także za upartyjnienie instytucji publicznych, sprzeniewierzenie pieniędzy publicznych i ich bezprawne, niecelowe i niegospodarne wydatkowanie; oraz stworzenie sejmowych komisji śledczych w obszarach wymagających szczegółowego i transparentnego zbadania;

— postawienie przed prokuraturą i sądami osób winnych przekroczenia uprawnień i niedopełnienia obowiązków urzędników i innych funkcjonariuszy publicznych, a także nakłaniania do takiego działania, sprzeniewierzenia środków publicznych na cele partyjne i osobiste, nepotyzmu w instytucjach publicznych i w spółkach z udziałem Skarbu Państwa oraz korupcji politycznej, w tym powoływania się na wpływy, stworzenia zorganizowanego systemu siania nienawiści w mediach rządowych i w innych środkach masowej komunikacji, skierowanego przeciwko obywatelom, działaczom opozycji i organizacji pozarządowych, wykorzystywania środków i instytucji publicznych, takich jak media i spółki z udziałem Skarbu Państwa, do wpływania na decyzje wyborcze społeczeństwa, fałszerstw dokumentów i fałszerstw urzędniczych.

Podsumowanie

Obecnie politolodzy uważają, że pierwsze sto dni rządów to raczej sztuczny konstrukt polityczny – po części miesiąc miodowy, po części rampa startowa, po części okres nauki. Obserwując pierwsze miesiące okresu władzy gabinetu premiera Tuska, nie sposób pominąć, że przebiegają one w zupełnie innym kontekście sytuacyjnym. Dlatego nie należy przedwcześnie konstatować, że nic magicznego nie wydarzy się w setnym dniu. Decyzje, z których pamięta się przywódców, nie są bardziej prawdopodobne w ciągu pierwszych kilku miesięcy urzędowania, niż po roku, dwóch albo nawet w ostatnich stu dniach urzędowania. Wszystko przecież zależeć będzie od kontekstu, który trzeba najpierw odtworzyć, aby można było później móc wprowadzić konieczne korekty i realizować swój program. W przypadku kontekstu pierwszych stu dni Tuska mamy ewidentnie do czynienia z okresem odradzania się demokracji. Przez dwa miesiące początków audytu rządów Koalicji 15 Października odsłonięto przekraczającą wyobraźnię skalę bezprawia, chciwości i korupcji politycznej w systemie sprawowanej władzy i natrafiono na silny opór broniącej swoich łupów i nieprawości zorganizowanej grupy przestępczej¹ pod parasolem ochronnym PiS i odchodzących ze swoich stanowisk najwyższych urzędników państwowych.

Priorytety rządu zostały już zakomunikowane przed wyborami. Po objęciu władzy podjęto działania w kierunku: ustanowienia praworządnego, obdarzonego zaufaniem rządu koalicyjnego, uchwalenia budżetu itd. itp. Ustanowiono odpowiednie narzędzia audytu (sejmowe komisje śledcze, odnowiono sprawność działania prokuratury i inne), które mają pospołu wiele do wykonania, aby móc w sposób praworządny doprowadzić do realizacji finalnego celu politycznego, jakim jest szerokie i dogłębne rozliczenie rządów Zjednoczonej Prawicy; postawienie przed prokuraturą i odpowiednimi sądami wszystkich osób winnych dewastacji ładu konstytucyjnego, przekroczenia uprawnień i niedopełnienia obowiązków. Dotyczy to nie tylko urzędników i innych funkcjonariuszy publicznych, ale także polityków, którzy są podejrzani o sprawstwo kierownicze, nakłanianie do przestępczego działania, sprzeniewierzenie środków publicznych na cele partyjne i osobiste, wprowadzenie praktyk nepotyzmu w instytucjach publicznych i w spółkach z udziałem Skarbu Państwa, korupcję polityczną i inne przestępstwa.

A studniowy okres pozostanie dalej użyteczną miarą oceny nowego premiera i jego rządu. Można więc mieć nadzieję, że zaraz po 7 kwietnia (118. dzień po jego zaprzysiężeniu) czy po ogłoszeniu wyników kolejnych wyborów, premier może uzyskać konieczną do przeprowadzenia głębokich rozliczeń tak silną legitymację, że w pełni przekształci się z kolejnego premiera zapamiętanego dotychczas jako twórcę „ciepłej wody w kranie” w godnego upamiętnienia męża stanu. Czy jest scenariusz alternatywny, jeśli ten plan się nie uda? Los Napoleona i powrót do autorytaryzmu?

¹ Jako pierwszy określenia  PiS-u, jako „zorganizowanej grupy przestępczej” użył konstytucjonalista prof. Wojciech Sadurski w 2018 r. Partia odwołała się od tego wyroku. W listopadzie 2020 r. warszawski Sąd Apelacyjny oddalił apelację i utrzymał wyrok Sądu Okręgowego uznający prawo do użycia tego sformułowania. Sąd Najwyższy nie przyjął kasacji. https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8339072,sadurski-zorganizowana-grupa-przestepcza-pis.html 21.02.2022. W innym procesie PiS także przegrało proces, jaki wytoczyło lokalnemu dziennikarzowi Jarosławowi Mazankowi, który nazwał tą partię faszystowską. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo w procesie o ochronę dóbr osobistych. https://www.rp.pl/dobra-osobiste/art39781151-pis-mozna-nazywac-partia-faszystowska-jest-wyrok-sadu. Publikacja: 04.02.2024 09:09

Analiza została opublikowana w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r. Jej znacznie bardziej obszerna i szczegółowa wersja, zgodna z wymogami publikacji naukowych, ukaże się w zeszycie „Res Humana – Scientia” w wersji drukowanej i na portalu reshumana.pl.

Bieżące wydarzenia polityczne związane ze zmianami ekipy rządzącej i koncepcji rządzenia państwem usunęły w cień wydarzenia z przeszłości. A tych przed stu laty i więcej było wiele.

Po uchwaleniu konstytucji marcowej 1921 r. i rezygnacji Piłsudskiego z ubiegania się o prezydencki fotel (za mało kompetencji jak na jego ego) doszło do przepychanki w walce o prezydenturę właśnie. Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” – partia bardziej lewicująca spośród partii chłopskich i skupiająca biedniejszą część wiejskiej społeczności – wysunęło kandydaturę Gabriela Narutowicza. Poparły ją PPS i mniejszości narodowe. Te nie mogły głosować na konserwatywną prawicę, zwłaszcza endecję, bo hasło „bij Żyda!” dotyczyło nie tylko ich interesów, lecz także fizycznej egzystencji. Przeciwko Narutowiczowi była prawica skupiona w Związku Ludowo-Narodowym (endecja) oraz w ugrupowaniach chadeckich. One optowały za Maurycym Zamoyskim; przytoczenie nazwiska wystarczy, by nie tłumaczyć jego proweniencji ani zapatrywań ideowych.

O wyborze Narutowicza zadecydowały nie tyle mniejszości, ile partia Wincentego Witosa – PSL „Piast” (języczek u wagi) skupiająca bogatszych chłopów. Podobno wahała się przed podjęciem ostatecznej decyzji. Tradycja nakazywałaby poparcie „prawdziwych” Polaków, ale na Zamoyskiego głosować nie mogła bez groźby utraty twarzy (ciemiężony chłop na obszarnika – odwiecznego gnębiciela, a fe!). Nie chciała jednak poprzeć kandydata, którego wspierały mniejszości narodowe. Paweł Brykczyński – autor książki Gotowi na przemoc – pisał: „«Piast» próbował zrzucić z siebie odium głosowania na tego samego kandydata, co mniejszości narodowe – implicite uznając tezę endeków, że w akcie było coś wstydliwego”^[1]. W końcu się jednak zdecydowali, by poprzeć Narutowicza, choć z trudem.

Generał Józef Haller, który stał się niekoronowanym przywódcą protestujących przeciw niemu tłumów, wołał: „Polskę, o którą walczyliście, sponiewierano!”. A przecież nowo wybrany prezydent to był poważny pan, profesor szwajcarskich uniwersytetów, z dobrej, polskiej i to jeszcze kresowej rodziny. Komu to przeszkadzało? Rej w tworzeniu nagonki na Narutowicza i jego wyborców wiodła „Gazeta Warszawska”, której antysemickie poglądy sięgały połowy XIX wieku. Dobrze zakonserwowane, jak widać. Nie o personalia zresztą chodziło, ale o kształt labilnej wciąż polskiej polityki. W jakim kierunku ona pójdzie? Kto weźmie górę?

Rzucane nienawistne hasła dały owoce. Kilka dni po uroczystej nominacji prawicowy fanatyk, malarz Eligiusz Niewiadomski zastrzelił Narutowicza w Zachęcie – 16 grudnia 1922 roku. Prawicowa część społeczeństwa okrzyknęła Niewiadomskiego narodowym bohaterem, w ekstremalnych podrygach uznawano go niemal za świętego. „Płomień do pochodni (Niewiadomskiego) wyszedł z tej atmosfery nienawiści i gwałtu, którą wytworzyły złe duchy Polski w dniach ostatnich” – tak pisał wtedy „Kurier Polski”. Endecja czerpała z zagranicznych wzorów, wszak w 1922 roku miał miejsce marsz Mussoliniego na Rzym, przejęcie przez niego władzy i zafundowanie Włochom ponad 20 lat faszystowskich rządów. Kryzys osiągnął punkt kulminacyjny (wydawało się, że potrwa długo), ale wkrótce go zażegnano, prezydentem został Stanisław Wojciechowski („Piast” też go poparł).

Jak widać, o wynikach obu wyborów zadecydowała postawa ludowców, a właściwie „Piasta” i Witosa, bo PSL „Wyzwolenie” już wcześniej określiło swoje preferencje – zawsze opowiadali się i za Narutowiczem, i za Wojciechowskim. „Po wyborze Narutowicza wszyscy Polacy zobaczyli, jak nadzwyczajną siłę ma antysemicki nacjonalizm. (…) Endecka elita nigdy nie wyrzekła się nienawistnych emocji ani retoryki, które doprowadziły do zabójstwa prezydenta. Nawet zabójca został przez narodowców szybko uznany za bohatera i męczennika. Jego proces i egzekucja (…) stworzyły endecji okazję do potwierdzenia jeszcze raz reguł ideologii, w imię której prezydent Narutowicz został zamordowany” – pisał cytowany wcześniej Paweł Brykczyński^[2]. A że 101. rocznica śmierci Narutowicza zbiegła mi się z piątą rocznicą zamordowania Pawła Adamowicza, nie mogę opędzić się od skojarzenia, że niebezpieczna pora dla Polaków to nie tylko listopad, a może także i inne miesiące. Bo w ostatecznym rachunku o przyszłości Polaków zadecyduje zdolność do zrzucenia z siebie balastu nacjonalistycznej i wielkomocarstwowej retoryki, a tu kalendarz nie ma wielkiego znaczenia.

Ponieważ w bieżącym roku obchodzono 150. rocznicę urodzin Witosa, demonstrując przy tym ponadstandardową estymę wobec dawnego polityka, a PSL uginał się pod stertą komplementów dla swego dawnego przywódcy, warto przyjrzeć się niektórym z jego politycznych decyzji. Zwłaszcza, gdy po przegranej w październikowych wyborach i zmianie układu sił politycznych we współczesnej Polsce, narasta atmosfera nawoływania do natychmiastowego rewanżu, odwrócenia za wszelką cenę niekorzystnego wyniku, gloryfikacji – przez najwyższego urzędnika w państwie – przestępców skazanych prawomocnymi wyrokami i czynieniu z nich męczenników jedynie słusznej sprawy. Niestosowne skojarzenia w atmosferze powyborczego sukcesu? A jednak. Stanowisko poszczególnych ugrupowań politycznych będzie mieć bowiem zasadnicze znaczenie dla powodzenia całego przedsięwzięcia. Zadecyduje – nie po raz pierwszy – zdolność do wyrzeczenia się interesów partyjnych w imię realizacji wspólnego programu naprawy ustrojowej. Czy ugrupowania koalicyjne okażą się zdolne do takiego aktu? Składane deklaracje napawają optymizmem, choć pojawiły się już pierwsze rysy na ujednoliconym wizerunku międzypartyjnej koalicji, spojonej wolą zmiany. Czy uda się uniknąć tej degradującej gry? Podobne pytania można mnożyć. Warto więc jeszcze raz sięgnąć do opisywanych wydarzeń.

Zabójstwo Narutowicza, proces i egzekucję Niewiadomskiego Witos relacjonował ze sporą dozą obiektywizmu: „Niewiadomski przez tę zbrodnię, popełnioną z rozmysłem, wyrządził straszną krzywdę narodowi, a jednak bardzo wielu ludzi odnosiło się do niego z szacunkiem, a nawet z uwielbieniem, podziwiając jego odwagę i poświęcenie (…). Do tej pory odprawiają się przecież nabożeństwa za spokój jego duszy (…), tłumy owe składają się ze wszystkich sfer Warszawy. W jedną z tych rocznic udałem się z ciekawości [na miejsce – red.] (…) Po zachowaniu się ludzi widać, że oni go uważają co najmniej za świętego”^[3]. Ale najbardziej kontrowersyjnym wydarzeniem (odnotowanym kilka miesięcy po zabójstwie Narutowicza) okazał się sojusz PSL z endecją i utworzenie wspólnej koalicji rządowej, zwanej Chjeno-Piastem, zbudowanej na podstawie tzw. paktu lanckorońskiego pomiędzy PSL „Piast”, Związkiem Ludowo-Narodowym i Chrześcijańskim Narodowym Stronnictwem Pracy. W podpisanym porozumieniu (wtedy też takie były modne) zadeklarowano, że państwo powinno mieć charakter narodowy, a rząd powinni tworzyć tylko Polacy. „Narodowy polski charakter powinien być utrzymany w ustroju państwa i samorządu. Podstawą większości parlamentarnej winna być większość polska, rząd tworzyć mają wyłącznie Polacy” – tak brzmiał pierwszy punkt podpisanego porozumienia, narzucony pozostałym sygnatariuszom przez endecję^[4]. A przecież to ZLN i chrześcijańscy narodowcy wydatnie przyczynili się do wzrostu narodowego podniecenia, którego ofiarą padł Narutowicz. „Piast” przyjął ich retorykę. Nieboszczyk przewróciłby się w grobie, czytając w pakcie lanckorońskim (należał przecież do masonerii^[5]) o zwiększeniu roli Kościoła katolickiego w rządzeniu państwem i o wprowadzeniu zasady numerus clausus w szkolnictwie, zwłaszcza wyższym.

Partii Witosa nie zajęło wiele czasu, by przestawić zwrotnice. Rząd utrzymał się kilka miesięcy (do grudnia 1923 r.), co w międzywojniu nie było rzeczą dziwną, bo w okresie od 1918 do 1926 władzę sprawowało bodaj 14 rządów, co daje średnią 6 miesięcy na rząd. Można zżymać się na zamach majowy, że to przepadek demokracji, ale trudno rządzić krajem, w którym parlamentarne rządy zmieniają się co kilka miesięcy. Coś podobnego do rządzenia Francją z 300 gatunkami serów. Na konsekwencje partyjnego zamętu nie trzeba było długo czekać. Za rządów Witosa inflacja osiągnęła punkt kulminacyjny, a wartość marki polskiej spadła do humorystycznego poziomu, bo za 1 dolara płacono w apogeum 9,5 miliona marek polskich (sic!). Dopiero reforma Władysława Grabskiego (z początkiem 1924 r.) „wyprostowała” zawiłe ścieżki gospodarki ówczesnych rządów. Pierwszy rząd Chjeno-Piasta (choć sprawował władzę tylko około 6 miesięcy) wsławił się pacyfikacją strajku powszechnego (listopad 1923 r.) w czasie tzw. wydarzeń krakowskich. Zginęło w nich 18 cywilów i 14 wojskowych. Spore liczby, porównując z latami dawnymi i nowymi. Witos obwiniał głównie lewicę i Żydów, dostało się też wojewodzie Gałeckiemu. Późniejszą popularność zawdzięczał Witos aresztowaniu (wrzesień 1930 r.) na polecenie Piłsudskiego i procesowi brzeskiemu, w którym go skazano, wspieraniu tzw. Centrolewu, a także przymusowej emigracji. Mimo nacisków nie podjął w czasie II wojny współpracy z Niemcami. Odmówił też rozmów w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w 1945 r. To jednak późniejsze czasy. Te fakty eksponowano przy rocznicowej celebracji. O Chjeno-Piaście mowy nie było.

Moją uwagę przekornie przyciągnęły wydarzenia z lat 1922–23 i dość szczególna rola partii „obrotowej”, jaką pełnił kierowany przez Witosa PSL „Piast”. A także wyjątkowy kult tego polityka, jaki panuje we współczesnym PSL. W dziejach partii chłopskich trudno znaleźć wielu wybitnych przywódców. Witos, Rataj – z pewnością tak, ale to trochę mało. Stapińskiego, ks. Okonia i Długosza trudno znaleźć w podręcznikach historii. O Kierniku prawie zapomniano. Mikołajczyk – nie, choć trzeba uwzględnić, że nie miał żadnej „zdolności manewrowej”. Przy ocenie Witosa trzeba jednak podkreślić, że zamiana współpracy z partiami wspierającymi Narutowicza na sojusz z partiami, których działalność przyczyniła się do jego zamordowania, wymagała nie lada politycznej ekwilibrystyki. I że trudno znaleźć racje, które by ten sojusz usprawiedliwiały. A jeszcze, by dokonać politycznej wolty w niespełna 5 miesięcy od zabójstwa Prezydenta…to wszystko nie wymaga komentarza. Czyżby Witos przeprowadził wówczas kalkulację i doszedł do wniosku, że partyjny i osobisty interes nakazuje, by dokonać takiego właśnie wyboru? Przenosząc analogie w czasy współczesne, trzeba wyraźnie podkreślić, że nie chodzi tylko o PSL, choć zdolność „obrotowa” tej partii od dawna budzi zainteresowanie. Takiego wyboru może dokonać każde z działających ugrupowań politycznych, również te, które wchodzą w skład większych struktur (vide: partia Razem). Na przykład, przy wyborach samorządowych i to nie tylko w Warszawie (choćby Jaros czy Sutryk we Wrocławiu?). Raczej o siłę integrujących argumentów, które pozwolą realizować wspólną ponadpartyjną koncepcję. Nadchodzą bowiem wydarzenia, które sprawdzą zdolność koalicji do sprostania najpoważniejszemu, bo mocno zakotwiczonemu w historii wyzwaniu dla Polaków. Zadaniu znalezienia wystarczającej siły do przeciwstawienia się partyjnym partykularyzmom, które ujawnią się wcześniej lub później. W którą skręcą stronę? – oto jest pytanie.

^[1] P. Brykczyński, Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2017, s. 61.

^[2] P. Brykczyński op. cit. s. 258.

^[3] W. Witos, Moje wspomnienia, t. 2, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1990, s. 220.

^[4] Wincenty Witos, op. cit., s. 221

^[5] Uważano Narutowicza za osobę areligijną. Interesującą informację zawierają jednak wspomnienia prof. Janusza Pajewskiego, który opisuje swoją rozmowę z kardynałem Kakowskim (b. członkiem Rady Regencyjnej w czasie I wojny światowej). Warto zacytować jej fragment: „Aleksandra Kakowskiego cechowała głęboka kultura i subtelność, świadectwem tego dzieje rozmowy z indyferentnym religijnie prezydentem Narutowiczem. 16 grudnia 1922 roku prezydent Narutowicz złożył wizytę kardynałowi. Rozmowa była szczera i interesująca (…). Wreszcie [prezydent] ukląkł i poprosił kardynała o błogosławieństwo. Głęboko wzruszony kardynał wśród cichej modlitwy uznał wyznanie prezydenta za spowiedź, przeżegnał go i udzielił mu rozgrzeszenia. W godzinę później Narutowicz już nie żył” [J. Pajewski, Przeszłość z bliska. Wspomnienia, PIW, Warszawa 1983, s. 110].

Tekst ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

Wielu agnostyków czy ateistów pozbyło się obawy przed śmiercią oraz odwiecznego lęku przed wizją braku życia wiecznego. Jednak wielu (a być może nawet każdy z nas…) nie wyzbyło się lęku przed samym umieraniem. Nie bez przyczyny jednym z życzeń osób starszych, czasem nawet będących jeszcze w dobrej kondycji zdrowotnej, jest życzenie lekkiej i bezbolesnej śmierci. Bywają nawet życzenia osób starszych proszących o „śmierć estetyczną”. W tym pragnieniu widać wyraźnie pierwotną obawę przed odwiecznymi wrogami godności człowieka – bólem i cierpieniem. Jeśli zgodzimy się z twierdzeniem Yuvala Noaha Harariego, że jedynym uczuciem, które łączy wszystkich ludzi na ziemi, jest cierpienie, należy zadać sobie pytanie, czy w XXI wieku cała Europa, a w tym Polska, nie powinna w swym wachlarzu usług (w tym wypadku posług?) dla obywateli wprowadzić wreszcie jasno uregulowany status wspomagania w śmierci z wyboru, potocznie nazywanego eutanazją, którego etymologia brzmi w tłumaczeniu na język polski nie inaczej jak „dobra śmierć”.

Pomiędzy praktyką a historycznymi pojęciami

Wraz ze zmianami społecznymi zachodzącymi w Europie Zachodniej, a głównie jej sekularyzacją oraz silnym trendem indywidualnego samostanowienia i kontroli jednostki we wszystkich aspektach jej życia (od prokreacji przez ciążę, chorobę, rozwój zawodowy, wybór stylu życia aż po śmierć), kolejne etapy życia uwalniane były spod kurateli rodziny, norm społecznych czy ingerencji państwa lub Kościoła. Wszystkie – oprócz samobójstwa asystowanego. W tej sferze jako obywatele i pacjenci w krajach Zachodu, a na pewno w Polsce, nadal jesteśmy pozbawieni autonomii i samostanowienia. Tymczasem debata dotycząca przedłużania życia i przynoszenia ulgi w śmierci nie jest debatą charakterystyczną dla współczesności, trwa bowiem od setek lat. A sama dyskusja o problematyce pomocy cierpiącym w odchodzeniu datowana jest na IV wiek przed naszą erą. Pod takimi pojęciami jak cura palliativa, euthanasia palliativa czy euthanasia medica kryły się określenia opisujące niesienie ulgi i pomocy w umieraniu z zastosowaniem środków medycznych, trwające już od końca XVI wieku i znajdujące odzwierciedlenie w licznych publikacjach. Nawet tak zwana „czynna eutanazja” (active euthanasia), która definiuje się jako działanie – czyli w tym przypadku podanie środka mającego spowodować śmierć u cierpiących i śmiertelnie chorych – nie jest zjawiskiem nowym, typowym dla współczesności.

We współczesnych debatach fakt wielowiekowej tradycji podejmowania tego tematu jest zapominany bądź wypierany. Tym bardziej istotne, aby w obecnych rozważaniach i podczas prób regulacji prawnych mieć świadomość, że po kilkuset latach licznych refleksji (pochodzących ze świata europejskiej medycyny i etyki) nadszedł wreszcie czas, aby uregulować tę niezwykle ważną społecznie kwestię. Jak pisze Anna Alichniewicz w dziele Eutanazja i lekarska pomoc w samobójstwie, umierający pacjent nierzadko zostaje zdegradowany do roli poddawanego manipulacji przedmiotu. Dzieje się tak zwłaszcza w warunkach szpitalnych, kiedy nie respektuje się woli pacjenta, a przede wszystkim niezgody na stosowanie środków odwlekających śmierć. Gdy zaś pacjent nie jest już zdolny do podejmowania decyzji, nie bierze się pod uwagę ani wcześniej wyrażonych życzeń, ani opinii osób go reprezentujących. Sytuacje te utrwalają negatywny wizerunek śmierci szpitalnej, zamykający się w obrazie samotnego, otoczonego aparaturą medyczną, pozbawionego autonomii i integralności umierającego człowieka. Rodzi to następny paradoks – medykalizacja śmierci ma swój poważny udział we wzroście społecznego poparcia dla eutanazji i lekarskiej pomocy w samobójstwie. Przyjrzyjmy się zatem dyskursowi społecznemu omawiającemu pomoc w śmierci z wyboru, prowadzonemu w Niemczech, i obecnie funkcjonującym rozwiązaniom prawnym.

Klohss był pierwszy

Początki współczesnej dyskusji w Niemczech nad zagadnieniem śmierci z wyboru możemy datować na 1835 rok, kiedy ukazała się książka doktora medycyny i chirurgii Karla Ludwiga Klohssa pod tytułem Eutanazja albo sztuka ulgi w śmierci. Autor spisał swoje obszerne refleksje na 180 stronach, omawiając m.in. takie tematy, jak:

• poprawne stwierdzenie zgonu,
• organizacja stosownego obrządku pogrzebowego,
• właściwe warunki bytowo-lokalowe dla umierającego,
• efektywne zwalczanie bólu.

Należy przyznać, że wszystkie cztery aspekty są po 200 latach nadal aktualne. Autor opowiadał się przy tym za euthanasia medica, czyli popierał ruch lekarzy oświecenia, którzy stosowali opium lub inne leki w celu łagodzenia bólu, lub strachu przed śmiercią. Przy czym akty zabójstw były przez lekarzy powszechnie odrzucane. W podpisanej przez Fryderyka Wilhelma II w 1794 roku Pruskiej Powszechnej Ustawie o Prawie Ziemskim podjęto próbę spójnej i kompleksowej kodyfikacji prawa cywilnego, karnego i innych części prawa publicznego w jednym akcie prawnym. Był to zatem ogólny obraz porządku życia społecznego, w którym zawarto jasny zapis: „Kto zabija drugiego na jego prośbę lub pomaga mu popełnić samobójstwo, będzie ukarany karą [więzienia – przyp. red.] od 6 do 10 lat”.

Dyskurs o pomocy w umieraniu trwał w sposób ożywiony do połowy XIX wieku. Pod koniec tego okresu rozpoczęła się dyskusja o wspieraniu chorych nie tylko ze względu na ich, jak to wtedy określano „zmęczenie życiem”, ale też z zupełnie trywialnych poglądów: kosztów ich leczenia i utrzymania, obciążających rodziny czy szpitale. Wątek problematyki utrzymania finansowego chorych i ogólnego obciążenia, wynikającego z opieki nad chorymi, wcale zatem nie pojawił się dopiero u nazistów.

Niemiecki dyskurs w trzech fazach

W dyskursie o rozwoju współczesnej eutanazji można wyróżnić trzy istotne fazy: fazę początków debaty na temat legalizacji, datowaną na ok. 1900 rok, fazę państwowo-rasistowską trwającą od lat dwudziestych XX wieku do końca drugiej wojny światowej oraz fazę liberalną, która trwa od lat sześćdziesiątych XX wieku po dziś. Sztywne dziewiętnastowieczne normy społeczne narzucone w Niemczech zarówno przez kościół protestancki i katolicki, jak i państwo oraz kanony społeczne (ograniczające udzielenie pomocy w śmierci choremu), znalazły się w ogniu krytyki młodego studenta ekonomii z Getyngi – Adolfa Josta. Już w 1895 roku opublikował on w Getyndze 53-stronicową broszurę: Prawo do śmierci, która w niemieckim obszarze językowym stała się nie tylko punktem wyjścia do dalszych dyskusji, ale także tekstem, do którego odnoszono się później w wielu rozważaniach.

Jost zwraca w niej uwagę na obłudę państwa, które z jednej strony „prawo do śmierci” surowo karze, z drugiej strony w przypadku wojny to samo państwo, całe społeczeństwo i religia zakładają, że powinien istnieć „obowiązek śmierci na polu chwały”. Autor żądał „prawa do śmierci’’ dla nieuleczalnie chorych, stawiając obok kwestię jej stosowania wobec nieuleczalnie chorych psychicznie, którzy wiodą życie nie tylko „bez bycia przydatnymi” i „w całkowitym cierpieniu”, ale też „konsumując znaczące ilości materialnych dóbr”. Podnosił, że „wartość życia ludzkiego” może stać się „nie tylko zerową, ale także ujemną, jeśli ból jest tak duży, jak ma to miejsce w przypadku nieuleczalnej choroby”. Śmierć jest wtedy lepsza niż życie. Stosując powyższą argumentację, Jost rozpoczął nie tylko dyskusję o pomocy w samobójstwie, ale też opracował linię argumentacyjną do legitymizacji mordów na pacjentach szpitali psychiatrycznych, wykorzystaną zresztą potem w okresie dyktatury nazistowskiej.

Kolejne istotne przyczynki do tematu autonomii pacjenta i chorego w śmierci napisali Georga Simmel (1893) we Wprowadzeniu do nauk moralnych oraz Ernst Haeckel (1904) w Cudzie życia. W 1913 roku powstał pierwszy projekt ustawy o eutanazji czerpiący wiele z rozważań Josta. W projekcie, którego autorem jest Roland Gerkan (członek Stowarzyszenia Monistów), podkreślono, że chcący umrzeć muszą wyrazić na to zgodę, a w akt zabijania powinni angażować się lekarze. Było to podobne rozwiązanie do obecnych przepisów obowiązujących w Holandii i Belgii. Jednak w parlamencie niemieckim w 1913 roku pozostało to w dużej mierze bez odpowiedzi.

Drugą fazą dyskursu na ten temat była faza rasistowska w Republice Weimarskiej. Doświadczenia I wojny światowej znacząco wpłynęły na europejski dyskurs na temat eutanazji od lat dwudziestych do czterdziestych XX wieku. W czasie kryzysu gospodarczego w latach 1919–1923 prawnik Karl Binding i psychiatra Alfred Hoche propagowali zabijanie ludzi upośledzonych pod programowym hasłem „dopuszczalności uśmiercania istot niegodnych życia”, zawierając tezy swej koncepcji w opracowaniu pod tytułem Uwolnienie zniszczenia życia niegodnego życia wydanym w 1920 roku. Choć większość psychiatrów i lekarzy szpitalnych po I wojnie światowej nie była bardzo odległa od stanowiska Bindinga i Hochego, ich propozycja polityki prawnej spotkała się z oporem większości lekarzy, których nazwalibyśmy dziś „lekarzami pierwszego kontaktu”. Niemieckie Towarzystwo Lekarskie w Karlsruhe w 1921 roku niemal jednomyślnie odrzuciło wniosek oparty na pracy Bindinga i Hochego o „prawną zgodę” na „niszczenie życia niegodnego”.

Po dojściu do władzy w 1933 roku reżim nazistowski natychmiast podjął pierwsze kroki w celu zmiany prawa karnego, umożliwiającego zabijanie przez lekarzy. Reżim był w tym konsekwentny, doprowadzając do okrutnych skutków. We wrześniu 1933 roku ukazało się tzw. Memorandum pruskie, którego promotorem był pruski minister sprawiedliwości, narodowy socjalista Hans Kerrl. Wzywało się w nim do łagodniejszej kary za zabójstwo na wyraźne żądanie, niż za „zwykłe zabijanie”. Eutanazja po raz kolejny pojawiła się więc jako podtyp zabijania na żądanie i jest definiowana jako „pożądane doprowadzenie do śmierci beznadziejnie cierpiącej osoby za pomocą śmiercionośnego środka w celu skrócenia męki”. Dla pewności zawsze należało zasięgnąć opinii dwóch lekarzy – urzędników państwowych. W odniesieniu do osób upośledzonych umysłowo memorandum, w którym ponownie użyto słów Bindinga i Hochego, nie mówi już o zabijaniu, ale raczej o „eliminacji” lub „eksterminacji” – jakkolwiek strasznie by to dziś brzmiało. W efekcie w ramach nazistowskiego programu eutanazji zostało zamordowanych od 70 000 do 100 000 osób, w tym znaczącą część stanowiły niemieckie niemowlaki i dzieci…

Powojenne ogólne poczucie winy Niemców i ich odpowiedzialności za mordy na milionach ludzi (w tym własnych obywatelach) przyczyniły się do wykreowania ostrego i zupełnie nowego stanowiska. Podczas konferencji prawniczej w Konstancji w 1947 roku postulowano, aby „prawdziwa eutanazja” nigdy nie była więcej dyskutowana i została wykluczona jako kategoria prawno-medyczna. Dopiero zmiany kulturowe po rewolucji studenckiej 1968 roku pozwoliły na początku lat siedemdziesiątych na nowe otwarcie debaty na temat wspomaganego samobójstwa.

Prawo tu i teraz

W latach osiemdziesiątych XX wieku w Niemczech powstało „Towarzystwo na rzecz humanitarnej śmierci”. W 1985 roku jego przewodniczący Hans-Hennig Atrott i Julius Hackethal podjęli w Bundestagu próbę legalizacji zabijania na żądanie. Bezskutecznie. Druga próba legalizacji i regulacji prawnej została podjęta w 1986 roku przez grupę roboczą, która przygotowała „Alternatywny projekt pomocy w umieraniu” zakładający przerwanie terapii u pacjentów leżących w długotrwałej śpiączce i dla noworodków z najcięższymi wadami letalnymi, nierokującymi przeżycia. Projekt zakładał też „nieprzeszkadzanie w popełnieniu samobójstwa” oraz pomoc u osób „najciężej dotkniętych chorobą i niedającym się znieść cierpieniem”. I ten projekt był wielokrotnie dyskutowany przez grono prawnicze w 1986 roku i tyleż razy odrzucany jako wynik decyzji z końca lat czterdziestych o niepodejmowaniu tego tematu.

Jednak już w 1987 roku sąd odrzucił pozew przeciw Juliusowi Hackethalowi, mimo, że podał chorej na raka do ust kubek z cyjankiem. Sąd zaklasyfikował ten przypadek jako pomoc przy samobójstwie, która nie była karalna. I mniej więcej od tamtej pory prawnicy zaczęli rozróżniać samobójstwo wspomagane od eutanazji czynnej, biernej i pośredniej.Wspomagane samobójstwo oznacza pomoc w samobójstwie, np. poprzez zdobycie lub dostarczenie środka śmiercionośnego. Istotną cechą w odróżnieniu od aktywnej eutanazji jest to, że pacjent sam przyjmuje lek.W odróżnieniu od samobójstwa wspomaganego, w eutanazji czynnej ktoś inny podaje pacjentowi śmiercionośny lek. Ten rodzaj eutanazji jest w Niemczech zakazany. Natomiast jest to legalne w Holandii, Luksemburgu, Hiszpanii i Belgii. Eutanazja bierna oznacza unikanie środków przedłużających życie. Obejmuje to np. unikanie odżywiania, transfuzji krwi lub wentylacji. Eutanazja pośrednia polega przede wszystkim na uśmierzeniu bólu. Jeżeli pacjent otrzymuje leki powodujące wcześniejszą śmierć, jest to w Niemczech dozwolone i nazywa się eutanazją pośrednią.

W lutym 2022 roku odbył się głośny proces, w którym Wyższy Sąd Administracyjny Nadrenii Północnej-Westfalii oddalił pozwy trzech osób, którzy chcieli zobowiązać Federalny Instytut Leków i Wyrobów Medycznych (BfArM) w Bonn do dostarczenia im śmiercionośnego leku. Zgodnie z orzeczeniem państwo nie ma obowiązku zapewniać ciężko chorym osobom dostępu do środka samobójczego. Sąd wskazał jednak, że i tutaj politycy musieliby na nowo uregulować ramy prawne. Do tego czasu ciężko chore osoby mogły konsultować się z lekarzami, którzy pomagali im w popełnieniu samobójstwa. A całkiem już niedawno, bo 7 listopada 2023 roku, Federalny Sąd Administracyjny w Lipsku oddalił pozew o wydanie pentobarbitalu sodu, środka stosowanego do popełnienia samobójstwa – na żądanie dwóch chorych mężczyzn. Sąd uważał przy tym, że ryzyko, iż lek dostanie się w niepowołane ręce, jest zbyt duże. „Zagrożenie życia i zdrowia ludności, wynikające z niewłaściwego używania narkotyku, jest szczególnie duże i poważne, biorąc pod uwagę jego śmiertelne skutki i łatwość użycia” – czytamy w orzeczeniu sądu. Sędziowie uzasadnili także swoją decyzję argumentem, że zakup pentobarbitalu sodu w celach samobójczych jest zasadniczo niezgodny z celem ustawy o narkotykach. Jest nim niezbędna opieka medyczna dla ludności, co oznacza leczenie i łagodzenie chorób, a zakończenie własnego życia nie ma zasadniczo takiego celu terapeutycznego. Co prawda fakt, że powodowie nie otrzymali pozwolenia na zakup pentobarbitalu sodu, narusza ich prawo do samostanowienia o śmierci, jednakże w porównaniu z innymi obawami dotyczącymi dobra publicznego jest to uzasadnione. Ustawa antynarkotykowa ma uzasadniony cel, jakim jest m.in. zapobieganie nadużyciom.

Ponadto istnieją „inne rozsądne możliwości dla osób, które chcą zakończyć swoje życie, aby zrealizować swoje pragnienie śmierci” – np. poprzez organizacje zajmujące się eutanazją lub lekarzy, którzy są gotowi pomóc w samobójstwie. Można również stosować inne śmiercionośne koktajle narkotykowe, które są zgodne z prawem do samostanowienia o śmierci, które Federalny Trybunał Konstytucyjny ustanowił jeszcze w lutym 2020 roku. Orzekł on wówczas, że „ogólne prawo osobiste obejmuje prawo do samostanowienia o śmierci. Prawo to obejmuje wolność odebrania sobie życia i polegania na dobrowolnej pomocy osób trzecich”. W Polsce pomoc w samobójstwie (eutanazji) jest traktowane jako zabójstwo i jest zagrożone karą do 5 lat pozbawienia wolności.

Bibliografia:

Anna Alichniewicz, Eutanazja i lekarska pomoc w samobójstwie, https://bioetyka.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2014/10/Alichniewicz_Eutanazja.pdf

  George L. Mosse, Die Geschichte des Rassismus in Europa. Fischer Verlag GmbH, Frankfurt am Main 1990

https://www.giordano-bruno-stiftung.de/newsletterarchiv/gbs-newsletter-342013     Data  3.04.2013

https://taz.de/Suizid-Assistenz-in-Deutschland/!5815551/  Dostęp: 29.11.2021

https://www.deutschlandfunk.de/assistierte-sterbehilfe-schweiz-suizid-begleitung-100.html  Dostęp: 22.05.2022

https://books.google.pl/books?id=a9M2LpgkvGAC&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ), Berlin G. Reimer 1835

https://www.bpb.de/shop/zeitschriften/apuz/31454/zur-geschichte-der-sterbehilfe/ Dostęp: 18.01.2008

https://www.bpb.de/system/files/pdf/5LJZKA.pdf  Dostęp: 21.01.2008

Anna Garbaczewska-Sprung, absolwentka Wydziału Germanistyki Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu w Hamburgu. Członek Zarządu Stowarzyszenia Stypendystów DAAD (Niemieckiej Wymiany Akademickiej)

Tak – rozwiązać. Kategorycznie tak.

Ten tekst nie ma ambicji analitycznych. Jest osobistym protestem, spontanicznym, emocjonalnym i nieco – w związku z tym – chaotycznym. Instytut Pamięci Narodowej powstał, by kształtować moją tożsamość w duchu narodowej godności. Ustawodawca, powołując ten twór, poddał się emocjonalnemu szantażowi patriotycznego obowiązku, za którym skrywał się nacjonalizm, którego wyznawcy są przekonani, że manipulacja i kłamstwo to akceptowalne narzędzia, jeżeli cel jest zbożny. Drugie, tym razem ośmioletnie rządy PiS, ujawniły prawdziwe intencje pomysłodawców. Zakłócanie wysiłków Instytutu podjętych dla krzewienia prawdziwie patriotycznego światopoglądu jest karalne, dosłownie. W ten sposób odebrano mi prawo do wstydu. Dlatego protestuję. Będzie więc o tożsamości i wstydzie.

Tożsamość to kategoria ujawniająca jedną z konstytutywnych cech współczesności: uwikłania egzystencji w politykę i polityki wdzierającej się w egzystencję. Na dzieje można patrzeć jak na proces kumulacji przesłanek i z czasem wyraźnego fenomenu budzenia się podmiotowości jednostki. Talor mówi np. o narodzinach tożsamości nowoczesnej, Fukuyama – o polityce tożsamościowej i walce o uznanie, a Agata Bielik-Robson – o wygnaniu i nietożsamości, jako filozoficznie rozpoznanej tożsamości (w dziele Derridy). Zacznę więc od myśli zasadniczej, do której nie będę powracać, ale której mój krytyczny wywód nie może podważyć. Tej mianowicie, że tożsamość polityczną współczesnego człowieka ukształtowało żądanie uznania godności jednostki przez przyznanie jej równych praw obywatelskich. I taki jest dzisiaj fundament liberalno-demokratycznego ładu, taki jest historyczny i historiozoficzny sens walki o uznanie. Amen. Problem w tym, że Instytut Pamięci Narodowej stał się częścią populistycznego projektu PiS, który tym wartościom się sprzeniewierza, godzi w moją godność i wpędził mnie w smutę, a na dnie smuty jest wstyd.

Tak już mam, że od czego nie zacznę, zawsze skończę na „Żydzie”. Akurat w przypadku oceny działań IPN ta fiksacja okazuje się szczególnie adekwatna. Pojęcie „Żyda” stało się istotną składową mojej społecznej tożsamości. Zapewne, a raczej niewątpliwie, odpowiada za to genius loci. Dotknięci podobnym syndromem: Barbara Engelking, Jan Tomasz Gross, Jan Grabowski, Dariusz Lebionka… znaleźli się na listach gończych mentorów IPN. Więc i ja muszę należeć do szerokiego kręgu podejrzanych o sianie wstydu w domenie narodowej dumy. Dla takich miało nie być miejsca w pamięci narodowej.

Dzisiaj o społecznej tożsamości człowieka rozstrzyga przynależność do wspólnoty politycznej, która czyni go obywatelem i potwierdza to wydanym mu dokumentem. Bez tego dokumentu tracę i wolność, i godność. Staję się tułaczem albo metojkiem, mającym wolność osobistą, nienależącym jednak do wspólnoty obywatelskiej.

Wspólnoty narodowe potrafią wykluczać.

Jak bezlitosny potrafi być nacjonalizm, pokazała Trzecia Rzesza. Tam jego szczególne okrucieństwo było owocem synergii dwóch trucizn: nacjonalizmu i rasizmu. Ale antyżydowski obłęd ogarnął w tamtym czasie prawie całą Europę. Również moją ojczyznę.

Przypomnę wydarzenie, którego IPN nie przypomni, bo to nie po drodze z jego misją zwalczania pedagogiki wstydu, godzącej w poczucie dumy narodowej; a poczucie dumy narodowej jest fundamentem prawdziwego patriotyzmu. Przypominam, bo się wstydzę.

W końcu października 1938 roku Heinrich Himmler polecił szefowi Gestapo Heinrichowi Heydrichowi przeprowadzenie w trybie nagłym deportacji z Niemiec Żydów polskiego pochodzenia. Tak zwana Polenaktion objęła około 17 000 osób. Działania niemieckie były odpowiedzią na poczynania rządu polskiego. Ustęp drugi artykułu pierwszego ustawy z 31 marca 1938 r. określał możliwość odebrania obywatelstwa tym, którzy „utracili łączność z państwowością Polską”. W praktyce decyzja mogła być podjęta w trybie administracyjnym, bez sądowej kontroli. Rozporządzenie z 6 października tego samego roku (opublikowane 15 października) wyznaczało dzień 30 października jako termin ostateczny potwierdzenia ważności paszportów. Po tej dacie polscy Żydzi w Niemczech, bo to ich przede wszystkim dotyczyła ustawa, stawali się bezpaństwowcami, których Niemcy nie mogłyby już deportować do państwa pochodzenia, do Polski.

Od świtu 27 października wyciągano z domów tysiące ludzi. Upchnięto ich w transportach kolejowych, pozwalając wywieźć 10 marek. Poszło sprawnie po kwietniowej ewidencji wszystkich majątków żydowskich: do dyspozycji były świeże listy adresowe. Późnym wieczorem 28 października te tysiące wysadzono na granicy i przepchnięto pod bagnetami na polską stronę. Dzisiaj powiedzielibyśmy Ruckstoss, pushback. Najbliższym miasteczkiem był Zbąszyń. Fala uchodźców przekraczała liczebność mieszkańców. To była humanitarna katastrofa. Obywatele Zbąszynia ruszyli z pomocą. Profesor Jerzy Tomaszewski w Preludium zagłady napisał, że uratowali honor Polski splamiony ustawą marcową.

31 października Zbąszyń został otoczony kordonem policyjnym. Dla sześciu tysięcy ludzi zorganizowano obóz. Rząd Polski stanął wobec „problemu uchodźczego”. W osobie ministra Becka apelował do zachodnich demokracji o współodpowiedzialność w rozwiązaniu międzynarodowego przecież kryzysu, jakim jest żydowska emigracja, dla której trzeba znaleźć nowe tereny. Götz Aly wygrzebał z „Polskich dokumentów dyplomatycznych, 1938” taką oto relację ambasadora Józefa Lipskiego z odbytej 20 września rozmowy z Adolfem Hitlerem. Hitler miał zadeklarować, że „przyświeca mu myśl załatwienia, w drodze emigracji do kolonii, w porozumieniu z Polską, Węgrami, może i Rumunią, zagadnienia żydowskiego”. I relacjonuje Lipski: „w tym punkcie mu odpowiedziałem, iż jeśli znajdzie solucję, postawimy mu piękny pomnik w Warszawie” (G. Aly, s. 347).

To była dyskretna korespondencja dyplomatów, którą przytaczam nie tylko ze względu na swoiste poczucie humoru ambasadora Lipskiego, ale również dla podkreślenia faktu, że przedwojenny antysemityzm ogarniał wszystkie warstwy społeczne, również te wykształcone. Ich antysemityzm był bardziej racjonalny niż treści rozpowszechnianie w katolickich wydawnictwach, takich jak „Rycerz Niepokalanej” (800 tys. nakładu w latach 1938/39), w których antyżydowski hejt wdrukowywany był w ludowy światopogląd jak refreny przebojów disco-polo.

Wydaje się, że ten pierwszy wygasł, drugi zaś trwa. Jednak dzisiejszy ludowy antysemityzm nie może być – po losie Maksymiliana Kolbego – tym samym, co ów miniony, wielkanocny 1940 r. Ten dzisiejszy wyrósł na wyparciu winy, a winą jest przejęcie żydowskich domów. Dotarło do mnie, że upartą nieobecność proboszcza Jedwabnego przy Stodole 21 lipca trzeba tłumaczyć jako wyraz solidarności z parafianami, a mniej jako przejaw odwiecznego katolickiego antysemityzmu.

W polskiej przestrzeni psychospołecznej nieprzerwanie obecny jest dybuk i każdy inżynier narodowej tożsamości musi się zderzyć z problemem żydowskim, czyli problemem całkowicie polskim. IPN zderzył się w sposób głupi i podły: z prawdy wyjątku stworzył kłamstwo normy – muzeum Ulmów.

Pomijając mentalną patologię, jaka wypełzła z IPN pod nadzorem PiS, chcę podkreślić, że podobne instytucje strażników historii należą do minionej, choć nieodległej przeszłości i dzisiaj nie ma dla nich miejsca w demokratycznych społeczeństwach. Zdaję sobie sprawę, że problem wychowania młodzieży istnieje i w Polsce szczególnie domaga się dyskusji. Jednak ta dyskusja musi przyjąć jako założenie fakt, o którym Fuku-
yama tak pisze w Tożsamości:

„Tożsamość wyrasta przede wszystkim z rozróżnienia między prawdziwym, wewnętrznym «ja» człowieka a zewnętrznym światem społecznych zasad i norm (…). W czasach współczesnych rozprzestrzenił się pogląd, że prawdziwe, wewnętrzne «ja» stanowi wartość samą w sobie (…), to nie wewnętrzne «ja» należy dostosować do zasad społecznych, lecz trzeba zmienić samo społeczeństwo” (s. 27). Z tą diagnozą współbrzmi mój manifest patriotyczny:

W mojej ojczyźnie najlepiej czuję się sam. Przed nikim jej nie zamykam, ale jej osądzanie czy poprawianie przez innych wykluczam, bo to świat mało plastyczny, zbudowany na elementach niezmienianych, na tym, co przeżyłem, a być może i na tym, czego nie jestem świadom. Oczekiwać od gości mogę tylko akceptacji lub milczenia. Odwiedzając ojczyzny innych, respektuję te zasady.

Chcę po prostu powiedzieć, że moja tożsamość jest moim domem, za którego progiem rozpościera się przestrzeń adialogiczności. Coś podobnego, sądzę, przeżyliśmy jako społeczeństwo obywatelskie, doznawszy dzięki PiS-owi i IPN-owi olśnienia: epifanii adialogiczności, tzn. zrozumienia bezsensowności rozmowy z kłamcą i manipulantem. I rozbłysło „osiem gwiazd”.

 

Literatura:

G. Aly, Europa przeciwko Żydom. 1880-1945. Filtry, Warszawa 2022.

L. Bernstein Namier, Narodowość a wolność [w:] tegoż, 1848 – rewolucja intelektualistów. TAiWPN Universitas, Kraków 2013.

Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej. PWN, Warszawa 2001.

F. Fukuyama, Tożsamość. DW Rebis, Poznań 2019.

A. Bielik-Robson, Marańska Pascha Derridy. Zdrada, wygnanie, przeżycie, nietożsamość. Austeria, Kraków 2022.

J. Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów Polskich z Niemiec w 1938 r. PWN, Warszawa 1998.

 

Artykuł ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

Agnieszka Holland należy z pewnością do najbardziej znanych polskich reżyserów filmowych i nieprzypadkowo jej nazwisko pojawia się tuż obok Andrzeja Wajdy, Krzysztofa Zanussiego, Krzysztofa Kieślowskiego, Feliksa Falka w wielu opracowaniach (np. Tadeusza Lubelskiego, Jerzego Płażewskiego) poświęconych historii filmu w Polsce po II wojnie światowej i jego aktualiom. Także w kontekście wydarzeń politycznych, bo polityka obok filmu stanowi drugą jej pasję. Albo inaczej – te dwie dziedziny w jej życiu niekiedy dramatycznie się przeplatają.

Nie dziwi zatem, iż ukazało się już niemało opracowań o jej twórczości w różnych językach – nie tylko w polskim – wywiadów, felietonów, recenzji. I nie dążąc do kompletności z polskich autorów wymienię Mariolę Jankun-Dopartową, Marię Kornatowską, Katarzynę Mąkę-Molatyńską, zbiorową pracę Holland. Przewodnik krytyki politycznej (2013). Jednak, ze względu na jej ewolucję, wielość kontekstów jej aktywności, różne sprawy wymagają dalszych studiów. Dlatego z radością należy przywitać książkę Karoliny Pasternak Holland. Biografia od nowa, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Znak w 2022 r. Tym samym, mimo wielu jej zalet, o których piszę poniżej – książka ta nie może obejmować historii powstawania filmu Zielona granica, jego percepcji. Choćby dlatego, że powstał nieco później i był uwikłany w kontekst kampanii wyborczej do polskiego parlamentu w 2023 r.

Książka K. Pasternak ma niewątpliwe zalety, które nazwałbym „reporterskimi”, do których należą: żywość języka, znajomość tematu, zdolność wykorzystania istniejących – niemałych już przecież – materiałów, a także zdobycia nowych. W tego typu biografiach, w których pisze się o życiu prywatnym jakiejś osoby, pierwszorzędne znaczenie ma zdobycie zaufania tej, która jest bohaterką książki (ew. bohaterem) realizowanego studium. Jestem przekonany, że Autorce to się udało. Mogę powiedzieć, że dzięki tej książce rozumiem Zieloną granicę, przynajmniej nieco głębiej, niż gdybym jej nie czytał. Opinię tę potwierdzają osoby, z którymi rozmawiałem na temat filmów Holland.

W szczególności ważna dla mnie była – prowizoryczna przynajmniej – odpowiedź na pytanie, jakie doświadczenia formowały jej osobowość, rozwój talentu i późniejszą twórczość.

Biografia Pasternak poświadcza tezę, iż Agnieszka Holland wcześnie zdobywa „empiryczną” wiedzę o opresyjnej, niedemokratycznej naturze komunizmu. Działają tutaj doświadczenia rodzinne i późniejsze studia w Czechosłowackiej Akademii Filmowej (FAMU). Jej ojciec Henryk Holland pochodził z rodziny żydowskiej i od młodości związany był z ruchem komunistycznym. Po II wojnie uczestniczył w stalinowskiej przebudowie polskiej nauki. Do historii przeszły jego polemiki z poglądami Władysława Tatarkiewicza i Ludwika Krzywickiego. W okresie październikowym Holland ewoluuje w stronę powstającej podówczas opozycji demokratycznej, rozczarowanej rządami Władysława Gomułki i szybko staje się przedmiotem zainteresowań Służby Bezpieczeństwa. Efektem „wizyt” pracowników tej instytucji w roku 1961 była śmierć Hollanda podczas rewizji. Dzisiaj nie wiadomo, w jakich dokładnie okolicznościach to nastąpiło. Czy wyskoczył przez okno, czy ktoś mu „pomógł”? W każdym razie jego córka była przekonana o współudziale SB w śmierci ojca.

Bardzo ważnym okresem w życiu Agnieszki był wieloletni pobyt w Czechosłowacji i studia w praskiej FAMU od 1966 r. Był to okres wielkiego ożywienia kultury i politycznej liberalizacji w tym kraju, nazywany Praską Wiosną. Można go pod tym względem nazwać odpowiednikiem Polskiego Października. Holland poznała tam wybitnych czeskich reżyserów, pisarzy, ludzi polityki, w tym m.in. Miloša Formana, Věrę Chytilovą, Jiří Menzela. Należał też do nich Milan Kundera, którego głośną książkę Nieznośna lekkość bytu tłumaczyła po kilku latach na polski. Dodać też należy, iż w 1967 r. Agnieszka wychodzi za mąż za Słowaka Laco Adamika. Dla nas najważniejsze jest to, że po stłumieniu przez Układ Warszawski ruchów politycznych składających się na Praską Wiosnę Holland traci złudzenie co do komunizmu i aktywizuje się politycznie. Można więc powiedzieć, że „narodziła” się w Pradze. Tam uformowały się jej poglądy i rozwinęły talenty, których wyrazem była jej późniejsza aktywność reżyserska.

Doświadczeniem formatywnym, o ogromnym znaczeniu dla niej stała się też niebawem współpraca z polskim środowiskiem filmowym. Jej talenty zostały szybko dostrzeżone przez czołowych reżyserów – K. Kieślowskiego, A. Wajdę, K. Zanussiego. Dostrzegają ją też rządzący i choćby z powodu ocen politycznych, jakimi obdarzano ojca, czyniono jej wiele przeszkód w realizacji planów. Mimo wszystko Holland stała się szybko czołową reżyserką, scenarzystką i współtwórczynią tzw. kina moralnego niepokoju. Nie jest to określenie precyzyjne i jednoznaczne. Z pewnością nie oznacza jednak szkoły filmowej, lecz raczej nurt, tendencję w polskiej kinematografii, której szczyt przypada na drugą połowę lat siedemdziesiątych i trwa do stanu wojennego (koniec 1981). Najogólniej polegała ona na krytyce rzeczywistości polskiego, realnego socjalizmu i jego niszczącego wpływu na moralność.

Z kolei w latach 1981–1988 A. Holland przebywała na emigracji, głównie we Francji, Szwecji, USA (zwłaszcza Hollywood). Lata te (oraz następujące po nich) nazwać można o tyle formatywnymi, że udało się jej zdobyć i ugruntować wysoką pozycję w sztuce filmowej nie tylko w Polsce, lecz również na arenie międzynarodowej.

W tym czasie dorobek Holland ogromnie się wzbogacił, a z wielu filmów, które budowały jej pozycję w dziedzinie sztuki (może nieco subiektywnie!) wymienię dwa: Zabić księdza (1988) – był to film o zamordowaniu księdza Jerzego Popiełuszki oraz Europa, Europa (1990).

Z wielu prestiżowych wyróżnień i nagród A. Holland wymienię Złoty Glob, trzy nominacje do Oscara, różne nagrody w Cannes, Wenecji, Gdyni. Od 2020 r. jest ona przewodniczącą Europejskiej Akademii Filmowej. To bardzo prestiżowa funkcja.

*

W wywiadzie przeprowadzonym przez Paulinę Reiter dla „Wysokich Obcasów” (23.12.2023 r.) A. Holland z właściwym sobie poczuciem humoru twierdzi, iż pomysł nakręcenia Zielonej granicy krystalizował się nie tylko pod wpływem traumatycznych informacji o migrantach z Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej docierających nad granicę polsko-białoruską i utworzenia w Polsce strefy obowiązywania stanu wyjątkowego, lecz także wypowiedzi Jarosława Kaczyńskiego. Stwierdził on mianowicie w jednej z wypowiedzi, że USA przegrały wojnę w Wietnamie, bo dopuściły na obszar wojny dziennikarzy i różne media, co w końcowym efekcie okazało się propagandową klęską. Jarosław Kaczyński i w tym momencie także okazał się nad wyraz inspirujący, A. Holland podziela zaś jego wiarę w siłę obrazu, którą posiadają pewne media zdolne przekazać indywidualny przypadek i uogólnić go. Ma on w sobie siłę dokumentu uniwersalizującego doświadczenie, zdolność wychodzenia poza „tu” i „teraz”.

Film ten daje obraz dehumanizacji człowieka w pewnych sytuacjach, w działaniu instytucji scentralizowanych, zmilitaryzowanych. Pokazywał też kuchnię władzy. Ta zaś w zbliżeniu zazwyczaj nie wygląda sympatycznie!

Można powiedzieć, iż Agnieszka Holland przekazuje nam zniuansowany obraz tego fragmentu świata i unika (z powodzeniem!) stereotypowych, potępiających ujęć i ocen. Jednoznacznie negatywnie widz może oceniać tylko białoruskich „pograniczników”. Nawet często krytykowane zachowanie polskich służb granicznych jest wielorako psychologicznie motywowane. Film ma pomysłowy scenariusz, a niektóre role należy uznać za znakomite – np. Mai Ostaszewskiej i Agaty Kuleszy.

Powstaje więc pytanie, skąd bierze się brutalna reakcja władz na film, którą śmiało można nazwać kampanią nienawiści? Głos w tej sprawie zabrali czołowi działacze PiS i Zjednoczonej Prawicy, m.in. Jarosław Kaczyński, Przemysław Czarnek, Zbigniew Ziobro. Przywoływano stare pochodzące jeszcze z czasów okupacji hitlerowskiej powiedzenie „Tylko świnie siedzą w kinie, co bogatsze to w teatrze”. Opluwając zaś film i reżyserkę podkreślano, chcąc okazać swoje obrzydzenie, że go nie oglądali ani nie zamierzają tego zrobić.

Odpowiedzi na pytanie dotyczące przyczyn siły nienawistnej reakcji ówczesnych władz, moim zdaniem należy szukać w tym, że film Holland popsuł wypracowany przez media (zwłaszcza TVP) obraz Polski i Polaków, którzy dzielnie i odpowiedzialnie bronili się przed inwazją ludzi z różnych stron świata nasyłanych przez Białorusinów i Rosjan, a dzieje się to w warunkach trwającej wojny rosyjsko-ukraińskiej. Wiemy dobrze, iż obraz ten był i jest mocno idealizowany, jednakże wykorzystano go w kampanii do wyborów parlamentarnych 15 października 2023 r. Skutki były jednak odwrotne od zamierzonych, gdyż ułatwiło to opozycji doprowadzenie do świadomości społecznej nadużyć rządzących, a także informacji na temat tzw. afery wizowej, w której istotny udział miał polski MSZ. Ponadto zwiększyło to oglądalność tego filmu w kinach na całym świecie. Zielona granica stała się jednym z hitów sezonu, nagrodzonym m.in. na festiwalach w Wenecji i Watykanie.

Wszystko to wpłynęło – opieram się na wiarygodnych danych czołowych polskich firm sondażowych – na minimalną porażkę PiS-u w wyborach 15 października 2023 r. i utratę władzy.

*

W tym szkicu rzecz jasna nie wyczerpałem wszystkich ważniejszych wątków książki K. Pasternak ani też Zielonej Granicy. Na jeden z nich chciałbym jednak na koniec zwrócić uwagę. Agnieszka Holland słusznie uchodzi za wybitną postać w kinematografii polskiej i międzynarodowej. Jednakże prezentacja jej filmów nie wyczerpuje wszystkich kierunków ich intelektualnej zawartości. Do tych najczęściej pomijanych należą wątki filozoficzne obecne w jej twórczości, natura współczesnej cywilizacji, antropologia i psychologia społeczna. Wszystkie z nich zasługują na głębszą analizę, która w tym miejscu nie może być dokonana, lecz co najwyżej zasygnalizowana.

Esej ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r. Towarzyszył wywiadowi z Agnieszką Holland.

Ilustracja – fragment okładki książki Holland. Przewodnik Krytyki Politycznej (opracowanie zbiorowe), Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2013

Zbliżają się wybory prezydenckie w USA. Radary polityczne skanują świat szybciej, szerzej i głębiej. Czytamy różne analizy, interpretacje i przepowiednie. Na naszym globie wiele się dzieje, napięcia są widoczne w każdej dziedzinie i we wszystkich regionach geograficznych. Mocują się ze sobą różne siły z różnym skutkiem, ale uważni obserwatorzy odnotowują już pęknięcia i rysy…

Odnoszę wrażenie, że po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych zachodzi sytuacja, w której każda z dominujących partii wolałaby nie musieć głosować… na swoich kandydatów. Jednak co się stało, już się nie odstanie. Donald Trump uzyska nominację Republikanów. Rodzi to szczególnie poważne implikacje w odniesieniu do wojny toczącej się na terytorium Ukrainy. Mimo iż widać, że Rosja wykrwawia się ekonomicznie i militarnie, to ten proces może trwać jeszcze długo. Polityczni podpowiadacze wierzą, że gospodarka Rosji na wiele lat skoroduje. Nie czują jednak tego tętna tak dobrze jak my – Słowianie; opierają się na zachodnich przesłankach i wiedzy o społeczeństwach… Tymczasem Rosjanie to lud twardy, od wieków przyzwyczajony do wyrzeczeń, a odzwyczajony od komfortu życia i wygód. Jak się nie ma nic, to niewiele można stracić.

Niestety, z obawy przed nuklearną konfrontacją nie wygrała doktryna śmiałego i zmasowanego uderzenia wojennego młota Ameryki. W tle pewnie pojawiła się także pokusa zużycia zapasów broni i wymiany sprzętu na nowocześniejszy, militarny lobbing oraz różne frakcyjne gry wewnętrzne i zewnętrzne. W konsekwencji Ukraina musi się liczyć z tym, że w przypadku zmiany gospodarza Białego Domu nowy przywódca uzna dotychczasowy wkład swego kraju za wystarczający i zagrozi ograniczeniem pomocy do humanitarnego minimum. Postawiłoby to Wołodymyra Zełenskiego w sytuacji przymusu pilnego szukania kompromisu i zamykania konfliktu. Wtedy Europie pozostanie jedynie szybko przyjąć do Unii państwo, które ocaleje z tego kompromisu, i przekonać NATO do analogicznej decyzji. To by oznaczało, ze w ciągu roku wojna ma szansę zakończyć swój wymiar militarny przechodząc do fazy lizania ran i ubolewania nad stratami.

Być może wówczas Trump sypnąłby groszem oczekując  stosownych przywilejów, lenn czy beneficjów dla amerykańskiego biznesu.  To samo musiałaby zrobić Europa, gdyż nie rysują się jakieś specjalne korzyści z przedłużania tej wojny.

Smutne to. My,  Polacy,  wszak dobrze znamy ten moment historyczny, kiedy świat interesuje się wyłącznie sobą, bo ma wiele problemów własnych do rozwiązania.

***

Stany Zjednoczone powstały z europejskiej biedy i afrykańskiej niewoli. Skąd więc niechęć ekspionierów–emigrantów do neoemigrantów?

Skala nierówności jest spektakularna. Połowa światowej populacji nie ma praktycznie nic (World Inequality Report 2022),  a jeden procent najbogatszych posiada 38 proc. światowego bogactwa. Ludzkość intuicyjnie wyczuwa, że coś jest nie tak i – jak pisał Tuwim – „nie sztymuje”.  Rozwój telekomów i digitalizacja pozwala  każdemu oglądać i śledzić współczesny świat na smartfonach. Nawet przedzierając się przez zarośla dżungli czy buszu…

Widzi się produkt gotowy; niestety bez zależności nauka-praca-wynagrodzenie-konsumpcja. Widać raj, gdzie wystarczy być, aby mieć! To bardzo niebezpieczny i szybko rosnący nurt, najgroźniejsza przyczyna ruchów migracyjnych. Dużo groźniejsza od nurtów politycznych, religijnych czy zarobkowych.

Czyngis-Chan zjednoczył plemiona mongolskie zdobywając Azję. Sięgając aż po Adriatyk w XII wieku pokazał, że moc i sprawczość może się pojawić tam, gdzie nikt się jej nie spodziewa. Gdy Hitler dochodził do władzy, podśmiechiwano się z niego i jego ruchu, a nawet  pokpiwano z pobłażliwością. Gdy nabrzmiewały napięcia przed I wojną światową, generałowie po obu stronach zapewniali o kilkutygodniowym zamieszaniu militarnym. Podobnych przykładów historia zna wiele…

Dzisiaj na naszych oczach będący ostoją światowej demokracji Amerykanie mogą znów wybrać na swego prezydenta Donalda Trumpa. Raczej wiemy, czego się po jego ewentualnej prezydenturze spodziewać; inwokacja już była w postaci poprzedniej kadencji.  Czy wykona to, co głosi? Nie sądzę, że wszystko – jednak część na pewno. Amerykanie tego oczekują, inaczej skąd brałaby się popularność jego tezy o konfrontacji z Europą?

Cokolwiek by się działo w Stanach, ma i zawsze będzie miało  ogromne implikacje w świecie. Już dziś wiele politycznych ośrodków i różnorakich ruchów chce skorzystać na rozchwianiu sytuacji.

Putin, którego kunktatorskie podejście do polityki jest teraz jakże widoczne, rozgrywa swoją symultaniczną partię szachów na wielu szachownicach. Łatwo dostrzec rosyjski ślad w wybudzeniu Hamasu i Hezbollahu czy użyciu dawnych jemeńskich przyjaciół do podpowiedzenia Huti, jak znaleźć się w centrum uwagi. Za chwilę zauważymy narastające konflikty w innych częściach świata, gdzie Rosja wspierała ruchy komunistyczne i wyzwoleńcze – myślę tu o Ameryce Południowej i Afryce.

A propos – Nigeria liczy dziś 220 milionów ludności i ma przyrost naturalny półtora miliona! Ile lat potrzeba jej na podwojenie populacji? To jest jeden z krajów, który może wskazać kierunek Północ. I ruszą nie tysiące, lecz miliony po lepsze życie w europejskim raju, gdzie wszystko już jest gotowe i czeka tylko na gości… Drogi powiodą przez Gibraltar, Hiszpanię (także via Marbella!), przez Włochy i Maltę – i przez morze, które się nie rozstąpi, ale ustąpi pod naporem flot porwanych statków i łodzi. I wtedy nawet pacyfiści będą musieli stanąć do boju broniąc swych rodzin i domów, i kont…

Brzmi jak scenariusz dystopijnego filmu political fiction?  Oby!

Europa dziś debatuje o drobnych interesach krajów członkowskich, które prowadzą lobbing rolny, cukrowy, naftowo-gazowy, akcyzowy, telekomowy etc., podniecając się drobnymi przejawami codziennych rozbieżności. Nie dostrzegamy ogromu problemu migracyjnego. Wielkie migracje odbywały się na świecie zawsze w okresach rosnących lawinowo dysproporcji ekonomicznych i bytowych. Taką pożywką karmili się wielcy zdobywcy i wielcy rewolucjoniści, ale i satrapowie oraz autokraci!

***

Europa paradoksalnie powinna wykorzystać zagrożenie kreowane przez Trumpa i Putina, aby się zjednoczyć. To nasza szansa.

Czas na przyspieszenie procesów integracyjnych wewnątrz UE nadszedł, bo Hannibal ante portas!

Unia musi dostrzec zagrożenie zewnętrzne i zrozumieć, że w trwającej już zimnej wojnie, szybkie zwarcie szeregów niezbędne jest jak nigdy dotąd.

Proces integracji Stanów Zjednoczonych też trwał dłuższą chwilę i tak naprawdę do dziś jeszcze się nie skończył. Bierzmy przykład z naszych pobratymców, którzy stworzyli podwaliny tego zasobnego i bezpiecznego państwa.

Musimy przyłączyć kogo się da i iść na dalekie kompromisy w budowaniu siły. Potem będziemy rozwiązywać wewnętrzne konflikty i problemy, ale dziś musimy sobie podać ręce, zacieśnić krąg i wypchnąć poza nawias głównego nurtu antyunijne partie, ruchy i ludzi. To imperatyw!

Według mnie trzeba rozmawiać nawet z Recepem Tayyipem Erdoğanem, nie wspominając już o krajach europejskich jeszcze nie stowarzyszonych. Trzeba je przyjmować natychmiast.

Ameryka będzie teraz szanowała tylko bardzo silnego sojusznika, który na dodatek musi mieć coś istotnego do zaoferowania, a także dysponować tzw. narzędziami negocjacyjnymi.

Z drugiej strony widzimy pełzającą ekspansję Chin, które zawłaszczają region po regionie, wyspa po wyspie (vide Azja, Oceania, Polinezja). Wykorzystują do tego swoje największe atrybuty, tj. finanse i niezwykłą przedsiębiorczość swego narodu, a głównie jego zaradność, determinację i zdolność do przystosowania się  w każdych warunkach.

O ciekawym zjawisku opowiadał zaprzyjaźniony sinolog. Otóż obserwuje się na Syberii i w sąsiedztwie zjawisko naturalnej migracji zarobkowej i prorodzinnej, motywowanej obyczajowo. W Chińczykach płci męskiej dostrzega się atrakcyjność cech rzadszych niż u lokalnych mężczyzn, a mianowicie chęć bogacenia się, szacunek do pracy, etos przedsiębiorczości i rodziny. Żyjące tam rosyjskie kobiety odkrywają, że można nie nadużywać aż tak bardzo alkoholu, można nie bić członków rodziny, można zarabiać na lepsze życie. Można uwolnić się od braku wiary w jutro i słynnej rosyjskiej beznadziejności jutra i fatalizmu. Jako że etnicznie mieszkańcy obu brzegów Amuru są zbliżeni urodą i obyczajami, proces ten podobno przyspiesza i się popularyzuje. Za nim kroczy oczywiście wykup ziemi i nieruchomości oraz rozwój inwestycji, które wspiera państwo. Mówi się nawet o pewnych niejawnych subwencjach i pozapieniężnym  wsparciu. Natura nie znosi próżni.

W odróżnieniu do doktryny sprzed wieków o hermetyczności Państwa Środka, Chiny prowadzą dziś politykę pokojowej ekspansji ekonomicznej i populacyjnej. Trochę im tu zgrzyta kwestia Tajwanu, więc czekają na dogodny moment. Wyciągnęły na pewno wnioski z wojny w Ukrainie i gromadzą siły i środki, aby sprawę załatwić szybkim manewrem bez otwierania długoterminowego frontu (a to nie jest takie łatwe). Taki moment może nastąpić za rządów Trumpa, gdy wystarczająco mocno wybrzmi jego motto: Moses is Moses, but business is business…

Rysuje się konflikt przy kształtowaniu nowego podziału świata w aspekcie z jednej strony militarnym (USA, Chiny, Rosja), a z drugiej – ekonomicznym (USA, Chiny, UE, lecz także aspirujący:  Rosja, Indie, kraje Zatoki Perskiej).

Tutaj nierozstrzygnięta jest głośna ostatnio kwestia  przyszłości i misji NATO. Europa – a właściwie niektóre jej kraje – uznała, że to amerykańska zabawka; więc niech o nią dbają Stany. Dziś już widać, że realne jest wystąpienie z NATO Stanów Zjednoczonych. Realne nie znaczy jednak nieuchronne. Myślę, że tak się nie stanie, bowiem – pomimo iż Trump też jest kunktatorem, jak Putin – to on  jedynie znaczy teren i zapala flary ostrzegające przed ignorowaniem przestrzegania zasad umowy tej i innych zawartych z nim (czyli z USA). I to się podoba Amerykanom. Nawet tym imigrantom, których odsądza od czci i wiary i każe budować mury graniczne.

To nowa jakość w polityce światowej. Trzeba się do niej przygotować, trzeba się uzbroić. Dlatego integracja Europy w kierunku powstania państwa Zjednoczone Stany Europy jest dziś tak ważna. To warunek sine qua non dla schłodzenia napięcia i wyrównania balansu sił. Silna Europa jest prawdopodobnie tym właśnie brakującym ciężarkiem na wieloramiennej wadze światowego pokoju.

Tekst ukazuje się wyłącznie w wersji elektronicznej na portalu reshumana.pl

Współczesny pisarz rosyjski Wiktor Pielewin w swojej powieści Transhumanism inc. przedstawił wizję społeczeństwa przyszłości, w którym ponadnarodowa korporacja Transhumanism Inc. steruje ludzkimi myślami, kreując zarówno w umysłach elit, jak i przeciętnych ludzi pożądany przez siebie obraz rzeczywistości. Niestety, dystopijna wizja Pielewina zdaje się bliska urzeczywistnienia. Przez strategów i teoretyków sztuki wojennej opracowywana jest bowiem koncepcja wojny kognitywnej lub inaczej świadomościowej. Pojawiają się jednak opinie, iż tego typu wojna jest już prowadzona w Ukrainie. Warto więc bliżej przyjrzeć się wojnie kognitywnej.

Najprościej rzecz ujmując, celem wojny kognitywnej jest zamknięcie zarówno pojedynczych ludzi, jak i całego zaatakowanego społeczeństwa w wykreowanej przez agresora bańce informacyjnej. Niektórzy teoretycy nauk wojennych uważają, iż wojna kognitywna różni się od wojny psychologicznej tylko szerokim wykorzystaniem techniki informatycznej i teleinformatycznej. Jest to jednak pogląd zbyt uproszczony. W wojnie kognitywnej, oprócz narzędzi cybernetycznych, szerokie zastosowanie znajdują inne metody oraz techniki manipulacji świadomością i ingerencji w procesy poznawcze człowieka – także te z zakresu neurologii. W opracowaniach NATO mowa jest jeszcze o narzędziach informacyjnych, psychologicznych i socjotechnicznych. Do tego dodać można środki psychoaktywne oraz narzędzia psychotroniczne.

Wspomniane narzędzia psychotroniczne to m.in. urządzenia pozwalające za pomocą fal elektromagnetycznych lub dźwiękowych przejąć kontrolę nad ludzkimi myślami i zachowaniami. Prace nad tego typu bronią prowadzone były m.in. w ZSRR, Rosji, Wielkiej Brytanii i USA. W ich wyniku opracowano (stosowane także przez polską policję) urządzenie dźwiękowe dalekiego zasięgu LRAD. Emituje ono fale dźwiękowe, które wywołują u odbiorców nieprzyjemne reakcje, np. lękowe, i tym samym wpływają na ich zachowanie. W ramach prac nad bronią psychotroniczną prowadzone były także badania nad stworzeniem połączeń mózg–mózg, czyli inaczej mówiąc nad telepatią. Dla racjonalistów zaskoczeniem może być fakt, iż tego typu badaniami zajmowały się w ramach rządowych programów poważne instytuty naukowe. Przykładem może być realizowany w latach 1978–1995 amerykański program badań nad zjawiskami paranormalnymi Stargate.

Nieco szerzej wojnę kognitywną postrzegają Rosjanie. Według ich definicji polega ona na zastosowaniu dezinformacji, środków politycznych, ekonomicznych, humanitarnych i innych niemilitarnych przedsięwzięć, m.in. oddziaływania informacyjno-psychologicznego, w celu kształtowania wewnętrznych procesów politycznych w kraju przeciwnika. W jej ramach Rosjanie będą generować lub podsycać w atakowanym państwie wewnętrzne konflikty oraz niezadowolenie jego obywateli z władz państwowych. Ciekawe, że podobne działania opisał w latach 70. XX w. rosyjski emigracyjny teoretyk sztuki wojennej Jewgienij Messner. Według niego sukces w tych działaniach można osiągnąć, zastępując uznawane w atakowanym państwie autorytety moralne tzw. autorytetami amoralnymi, tj. demagogami i hochsztaplerami różnego rodzaju, ubierającymi się w szaty dobroczyńców narodu.

Zarówno stratedzy z NATO, jak i Rosjanie zgodni są co do tego, iż większość operacji wojny kognitywnej prowadzonych będzie w cyberprzestrzeni. Szerokie zastosowanie znajdą zaś w nich media społecznościowe oraz algorytmy sztucznej inteligencji. Za pomocą mediów społecznościowych rozpowszechniane będą niesprawdzone, niepełne lub zupełnie nieprawdziwe wiadomości, tzw. fake newsy. Sztuczna inteligencja będzie natomiast nie tylko generowała i powielała te zafałszowane wiadomości, lecz również segregowała docierające do nas informacje. Tym samym zamykać nas będzie w przygotowanej przez agresora bańce informacyjnej.

Jak już wspomniano, głównym orężem w wojnie kognitywnej będą media społecznościowe. Ich znaczenie wynika nie tylko z rosnącej popularności, jaką cieszą się one we współczesnych społeczeństwach. Ważne jest to, że w czasie rzeczywistym dostarczają one informacji bezpośrednio z miejsca zdarzenia. Przykładem mogą być zamieszczane na różnych platformach internetowych krótkie filmiki z walk w Ukrainie i w Strefie Gazy. Filmiki te (oprócz przekazu informacyjno-propagandowego) niosą w sobie także pewien ładunek emocjonalny, który niejako ukierunkowuje myśl odbiorcy w pożądanym przez nadawcę kierunku. W dodatku odbiorca odnosi wrażenie, iż osobiście uczestniczy w danym wydarzeniu, tym samym otrzymując najświeższą informację z pierwszej ręki. Niestety, jest to wrażenie złudne. Wiele z tych filmików oraz innych materiałów rzekomo pochodzących od znajdującego się bezpośrednio „w ogniu wydarzeń” bezstronnego obserwatora lub ich uczestnika jest tak naprawdę dziełem wysokiej klasy specjalistów z zakresu komunikacji społecznej, którzy w swej pracy wspierani są przez algorytmy sztucznej inteligencji. To właśnie dzięki tym algorytmom można wygenerować chwytający za serce, ale daleki od prawdy filmik lub włożyć w usta polityka, dowódcy wojskowego czy uczestnika danego zdarzenia nigdy niewypowiedziane przez niego słowa.

O wykorzystaniu w wojnie kognitywnej mediów społecznościowych zadecydowały także pewne mechanizmy psychologiczne. Zgodnie z jednym z nich, z reguły szukamy towarzystwa osób podobnie do nas myślących. W internecie o ich dobór zatroszczą się śledzące nas i analizujące nasze zainteresowania algorytmy SI. Upodabniający się do nas zręczny manipulator może przy pomocy sugestii wpłynąć na nasze postawy, zachowania, a nawet wyznawane poglądy. W prowadzonej za pomocą mediów społecznościowych psychomanipulacji duże znaczenie ma także to, iż łatwiej ulegamy wpływom osób i grup, które są dla nas atrakcyjne. Potwierdzeniem tego może być duża popularność tzw. influencerów, którzy przeciętnemu odbiorcy imponują swym rzekomym bogactwem, wyrobieniem towarzyskim lub pseudowiedzą, np. z zakresu dietetyki lub medycyny naturalnej. Nie bez znaczenia jest także fakt, że wielu z nas jest konformistami i bezrefleksyjnie podporządkowuje się opinii większości. W internecie tą opiniotwórczą większością mogą być działające w oparciu o sztuczną inteligencję boty, które zasypią lajkami (polubieniami) pożądane przez nadawcę propagandowego komunikatu opinie.

Z przytoczonego opisu funkcjonowania mediów społecznościowych można wyciągnąć wniosek, iż poza spersonalizowaniem przekazu, wytworzeniem olbrzymiego, utrudniającego właściwą orientację w poruszanym problemie szumu informacyjnego oraz szerokim wykorzystaniem technik cyfrowych wojna kognitywna nie różni się praktycznie od swojej poprzedniczki – wojny psychologicznej. Jest to jednak, jak zaznaczono na wstępie, pogląd uproszczony. Bardziej adekwatne będzie stwierdzenie, iż wojna kognitywna wyewoluowała z wojny psychologicznej, stanowiąc obecnie jej wyższą formę. Ewolucja, jak wiadomo, zachodzi stosunkowo powoli i wyższa forma podlegającego ewolucji organizmu / systemu może na pierwszy rzut oka niewiele się różnić od jego pierwotnej wersji. Często rzecz jest bowiem w pozornie nieistotnych szczegółach. W przypadku wojny kognitywnej tym szczegółem jest wykorzystanie w jej prowadzeniu osiągnięć neurobiologii i neuropsychologii. Jak na razie ogranicza się to do neurolingwistyki oraz do wykorzystania środków psychoaktywnych i wspomnianych już broni psychotronicznych. Wizje planujących przyszłe wojny kognitywne strategów sięgają jednak o wiele dalej. Ważną rolę w tych wizjach odgrywa… transhumanizm. Uczynienie z umysłu ludzkiego pola walki związane jest bowiem, jak na ironię, z poprawą funkcjonowania ludzkiego mózgu.

Już dziś w wiodących państwach świata prowadzone są prace nad żołnierzem przyszłości. Testowane są, a w niektórych przypadkach nawet wdrażane, różnego rodzaju systemy elektroniczne oraz egzoszkielety ułatwiające żołnierzowi funkcjonowanie w złożonej rzeczywistości współczesnego pola walki. Stratedzy pragną jednak czegoś więcej. Tym czymś są wszczepione do żołnierskiego mózgu mikroczipy. Dzięki nim żołnierz przyszłości, a w zasadzie już cyborg, może uzyskać wiele potrzebnych na polu walki zdolności, np. możliwość widzenia w ciemności, lepszy słuch czy zdolność szybkiego skupienia uwagi na kilku wydarzeniach na raz i ich szybkiej analizy.

Jak to zwykle bywa z technologiami militarnymi, wcześniej lub później trafią one „do cywila”. Zainteresowanie ulepszeniem funkcjonowania ludzkiego mózgu za pomocą czipów może być wbrew pozorom bardzo duże. Wśród zainteresowanych podmiotów znajdą się nie tylko marzący o zostaniu supermanami ludzie, lecz firmy także pragnące wyeliminować konkurencję lub realizujące złożone zadania, wymagające specyficznych predyspozycji psychicznych. Oprócz tego czipowanie ludzkich mózgów może być przeprowadzane także ze względów medycznych jako jedna z procedur / metod leczenia schorzeń neurologicznych. Już dziś niektóre z nich, np. choroba Parkinsona, są leczone przy pomocy głębokiej stymulacji mózgu (deep brain stimulation – DBS). Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, iż te – rodem ze spiskowych teorii – transhumanistyczne działania mogą stanowić poważne zagrożenie dla ludzkiego umysłu. Nawet najbardziej zabezpieczone przed niepożądanym dostępem czipy mogą bowiem przecież zostać zhakowane przez uzdolnionych hakerów przeciwnika. Pokusa kontroli myśli własnego społeczeństwa może pojawić się także i u demokratycznie wybranych władz. Trawestując Laokoona można rzec: strzeżcie się „transhumanistów”, szczególnie wtedy, gdy chcą ulepszyć ludzi! Ulepszenie to może bowiem skończyć się tym, iż nasze umysły zostaną zamknięte w bańce. Informacyjnej bańce, która zostanie przygotowana specjalnie dla nas. Miejmy jednak nadzieję, że znajdzie się ktoś, kto zechce podać nam czerwoną tabletkę^[1].

Wojna kognitywna jest już rzeczywistością. Jak na razie niewiele różni się ona od swojej poprzedniczki – wojny psychologicznej. Rozwój nauki i techniki niewątpliwie przyczyni się jednak do dalszego udoskonalania jej form i metod prowadzenia. Jeżeli w porę się nią nie zainteresujemy i nie podejmiemy stosownych działań na rzecz jej ograniczenia, możemy ocknąć się w Matriksie. Ziści się też opisywana przez Pielewina dystopia. Dlatego już dziś powinniśmy podjąć działania na rzecz ograniczenia niszczycielskiej mocy wojny kognitywnej. Destruktywny wpływ mediów społecznościowych możemy ograniczyć, ucząc dzieci już od najmłodszych lat korzystania z internetu i umiejętności odfiltrowywania z szumu informacyjnego pożytecznych informacji.

Trudniejszą sprawą jest transhumanistyczna ingerencja w funkcjonowanie ludzkiego mózgu. Nie można bowiem zabronić tego typu badań, ponieważ służą one także leczeniu niektórych schorzeń neurologicznych, przywróceniu wzroku lub słuchu. W tym przypadku konieczne jest nałożenie na nie ograniczeń prawnych, uniemożliwiających wykorzystanie w celach wojennych (np. dla tworzenia superżołnierzy) oraz ograniczenie lub zakazanie badań związanych z manipulacją ludzką świadomością. Oczywiście same ograniczenia prawne nie wystarczą. Konieczny jest nadzór nad ich przestrzeganiem. Nadzór ze strony obywateli, świadomych zagrożeń, ale nieulegających przy tym teoriom spiskowym. Nie pozwólmy nikomu kontrolować naszych myśli i kształtować nam rzeczywistości!

Pocieszające może być to, iż pewne procesy zachodzą niezależne od woli nawet najbardziej wpływowych decydentów. Niemożliwe jest też, nawet w warunkach współczesnej wojny kognitywnej, narzucenie wszystkim tego, co mają myśleć.

^[1] Nawiązanie do filmu Matrix (reż L.L. Wachowski), w którym główny bohater, Neo, budzi się z Matriksa do rzeczywistości po zażyciu podanej mu przez Morfeusza czerwonej tabletki.

Dr Adam Paweł Olechowski jest oficerem rezerwy Wojska Polskiego, nauczycielem akademickim specjalizującym się w naukach o bezpieczeństwie oraz dziennikarzem.

Artykuł ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

Zob. także:
Wojna w przestrzeni informacyjnej
Sztuczna inteligencja w służbie Marsa

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ma 75 lat – 10 grudnia 1948 roku w Pałacu Chaillot w Paryżu Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, liczące wówczas 58 członków, przyjęło ją bez głosu sprzeciwu (8 państw wstrzymało się, 2 nie głosowały). Dzień wcześniej przyjęta została Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Oba dokumenty były odpowiedzią na szaleństwo i zbrodnie II wojny światowej. Miały dać światu gwarancje, że podobne akty barbarzyństwa nigdy więcej nie będą miały miejsca. Oba dokumenty udało się przyjąć pomimo narastającej już zimnowojennej konfrontacji.

Podstawową koncepcją Deklaracji jest godność istoty ludzkiej, przynależna jej z racji samego urodzenia. Żadne z praw Deklaracji nie może być uzależniane od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, jakiejkolwiek opinii, narodowości, społecznego pochodzenia, majątku, urodzenia bądź innego statusu. Jednocześnie, żadna różnica praw jednostki nie może wynikać z powodów politycznych, prawnych lub międzynarodowego statusu państwa albo  terytorium, do którego dana osoba przynależy, bez względu na to, czy jest on niepodległy, powierniczy, autonomiczny, czy poddany innym ograniczeniom suwerenności.

Ze względu na świeżą pamięć o tragedii II wojny światowej ważne miejsce zajmuje w Deklaracji aspekt i rola pokoju między narodami. W preambule podkreśla się, że uznanie przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw każdego członka rodziny ludzkiej są podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie. Za podstawowe dla pełnej realizacji podjętych zobowiązań uznaje się wspólne rozumienie praw i wolności zawartych w Deklaracji oraz promocję rozwoju przyjaznych relacji między narodami. W części deklaratywnej państwa zobowiązały się m.in. do przestrzegania zasady, że każdy człowiek jest uprawniony do życia w społecznym i międzynarodowym porządku, w którym prawa i wolności, zawarte w Deklaracji, mogą być w pełni realizowane. Edukacja powinna być nastawiona na realizację rozwoju osobowości jednostki ludzkiej i na umocnienie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności. Powinna też promować zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między narodami, grupami rasowymi i religijnymi, oraz działania Narodów Zjednoczonych na rzecz utrzymania pokoju.

Komitetem, który rozpoczął prace nad projektem Deklaracji, kierowała Przewodnicząca Komisji Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych Eleonora Roosevelt – wdowa po prezydencie Stanów Zjednoczonych Franklinie D. Roosevelcie. Jej zastępcami byli – libański dyplomata Charles Malik oraz chiński dyplomata i filozof Peng Chun Chang. Wkrótce grupa ta została rozszerzona o przedstawicieli wszystkich kontynentów, a ważną rolę odegrał w niej zwłaszcza francuski dyplomata i ekspert prawny Rene Cassin. Łącznie w Komitecie redakcyjnym było osiem osób. Prace wspierał merytorycznie i organizacyjnie Sekretariat Narodów Zjednoczonych, którym kierował kanadyjski profesor prawa John Humphrey.

Największy wkład intelektualno-filozoficzny w prace nad projektem Deklaracji wnieśli Ch. Malik oraz przede wszystkim P.C. Chang. Podczas dyskusji libański dyplomata odwoływał się do koncepcji konserwatywnych wartości chrześcijańskich, podczas gdy Chang promował uniwersalizm i ekumenizm religijny, wynikające z uwzględniania wielu perspektyw, a nie prymatu jednego określonego spojrzenia. Odwoływał się również do myśli starożytnych chińskich filozofów Konfucjusza i Mencjusza. Przekonywał też zespół o wpływie, jaki chińska filozofia wywarła na europejskich myślicieli Oświecenia, takich jak Wolter czy Diderot. W efekcie myślenie Changa na temat uniwersalizmu przeważyło w pracach zespołu. W pamiętnikach Eleonory Roosevelt znajdujemy opinię, że dr Chang był pluralistą i perorował w czarujący sposób na temat propozycji, że jest więcej niż jeden rodzaj ostatecznej rzeczywistości. Deklaracja powinna odzwierciedlać więcej, niż tylko zachodnie idee, i należy przyjąć eklektyczne podejście.

W kolejnych latach Powszechna Deklaracja stała się podstawą do wypracowania regulacji traktatowych wraz z wbudowanymi w nią mechanizmami kontroli ich przestrzegania. W trakcie wypracowywania tych mechanizmów doszło do zarzucenia podejścia holistycznego i rozdzielenia praw na poszczególne obszary. Powstały dwa dokumenty – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych  oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, które weszły w życie w 1976 roku. Odejście od holistycznego podejścia znalazło również odzwierciedlenie w nauce o prawach człowieka; wielu zachodnich autorów w praktyce dokonało ich hierarchizacji – nadało im nawet określenia praw pierwszej generacji (cywilne i polityczne), drugiej (społeczne, ekonomiczne i kulturalne) oraz trzeciej (pokój, rozwój, solidarność i inne prawa kolektywne).

W ocenie amerykańskiego prawnika międzynarodowego i niezależnego eksperta Narodów Zjednoczonych w obszarze praw człowieka Alfreda de Zayasa, Zachód koncentrował się na prawach jednostkowych, jako korzystniejszych z punktu widzenia kapitalizmu. Podkreślał również znaczenie praw politycznych i obywatelskich. Taką świadomość ma obecnie zdecydowana większość obywateli państw zachodnich. Część z nich jak mantrę powtarza, że prawa człowieka nie są hierarchiczne. Nie do końca jednak zdając sobie sprawę, co miałoby to oznaczać, skoro jednak – ich zdaniem – niektóre „są ważniejsze”. Największą „ofiarą” takiego myślenia jest pokój, rozumiany jako prawo każdej istoty ludzkiej, co widzimy obecnie, chociażby w podejściu zarówno do konfliktu w Ukrainie, jak i do kryzysu w Gazie. Zarówno podjęcie rozmów pokojowych, jak i uznanie praw człowieka za jednakowe dla wszystkich znajdują poparcie w krajach globalnego Południa, ale już nie w krajach kulturowego Zachodu.

Dla twórców Deklaracji uniwersalizm oznaczał uwzględnienie dorobku filozoficznego różnych kultur na przestrzeni wieków i tysiącleci historii ludzkości. Obecnie dla Zachodu uniwersalizm oznacza kulturę i dorobek filozoficzny Zachodu jako źródła wartości, które powinny być (najlepiej bez dyskusji) akceptowane przez resztę świata. W praktyce uniwersalizm zaczął oznaczać prawa jednostki, zwłaszcza prawa polityczne. Jednocześnie Zachód zaczął kreować się na głównego autora koncepcji praw człowieka.

Takie podejście chętnie poddałabym interpretacji Edwarda H. Carra, który w swojej książce Kryzys dwudziestolecia 1919–1939 stwierdził, iż uniwersalizm idei to podświadome proponowanie rozwiązań, które służą realizacji interesów narodowych. I chociaż Carr pisał swoją wybitną pracę, analizując stosunki międzynarodowe w czasie międzywojnia, ta ocena z łatwością da się odnieść do obszaru tej części polityki międzynarodowej, która dotyczy praw człowieka, a która powstała i zaczęła rozwijać się kilka dekad po publikacji jego dzieła.

Już od początku lat pięćdziesiątych prace w Komisji Praw Człowieka zaczęły być upolityczniane. Ducha współpracy w rozwiązywaniu problemów z obszaru praw człowieka  (do czego zobowiązywała Deklaracja) zastąpiła ostra polityczna walka. A także  wprowadzanie do funkcjonowania Komisji podwójnych standardów (np. formułowanie mandatów w celu podjęcia tematu przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach, wysyłanie międzynarodowych komisji w celu oceny sytuacji na miejscu czy też polityczne finansowanie tzw. specjalnych sprawozdawców Narodów Zjednoczonych). Ostrza krytyki kierowane były w stosunku do przeciwników politycznych, a niekoniecznie dotyczyły tych krajów, które prawa człowieka naruszały w największym stopniu. Prawa człowieka z przedmiotu wspólnej troski stały się więc użytecznym narzędziem politycznym, dodanym do wcześniejszego arsenału środków przymusu polityki międzynarodowej. Zaprzeczało to nie tylko literze Deklaracji, ale również jej duchowi. Niszczyło klimat, który w założeniu twórców Deklaracji miał towarzyszyć debacie na temat ich przestrzegania tak, by ostatecznym celem było dobro każdego człowieka, bez jakikolwiek różnicowań.

Krajem, który najwyraźniej i najpełniej uczynił prawa człowieka instrumentem polityki zagranicznej, są – wcale się z tym nie kryjąc – Stany Zjednoczone. Widać to w dokumentach z obszaru polityki zagranicznej, w tym tych strategicznych, jak też w szeregu ustaw. Co roku Departament Stanu ogłasza raport oceniający stan przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach. Fundusze federalne zasilają organizacje pozarządowe, określane jednocześnie jako niezależne, takie jak np. Freedom House. Takie wykorzystywanie tematyki praw człowieka przez amerykański rząd jest krytykowane nie tylko przez rządy innych państw, co byłoby zrozumiałe, ale nawet przez amerykańskich ekspertów i naukowców, w tym zajmujących się tym obszarem. Alfred de Zayas uważa, że wszystkie te zjawiska, łącznie z zaangażowaniem mediów głównego nurtu w propagowanie jednostronnego rozumienia tego tematu, doprowadziły do powstania „przemysłu praw człowieka” (to tytuł jego znanej książki: The Human Rights Industry. Reflections of a Veteran Human Rights Defender).

Jednocześnie warto podkreślić, że same Stany Zjednoczone niechętnie wiążą sobie ręce międzynarodowymi umowami wielostronnymi, w tym dotyczącymi praw człowieka. Dopiero po zakończeniu zimnej wojny, w 1992 r. USA przystąpiły do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Wciąż nie są stroną Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, ale także m.in. Protokołu do Konwencji przeciwko torturom, Konwencji o statusie uchodźców, Konwencji Praw Dziecka, Konwencji o eliminacji wszystkich form dyskryminacji kobiet i wielu innych.

W istocie prawa człowieka są materią niezwykle delikatną – mechanizmy monitorujące stan ich przestrzegania ingerują w sprawy państw, zawsze wrażliwych na punkcie swojej suwerenności. I nie mam na myśli tylko Rosji czy Chin, ale każde państwo, w tym zachodnie, nie wyłączając państw Unii Europejskiej. Większość z krajów aktywnie uchyla się od dyskusji na temat praw, w których obszarze ma problemy z ich wypełnianiem, szukając wsparcia u podobnie myślących. Chętnie natomiast skupia się na tych prawach, jeśli łamane są u innych, argumentując często, że te właśnie „są bardziej istotne” lub „bardziej podstawowe”. Dobrym przykładem na potwierdzenie tego zarzutu są państwa byłego bloku wschodniego, które po wstąpieniu do Unii Europejskiej „chronią się” pod jej skrzydłami, gotowe krytykować innych. Uciekające od takiej krytyki pod pozorem, że jeśli są w Unii Europejskiej, to już najlepszy dowód, że owych praw przestrzegają. Wyraźnie widać,  jak niechętnie państwa zachodnie chcą dyskutować np. na tematy dyskryminacji, nietolerancji, uchodźców, praw migrantów czy też mniejszości narodowych (często zaprzeczając ich kolektywnemu aspektowi, godząc się tylko na interpretowanie ich jako „praw osób należących do mniejszości narodowych”).

Ze względu na intruzywność mechanizmów monitorujących tylko współpraca międzynarodowa w dobrej wierze może przynieść efekty – polepszyć sytuację konkretnych ludzi i całych grup. Świadomość własnych problemów i przyznanie, że wszystkie państwa powinny być uczciwe w ocenie wypełniania zobowiązań przez nie same, pozwoliłaby na odbudowę ducha współpracy i rzeczywistej troski o stan przestrzegania praw człowieka na świecie. Kompleksowo, a nie wybiórczo, wedle swojego uznania. Kultura dyskusji i dostrzegania różnic kulturowych, które w sumie – w intencji twórców Deklaracji – ukształtowały jej uniwersalizm, oraz chęć szerszego postrzegania problematyki dałyby szansę na powrót do działania w duchu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pomyślmy o tym każdego 10 grudnia, kiedy w rocznicę uchwalenia Deklaracji obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka. Uczyńmy z praw człowieka przedmiot troski o dobro jednostki ludzkiej, a nie instrument polityki jednych państw przeciwko drugim.

Anna Grabowska – dziennikarka, były urzędnik służby zagranicznej, dyplomata, specjalizująca się w problematyce bezpieczeństwa oraz praw człowieka.

Artykuł ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

Dolores, największa koparka, która kiedykolwiek pracowała w konińskiej kopalni, dumnie stoi przy podmiejskiej drodze. Wysoka na niemal 40 metrów i ważąca 2500 ton, wygląda jak porzucona zabawka tytanów. „Królowa” konińskiej odkrywki Jóźwin IIB, przez ponad dekadę wydobywała kolejne pokłady węgla brunatnego. Teraz zastygła w bezruchu. Dla wielu to symbol losu górników i kawałka historii, który właśnie definitywnie się kończy.

Październik 2023 r. Dolores zameldowała się na poziomie „0” odkrywki Jóźwin IIB pod Koninem. Operacja trwała 4 miesiące. Trzeba było zbudować długą na pół kilometra i szeroką na 40 metrów pochylnię, aby potem, metr po metrze, wydobyć koparkę na powierzchnię. Zadanie wykonywano bez przesadnego pośpiechu, celebrując każdą chwilę. Dla górników był to wzruszający moment. Wszyscy wiedzieli, że odchodzi w przeszłość trudny, ale znany świat. Nadchodzi zaś nieznana epoka.

– Przyjazd dekadę temu dwóch Hiszpanek [tak nazywano dwie, przywiezione z Galicji koparki Dolores i Carmen – red.] pamiętam jak dzisiaj – mówi jeden z górników. To było duże wydarzenie. Lokalna prasa poetycko pisała, że „stąpają po ziemi tak delikatnie, że nie pozostawiają po sobie śladu”. Miały służyć 30 lat. W ciągu dekady świat gwałtownie przyspieszył. Koniec historii, o którym pisał Francis Fukuyama, brzydko się zestarzał. Problemów jest dużo: społeczne, geopolityczne, przyrodnicze. Zegar zagłady nigdy nie był tak bliski północy. Nad planetą wisi realna groźba katastrofy klimatycznej, która stawia przed nami nowe wyzwania. Unia Europejska zaczęła coraz aktywniej wdrażać ambitne proekologiczne przepisy. Celem jest ograniczenie emisji o co najmniej 55 proc. do 2030 r., a do 2050 r. całkowita neutralność klimatyczna. Oznacza to świat bez węgla, kopalni i dziesiątek tysięcy górników.

W słońcu połyskują tony stali. Majestatyczny pomnik końca pewnej epoki kąpie się w morzu kwiatów. Relikt przeszłości, który cudem udało się utrzymać przy życiu. Dolores miała pójść na żyletki, ale uratowała ją grupka zapaleńców. – Koparka zostanie posadowiona blisko plaży przyszłego jeziora, na maszynę będzie można wejść i ją zwiedzać – tłumaczy Mariusz Harmasz, lokalny artysta i działacz, który wspólnie z grupą przyjaciół zrobił wszystko, aby maszyna stanęła na powierzchni. Udało się.

Krótka historia konińskiego węgla

Bogate złoża węgla brunatnego w rejonie Konina odkryli Polacy w latach 20. XX w. Eksploatację na większą skalę w czasie okupacji rozpoczęli Niemcy. Po wojnie Polacy przejęli wybudowane przez hitlerowców obiekty i dalej rozbudowywali infrastrukturę górniczą. W 1959 r. do „polskiego Kolorado” zawitał Ryszard Kapuściński, który na łamach „Polityki” relacjonował budowanie węglowego kombinatu. Życie w Koninie nabrało tempa. „Tłoczą się w samochody, wsiadają na rowery. Teraz, aby do chałupy prędzej, w polu orać, koniom sieczki narżnąć. Bo konińska załoga to chłopskie plemię. Bo świat koniński to był świat niepodzielnie wiejski. I oto teraz ta kopalnia. Elektryczność, motory, spychacze, maszyny, psiajuchy, jak kamienica wielkie” – pisał reporter Ryszard Kapuściński. [Inna nazwa ziemi, „Polityka” 26 września 1959 r.].

Konin stawał się wizytówką socjalizmu. Na miejscu wsi i dróżek wyrastały osiedla i ulice. Do powstających elektrowni i kopalni zjeżdżali ludzie z całej Polski – robotnicy, inżynierowie, górnicy. Okres świetności miasta zaczyna się po wybudowaniu elektrowni Konin (1958) i elektrowni Pątnów (1969). Przez następne dwie dekady (lata 70. i 80.) Konin szybko się rozwijał. – „Urósł na węglowych sterydach. Powstał dość nagle, w szczerym polu, po uruchomieniu węgla” – wspominają początki Konina najstarsi mieszkańcy miasta. [Paweł Sadura, Przeminęło z węglem. Wielkopolska Wschodnia w poszukiwaniu nowej energii, Polska Zielona Sieć, Warszawa 2022].

Wpływ kopalni na życie mieszkańców nie kończył się na pracy. Wokół zakładu kręciło się całe życie tysięcy ludzi. Kopalnia dawała pracę, karmiła i zapewniała rozrywkę. Wpływ kombinatu na rozwój miasta był ogromny. To dzięki niemu powstawały baseny, szkoły czy domy kultury. Był też miejscowym deweloperem, który jeszcze do końca lat 90. budował mieszkania i odsprzedawał je mieszkańcom. Doprowadziło to do pewnego uzależnienia mieszkańców od zakładu, który nie tylko dostarczał źródeł utrzymania, ale i wyręczał mieszkańców w załatwianiu wielu bytowych problemów. Przecięcie tej pępowiny musiało być wyjątkowo bolesne.

To nie jest miasto dla młodych ludzi

Pod plastikowymi wiatami przystanków tłoczą się podróżni. Obok stoi sznur taksówek czekających na spóźnionych. Konin w wielu miejscach zatrzymał się w latach 90. Socjalistyczne bloki obrosły dekoracjami dzikiego kapitalizmu – reklamami banków, sieciówek, kebabów. Odarty ze „świetlanej” przeszłości, na dwie dekady osunął się w prowincjonalny marazm.

Przepływająca przez Konin Warta dzieli miasto na dwie części. Po odkryciu węgla miasto łapczywie wchłaniało kolejne okoliczne wsie. Nazwy miejscowości stawały się nazwami osiedli. Nowy Konin przeniósł się na drugą stronę rzeki. Tam wzniesiono najważniejsze urzędy, hotele czy sklepowe pawilony. O zabytkowych zakamarkach miasta zapomniano na dekady. Liczył się tylko węgiel i rozwój. W Koninie, zaraz po zakończeniu wojny, mieszkało nieco ponad 10 tys. mieszkańców. W 1975 r., kiedy stawał się miastem wojewódzkim, już niemal pięć razy więcej.

Złote czasy kończą się w latach 90. Do Polski wdziera się dziki kapitalizm, który z bazarowym wdziękiem odkreślił grubą kreską większość zdobyczy poprzedniego ustroju. I złych. I dobrych. Wielkie pomniki socjalistycznego przemysłu przestają być oczkiem w głowie nowych decydentów. Wysycha też strumień pieniędzy. Dla wielu mieszkańców to katastrofa i dramatyczna zmiana reguł gry. Z miasta uciekają też młodzi. Wraz z otwarciem unijnych rynków na Zachód ruszył sznur autobusów. Do Niemiec, Anglii, Irlandii. Po pracę, godność i lepszą przyszłość. – „Dlaczego wyjechałem do Poznania? Nie chciałem pracować w kopalni, elektrowni ani supermarkecie. Mnóstwo ludzi z tych powodów wyjeżdża. Największym pracodawcą w mieście jest sieć marketów. Miasto marketów i starych ludzi. Tak wygląda przyszłość” – mówił jeden z chcących zachować anonimowość mieszkańców Konina [Paweł Sadura, op. cit.].

Na konińskim rynku w historycznej części miasta, fasady wielu kamienic odnowiono, a plac pokryto brukową kostką i zamieniono w wielki parking. Mimo ciepłego, sobotniego popołudnia otwarta jest jedna kawiarnia. W środku nie ma specjalnego tłoku. Spokój, pustka. Dziadek z wnuczkiem jedzą eklerkę, dwudziestolatek z laptopem ma korporacyjnego zooma. Przy ladzie obsługuje znudzona dziewczyna. – Jestem na pierwszym roku studiów. Mam pracę w rodzinnej kawiarni i nigdzie się na razie nie wybieram – mówi Marta, baristka z konińskiego rynku. – Większość moich znajomych wyjechało. Do Poznania i Warszawy. Ciężko tu znaleźć robotę. Znajomy starał się po studiach o pracę w dowozach. Trzeba mieć jednak kilkuletnie doświadczenie za kółkiem – zauważa.

Praca skończyła się wraz z upadkiem wielkiego przemysłu. Przez wiele lat budżety gmin i rodzin opierały się na dużym pracodawcy w regionie, jakim jest ZE PAK (Zespół Elektrowni Pątnów-Adamów-Konin – przyp. red.). Coraz wyższe koszty uprawnień do emisji gazów cieplarnianych (ETS) oraz wyczerpywanie się złóż węgla brunatnego przesądziły o losach miejscowych elektrowni i odkrywek. – „Rosłam razem z Koninem i patrzyłam, jak się zmienia miasto. Było kolorowo, mnóstwo kawiarenek i nigdzie nie było miejsca, wszędzie trzeba było czekać na obsługę, takie były tłumy. Był Hortex i naprawdę było ciężko dopchać się. Młodzieży było pełno na ulicach. Teraz już widać wieczorami, ile jest pustostanów. Ile osób wyjechało, ile umarło, młodzi nie wracają po studiach” – podkreśla związkowiec z Konina [Paweł Sadura, op. cit.].

Węglowe przekleństwo Konina

Z wysokiej na 40 metrów koparki rozpościera się piękny widok na całą okolicę. Dolores znajduje się kilkanaście kilometrów od Konina, podobnie od Lichenia ze słynnym sanktuarium Matki Bożej. Na pustym, kopalnianym wyrobisku nie ma już maszyn. Nikt nie pracuje. Nie ma huku, rozmów, życia. Swoista „międzyepoka”. Stare bezpowrotnie zniknęło. Nowe dopiero się rodzi.

Wielkopolska Wschodnia, jako pierwszy z sześciu regionów węglowych w kraju, zaczęła systemowo planować proces odchodzenia od węgla. W głoszeniu „radosnej nowiny” przeszkadza przedłużające się oczekiwanie na unijne środki. 415 mln euro (ok. 1,8 mld zł) mają popłynąć z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji (FST), wspierającego obszary węglowe borykające się z poważnymi wyzwaniami społeczno-gospodarczymi. Pieniądze powinny w szczególności wspierać transformację rynku pracy i inwestycje wpisujące się w Europejski Zielony Ład, którego celem jest osiągnięcie zerowego poziomu emisji gazów cieplarnianych do 2050 r.

Zdaniem lokalnych przedsiębiorców sukces zależy od tego, czy uda się zmienić Konin w dynamiczny ośrodek gospodarczy. Szansą ma być koniec węglowej monokultury. Przez to „węglowe przekleństwo”, jak mówią, w regionie nie rozwijano przedsiębiorczości. – To jest dramat tego regionu: koncentracja na tym jedynym zakładzie, na jednej branży – zauważył jeden z lokalnych przedsiębiorców. Podobnie wypowiadają się inni właściciele firm i samorządowcy. Jak podkreślają, lepiej mieć sto małych firm niż jednego giganta. – U nas coś nie zadziałało, bo wcześniej mieliśmy monokulturę i siedzieliśmy w złotej klatce – podkreśla samorządowiec z Konina.

„Złotej klatki” dawno już nie ma. Konin, wraz z wieloma innymi pogórniczymi miastami, ma podobny problem. Muszą stawić czoła wyzwaniom związanym z rekultywacją terenów pokopalnianych i równocześnie poszukać zatrudnienia dla górników. To trudne zadanie. Łatwo jest powtórzyć błędy, które np. doprowadziły do zapaści Bytomia, gdzie w latach 90. fedrowało aż sześć kopalń. Na przełomie XX i XXI wieku zaczęto tam zamykać kopalnie, a bezrobocie wzrosło do 26 procent. Kto mógł, z miasta uciekł. Obrazu rozpaczy dopełniały tzw. szkody górnicze. Bytom coraz mocniej się zapadał – dosłownie i w przenośni.

Konieczność przekwalifikowania się może być nie lada wyzwaniem, a to co było od lat siłą górników – czyli przywiązanie do tradycji – może tym razem okazać się przeszkodą. Zmiana pracy może oznaczać utratę nie tylko źródła dochodu, ale również istotnego elementu tożsamości. – Kiedyś byliśmy górnikami lub hutnikami. Teraz zamiast kopalń zostały nam same hale spedycyjne – mówi Aleksandra z Rudy Śląskiej, gdzie z kilkunastu kopalń zostały… trzy.

Na drodze do szybkiej i skutecznej transformacji stoją przede wszystkim pieniądze. A właściwie ich brak. Z powodu m.in. sporu dotyczącego systemu sądownictwa w Polsce, wypłaty europejskich funduszy przez długie miesiące były blokowane. Teraz, po objęciu władzy przez proeuropejską Koalicję Obywatelską, Trzecią Drogę oraz Lewicę odblokowanie europejskich funduszy stało się realne.

Wielkopolska Wschodnia czeka na pieniądze, ale już planuje konkretne projekty. Niestety, nie zawsze można pogodzić interesy górników z ekologią i wyzwaniami Europejskiego Zielonego Ładu. Te ambitne cele nie znajdują zrozumienia w regionach górniczych. W najbliższych latach wielu pracowników kopalń będzie przechodzić na emeryturę, ale inni będą zmuszeni szukać nowego zatrudnienia. Może to wiązać się z bezrobociem lub pracą w mniej prestiżowej i mniej płatnej branży. Dla wielu górników będzie to trudny proces. Największym wyzwaniem będzie więc przekonanie ich, że transformacja w kierunku zielonej gospodarki to gwarancja nowej i stabilnej pracy, która – tak jak górnictwo – zapewni wiele lat godnego życia. – Najpierw powinno się zająć tworzeniem nowych miejsc pracy, a później ewentualnie likwidacją kopalń – mówią zgodnie górnicy, którzy dodają, że do tej pory zmiana kojarzyła im się z likwidacją i masowymi zwolnieniami. Kluczowe będzie więc wspieranie przekwalifikowania górników oraz rozwijanie alternatywnych źródeł zatrudnienia, łagodzenie konfliktu między interesami górników a ochroną środowiska. Ludzie, którzy dziś tracą pracę, pytają – Gdzie mam znaleźć nowe zatrudnienie, bo mam rodzinę i coś w życiu do załatwienia? – Jeżeli nie będzie pracy, to będziemy zmierzali w kierunku wykluczenia społecznego i będzie to rodziło wiele patologii, bezrobocie będzie przechodziło na dzieci – podkreśla Dariusz Zbierski, związkowiec z Konina. Jego zdaniem niezbędna będzie pomoc państwa, które przez dziesiątki lat korzystało z wydobywanego w Wielkopolsce węgla. – Trzeba rozpocząć, podobnie jak po II wojnie, okres odbudowy: z brudnej gospodarki przejście do nowoczesnych systemów – zauważa. Podobnie uważa Alicja Messerszmidt, przewodnicząca związku zawodowego MZZ PIT Kadra działającego przy ZE PAK (Zespół Elektrowni Pątnów – Adamów – Konin SA) – największego pracodawcy w regionie. Związkowczyni w 2022 r. wysłała list do Komisji Europejskiej. Na moje biurko wpłynęły wypowiedzenia pracowników kopalni – żona jednego choruje na nowotwór złośliwy, żona drugiego, z uwagi na niepełnosprawność, również zdana jest wyłącznie na opiekę męża, a podobnych przypadków jest dużo więcej – pisze Alicja Messerszmidt. – Najwidoczniej od brukselskich urzędników dzieli nas nie tylko dystans 1200 km. To przepaść w spojrzeniu na świat i wyznaczaniu priorytetów[…]. My każdego poranka wstajemy z bólem głowy, czy znowu na biurko dostaniemy listę kolegów i koleżanek, których więcej w pracy nie zobaczymy – dodaje w piśmie.

Nad brzegiem przyszłego jeziora

Wielkie na kilkaset hektarów wyrobisko Jóźwin IIB wkrótce zostanie zalane wodą. Napełnianie jeziora potrwa kilka lat. Powstanie akwen połączony kanałem ze zbiornikiem Kleczew. Oba zajmą łącznie ok. 1300 hektarów, czyli więcej niż ma Jezioro Powidzkie – największy, jak na razie, akwen Wielkopolski. Koparka nad brzegiem jeziora ma być magnesem dla zwiedzających. Trafia ona też idealnie w ducha dzisiejszych przemian – potrzebę rozliczania się z górniczą przeszłością, jak i zmierzenie się z coraz pilniejszymi ekologicznymi wyzwaniami.

Wielkopolska Wschodnia jak nigdy wcześniej czeka na nowe, bardziej sprawiedliwe, rozdanie i odrobinę nadziei. – Przede wszystkim ma to być miejsce kultury, spotkań, dyskusji – opowiada Mariusz Harmasz. Choć koparka będzie głównym eksponatem parku maszyn, to pomysły wcale się do tego nie ograniczają. Dolores w swoim kolejnym życiu ma łączyć gminy z Wielkopolski Wschodniej. Inspirować. Zadziwiać. To duże wyzwanie. Zainteresowanych nie powinno brakować. – W weekendy, jest ładna pogoda, to przychodzi tu mnóstwo osób. A na otwarciu to były setki. Oblężenie normalnie. Ledwo ich można upilnować – mówi Antoni, ochroniarz pilnujący Dolores. Maszyna budzi emocje. Niemal każdy chce ją zobaczyć, dotknąć. Nawet obcokrajowcy. – Przyjechali panowie z Anglii. Trzech ich było. Ja mówię „dzień dobry”, a oni po swojemu w tym „inglisz”. Postali chwilę. Popatrzyli i pojechali – dodaje. Przyjadą jednak kolejni. I tego raczej możemy być pewni.

Bibliografia:
Bartecka Magdalena, Platforma Węglowa jako mechanizm wspierania sprawiedliwej
transformacji (2019).
Dańkowska Alicja, Sadura Przemysław, Przespana rewolucja: Sytuacja społeczna w regionie
bełchatowskim u progu transformacji energetycznej (2021).
Lear Jonathan, Nadzieja radykalna. Etyka w obliczu spustoszenia kulturowego (2013).
Kapuściński Ryszard, Inna nazwa ziemi, tygodnik POLITYKA (1959).
Sadura Paweł, Przeminęło z węglem. Wielkopolska Wschodnia w poszukiwaniu nowej
energii (2022).
Stępień Miłosława, Sprawiedliwa transformacja Wielkopolski Wschodniej. Studium
przypadku (2019).

Autor jest politologiem, który interesuje się ekologią, oraz podróżnikiem. Od wielu lat związany z dziennikarstwem (TVP, TVN) i organizacjami pozarządowymi.

Reportaż ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

 

Piątego listopada 2023 r. w Jerozolimie w wieku 91 lat odszedł Jerzy Uri Huppert, jedna z niezwykłych postaci w przyjaźniach polsko-żydowskich i polsko-izraelskich.

Pochodził z rodzin zasymilowanych i na wskroś świeckich Żydów, związanych z dawną Galicją, zamieszkujących w Krakowie, Bielsku-Białej i Wadowicach. Do tej mapy, związanej z losami samego Jerzego i jego matki, w czasie wojny dojdzie Przeworsk, Lwów, Stryj, Rytro, Nowy Sącz, a po wojnie Wrocław.

Był wziętym adwokatem, ale temperament i zmysł miał polityczny. Uprawiał publicystykę, pisał książki, wykładał na uczelniach, ze swadą, odważnie i w poprzek obowiązującej mody komentował szaleństwa związane z dziwactwami otaczającego nas świata. Nie znosił „świętych” dogmatów i zaczadzonych fanatyzmem ortodoksji, dlatego jednym z obszarów jego zainteresowań były fundamentalizmy religijne i ich tragiczne konsekwencje. Ostrzegał przed nietolerancją i rasizmem, segregacją i stygmatyzowaniem ludzi, wołał o opamiętanie w krucjatach ideologicznych, których ofiarami padały niewinne osoby. Pokazywał, jak wszelkiego rodzaju mesjanizmy kierują rozum polityczny w stronę zachowań antyracjonalnych i irracjonalnych.

Był znawcą problematyki prawno-wyznaniowej współczesnego Izraela, ale także zagrożeń ze strony ortodoksji religijnej dla współczesnych demokracji. Dostrzegał wiele podobieństw między kulturą polityczną Polski i Izraela, nie tylko ze względu na splecione korzenie historyczne obu narodów, ale także podobieństwa w wykorzystywaniu nacjonalizmów i integryzmów religijnych w kształtowaniu życia politycznego. Pytał, czy w dzisiejszej Polsce i w Izraelu religijne (kościelna i rabinacka) koncepcje ładu społecznego są w stanie zapewnić swobodę intelektualną, upowszechnienie i umocnienie instytucji demokratycznych oraz rządów prawa. Nie ukrywał swojego dystansu do polityków manipulujących ludzkimi emocjami pod kątem egoistycznych koteryjnych interesów.

Charakteryzując współczesnych Izraelczyków, dostrzegał – tak jak u Polaków – skłócenie społeczeństwa na tle politycznym, emocjonalne podejście do własnej historii, uprzedzenia wobec sąsiadów, nagłaśnianie własnych problemów na zasadzie „słoń a sprawa…”. Podkreślał, że Izraelczycy, podobnie jak Polacy, budują swoje dzieje na heroizmie, uwielbiają brawurową odwagę swoich bohaterów narodowych – od Machabeuszy, przez Anielewicza, aż po mit i realia wojen izraelsko-arabskich. „Słoń” ma tę samą funkcję w Izraelu i w Polsce. Zarówno Jerozolima, jak i Warszawa są „pępkami” świata, przy których bledną Waszyngton, Berlin i Moskwa. Obydwu narodom cały świat jest winien zadośćuczynienie. Grzechy Jałty i antysemityzmu zobowiązują ludzkość do pokuty i sympatii na arenie międzynarodowej.

Został ukształtowany w duchu szlachetnego polskiego patriotyzmu, a zetknięcie się w wadowickim domu z rodziną Wojtyłów dawało mu po latach powód do głębokiego wzruszenia, gdy w Jerozolimie został zaproszony na spotkanie z Janem Pawłem II. Lubił wracać do tych chwil, pokazując swoim gościom to jedno ważne zdjęcie z Nim w Yad Vashem (23 marca 2000 r.), wiszące w warszawskim mieszkaniu na honorowym miejscu.

Bliska mu była kultura Polski, bogata w różne pierwiastki narodowo-etniczne, wyznaniowe, językowe. Szanując najlepsze tradycje tolerancji i zgody, był prawdziwym polskim inteligentem, rozważającym sens wyborów politycznych Piłsudskiego i Dmowskiego, znaczenie Kresów w polskiej historii, rolę judaizmu i katolicyzmu, czy stosunek Polaków do Niemców i Rosjan.

Wpływ na Jego postrzeganie świata miały losy wojenne. Był jednym z Ocalonych cudem z Zagłady. Wraz z bohaterską matką Teresą z Seligerów ukrywał się we Lwowie pod nazwiskiem Jerzy Halecki. Dzięki niezwykłej koincydencji zdarzeń udało mu się wraz z nią uciec do Rytra k. Nowego Sącza, gdzie zastała ich wolność. Opisał te dramatyczne zdarzenia i niezwykłych ludzi na swojej drodze w gotowym scenariuszu filmowym Podróż do źródeł pamięci (2000).

Uri Huppert był synem Ignacego, legionisty, kapitana Wojska Polskiego, adwokata, straconego w 1942 r. przez Niemców. Po wojnie Teresa z młodym synem osiedli we Wrocławiu, gdzie Jerzy w 1950 r. zdał maturę, a wkrótce potem opuścił Polskę, wydawało się, na zawsze.

W Izraelu ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, przez lata pracował w administracji rządowej (MSZ), był radnym miasta Jerozolimy, pracował w organizacjach pozarządowych na rzecz tolerancji religijnej. Uczestniczył w wojnie sześciodniowej 1967 r.

Doskonale rozumiał tragizm stosunków izraelsko-arabskich, dlatego opowiadał się na rzecz mądrego kompromisu. Wspierał w swojej aktywności publicystycznej i komentatorskiej drogę dialogu i porozumienia z Palestyńczykami. Był admiratorem Icchaka Rabina, któremu udało się doprowadzić do powołania na mocy porozumień z Oslo tymczasowej struktury administracyjnej, zarządzającej obszarem Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu (Palestyńskie Władze Narodowe – Autonomia Palestyńska). Pogorszenie stanu zdrowia w ostatnich miesiącach nie pozwoliło mu szerzej komentować kolejnej odsłony dramatu w stosunkach izraelsko-palestyńskich, ataku Hamasu i izraelskiego odwetu. Był przerażony dehumanizacją Palestyńczyków i rozpętanym horrorem terroryzmu obu stron.

Jego anglosaskie peregrynacje naukowe sprzyjały lepszemu zrozumieniu, jakim dobrem w dziejach ustrojów politycznych jest świeckość państwa. Przywoływał nieraz przykład Turcji i rewolucji Mustafy Kemala Atatürka oraz doniosłość przemian cywilizacyjnych, jakie przyniosła sekularyzacja życia publicznego. Rozumiał jak mało kto, ile trzeba ludzkiej determinacji, aby wyzwolić instytucje życia politycznego spod zależności doktrynalnej.

Moja przygoda, znajomość i przyjaźń z Uri Huppertem zaczęła się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku w Stanach Zjednoczonych. Spotkaliśmy się w małym uniwersyteckim miasteczku Kent w Ohio, gdzie byłem na stypendium naukowym. Uri wraz z żoną Bellą przebywali tam wymiennie, opiekując się swoimi synami – Royem i Eranem, pobierającymi nauki szkolne. W międzyczasie prowadził wykłady na pobliskich uczelniach w Cleveland i Akron.

W amerykańskim domu Huppertów spotkałem się z niezwykłą gościnnością, otwarciem na odmienne poglądy. Obciążony rozmaitymi schematyzmami w pojmowaniu historii i dziedziczonymi kompleksami, które nosiłem w sobie, poznałem nagle ludzi, którzy byli świadkami tego wszystkiego, o czym owe schematy czy kompleksy nie miały zielonego pojęcia. Zacząłem łapczywie słuchać ich opowieści o świecie zaginionym i zapomnianym oraz o świecie współczesnym, którego nie znałem.

Z kilkoma rodzinami miejscowych Amerykanów spędzaliśmy czas na licznych pogawędkach i dyskusjach. Uri był niezrównanym gawędziarzem, duszą towarzystwa, z poczuciem humoru i dystansem, dobrodusznym i uwodzącym rozmówcę świeżym spojrzeniem, dociekliwą analizą i celną ripostą. Nieraz słyszałem, że w odbiorze niejednego z interlokutorów uchodził za niebezpiecznego radykała, prześmiewcę, a nawet kontrowersyjnego prowokatora.

Jemu zawdzięczam to, że uświadomił mi, jak wiele istnieje polskich tożsamości, jak ważne jest bycie przede wszystkim człowiekiem, a dopiero potem Polakiem, Żydem, Ukraińcem czy Niemcem. Zachowałem jego mądrość na całe życie, że w każdym narodzie, nawet „najświętszym”, są ludzie różnej miary, klasy i wartości. Tak więc używając sarkastycznej retoryki, wśród Żydów są „Żydzi i Żydki”, a pośród Polaków – „Polacy i Polaczki”. Ta prawda dotyczy wszystkich nacji. Uri wiedział to, jak mało kto, gdy z powodu denuncjacji stracił ojca, a potem przez 6 lat drżał wraz z matką, aby nie trafić na podłego człowieka. A jednak udało im się przeżyć, co zawdzięczali wielu wspaniałym ludziom, jak Stefania Mordarska, Marian Gołębiowski czy Jadwiga Wolska.

Uri pokazał mi też pewien paradoks, że antysemityzm w warunkach polskich kompensowany jest dość osobliwym filosemityzmem. Być może jest to kwestia wypierania historycznej dyskryminacji osób pochodzenia żydowskiego, a być może forma ekspiacji i swoistego odkupienia. Niezależnie jednak od zalewu literatury związanej z kulturą Żydów, Izraelem i judaistyką, nadal występuje w różnych miejscach ogromna ignorancja. Ciągle przenosi się z przeszłości przesądy, stereotypy i raczej negatywne wspomnienia kontaktów ze środowiskiem żydowskiego miasteczka, którego już nigdzie nie ma. Do tego dochodzi współodpowiedzialność – tak czy inaczej się przejawiająca – za udział w Zagładzie. I to chyba jest największy powód do wstydu.

Uri Huppert kochał polskość i Polskę. Nawet gdy ją opuścił, to „nosił ją w sercu”. Tęsknił do Polski w sposób nietypowy i nieoczywisty. Nie konserwował w sobie urazów i krzywd, nie odgrzebywał uprzedzeń, nie wytykał Polakom wad, bo sam się czuł Polakiem i był świadom polskich ułomności. Po latach przeżytych w Izraelu miał wiele pretensji do rządzących w tamtym państwie. Gdy krytykował samowolę „Bibiego” Netanyahu albo narzekał na religijnych „pejsatych”, to upominałem go, że mówi jak antysemita. Kwitował wtedy dowcipnie: „mnie wolno, a tobie nie”.

Po zmianach ustrojowych bardzo szybko zawitał do swojej „Wiślanii”. Wrócił w 1989 r. stęskniony i zafascynowany tym, co się wokół działo. Zaczęliśmy patrzeć na nową rzeczywistość, zachwyceni i szczęśliwi, że wracała normalność. Przesiedzieliśmy przy kawie i przegadaliśmy niejedną godzinę, zastanawiając się nad prawdziwą tożsamością Polaków i Żydów, nad ich rozdarciem między historią a współczesnością, między wzajemnym przyciąganiem a odpychaniem. Ten temat identyfikacji wzajemnej powracał często w kolejnych naszych rozmowach.

W Polsce Uri odkrywał liczne ślady obecności swojej rodziny. Musiał zapomnieć o rodzinnym majątku w Bielsku i Wadowicach, ale dzięki swojej otwartości zaczął poznawać coraz więcej nowych miejsc i przyjaznych mu ludzi w różnych częściach kraju. Warszawskie Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat stały się jego najukochańszą promenadą. Jubileusz jego 90-lecia obchodziliśmy w nastrojonej „Wolną Europą” restauracji Radio Café Stanisława (Stasha) Pruszyńskiego (syna Ksawerego), przy Nowogrodzkiej 56. Zwykle spotykaliśmy się – najbliżej jego mieszkania – w ulubionej WakeCup Cafe przy Franciszkańskiej. Tam się rozstaliśmy podczas wiosennego pobytu Jurka w Warszawie. Uprzedził mnie, że widzimy się pewnie po raz ostatni.

Uri Huppert był autorem kilkunastu książek, poświęconych problematyce fundamentalizmów religijnych i tożsamości Państwa Izraela. Trzy z nich zasługują na szczególną uwagę: Izrael: rabini i heretycy, Izrael na rozdrożu oraz Izrael w cieniu fundamentalizmów. Odsłaniał w nich kolizje prawne i absurdy ideologiczne, prowadzące do skonfliktowania wewnętrznego, ale i wywoływania coraz niebezpieczniejszych zagrożeń zewnętrznych. Wiele jego przestróg spełniło się w kolejnych latach.

Temperament poznawczy i zdolności oratorskie prowadziły go do uczelni wyższych, gdzie wygłaszał oryginalne wykłady. Przez lata wraz z dr Anną Solarz organizowaliśmy spotkania Uri Hupperta ze studentami Wydziału Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Słuchano go z uwagą, dzielił się bowiem niepokojami, które dostrzegał w państwach w związku z kryzysem demokratycznych praktyk, brakiem roztropności i odpowiedzialności rządzących. Wykładał także na Uczelni Łazarskiego, na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego, uczestniczył w licznych konferencjach. Publikował na łamach „Rzeczpospolitej”, „Gazety Wyborczej”, „Stosunków Międzynarodowych-International Relations”, „Krytyki Prawa”, „Więzi”, „Res Humana” i innych.

W 2007 r. na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, na podstawie rozprawy pt. Współczesne Państwo Izraela a problemy ortodoksji religijnej, napisanej pod kierunkiem profesora Leonarda Łukaszuka. Jeden z recenzentów rozprawy, wybitny znawca prawa wyznaniowego, profesor Michał Pietrzak dostrzegł w doktorancie nie tylko upartego i rzetelnego badacza problematyki izraelskiej, ale erudycyjnego diagnostę zagrożeń dla oświeceniowych i racjonalnych zdobyczy w rozwoju ludzkości.

Będzie mi brakowało fascynujących opowieści dr. Hupperta o tym, co przeszło, minęło, ale i analiz tego, co dzieje się tu i teraz. Nie będziemy już razem dzielić trosk o pokój zarówno w pobliżu Polski, jak i Izraela. Nie będziemy dyskutować, czy protestanccy ewangeliści w Ameryce stanowią większą siłę polityczną niż lobbing żydowski, zwłaszcza w kontekście przygotowań Donalda Trumpa do powrotu do Białego Domu. Nie rozstrzygniemy też sporu, czy współczesna demokracja liberalna ma szanse obronić się przed nacjonalizmami i fundamentalizmami, czy nie stanie się „demokracją totalitarną”.

Miałem to szczęście, że przez kilkadziesiąt lat znajomości i przyjaźni z Uri Huppertem utwierdziłem się w podobnych przekonaniach, że zło tkwiące w jednostkach nie determinuje charakteru całych narodów, że mimo wyjątkowej i pozytywnej roli religii w życiu społeczeństw, niesie ona groźbę klerykalizacji życia publicznego i zniewolenie umysłów, że w celu przeciwdziałania złu w polityce nie wystarczy stanowić dobrego prawa. Nawet najlepsze normy zapisane w konstytucjach nie wyręczą nikogo ze żmudnego budowania i gorliwej obrony demokratycznej kultury politycznej, zrównoważonej i mądrej praktyki.

Te słowa wypowiedział słynny starożytny poeta grecki Menander. Przywołujemy je w czasach, w których państwo odchodzi od demokracji, kiedy odrzuca nawet jej pozory i staje się reżimem autorytarnym. O Polsce tu mowa, albowiem według międzynarodowych rankingów coraz bardziej oddalamy się od demokracji, zmierzając ku autorytaryzmowi. Świadczyły o tym opresyjne metody, które ograniczały wolności obywatelskie, w tym wolność słowa, zgromadzeń, poszanowanie życia rodzinnego i prywatnego. Metody, które doprowadziły do wszechobecnej w życiu publicznym mowy nienawiści, eliminowania z przestrzeni publicznej mniejszości narodowych i etnicznych i osób LGBT. O wkroczeniu na drogę ku autorytaryzmowi świadczyło  rozmontowanie wymiaru sprawiedliwości, opresyjne metody wobec sędziów i prokuratorów, przejęcie mediów publicznych i korupcja, która  miała miejsce w wielu instytucjach. Wybory parlamentarne 15 października 2023 roku odmieniają sytuację w Polsce. Ich celem jest  przywrócenie rządów prawa, demokracji i szanowania praw człowieka.

Można wskazać wiele obszarów niszczącej siły państwa. Jednym z nich jest rekcja na nieuregulowane przekroczenia granicy. To zjawisko trafiło na kompletnie nieprzygotowane instytucje, na brak polityki migracyjnej i dążenie do tego, by siła zastąpiła prawo.

Nowy rząd, utworzony po wyborach parlamentarnych, zastał tę sytuację jako prawnie, politycznie i humanitarnie nierozwiązaną. Ta sytuacja to pełnowymiarowy kryzys humanitarny, który przyniósł śmierć 57 osobom i spowodował wiele zaginięć. Jest to wynikiem siłowego, a nie humanitarnego, rozwiązywania problemów. Służby państwa zderzają się z orzeczeniami sądów krajowych i międzynarodowych, uznającymi naruszanie prawa krajowego i międzynarodowego przez ich funkcjonariuszy, a mimo tego nie zmieniają stosowanych metod. Okazuje się, że „rządy siły” są bardziej skuteczne aniżeli prawo międzynarodowe i jego standardy oraz Konstytucja.

W dniu 9 stycznia 2024 roku setki obywateli i obywatelek, dziesiątki organizacji pozarządowych skierowały apel do Prezesa Rady Ministrów Donalda Tuska w sprawie sytuacji na granicy polsko-białoruskiej i stosowanych tam przez służby graniczne wywózek, czyli pushbacków. Wezwaliśmy premiera do natychmiastowego zakończenia tej praktyki ze względu na nieposzanowanie zasady humanitaryzmu i drastycznego naruszania prawa międzynarodowego. Zasada non-refoulement stanowi najważniejszą regułę chroniącą osoby, przekraczające granicę, nawet poza legalnymi przejściami. Stanowi ona fundament prawa azylowego i migracyjnego. Wynika z konwencji genewskiej i dotyczy zakazu wydalania i zawracania cudzoziemców, którzy deklarują gotowość ubiegania się o ochronę międzynarodową . Tymczasem w polskim porządku prawnym istnieją dwa akty, pozornie legalizujące pushbacki. Jest to po pierwsze, Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 marca 2020 roku, nowelizowane w 2021 roku, w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych oraz Ustawa o cudzoziemcach z 2013 roku, nowelizowana w 2023 roku.

Tu należy przytoczyć stanowisko Komisarza Praw Człowieka Rady Europy Dunji Mijatović. Otóż w listopadzie 2022 roku wydała ona rekomendację dotyczącą pushbacków i obowiązków państw w związku z napływem cudzoziemców. Był to efekt jej wizyty w wielu państwach, w tym w Polsce w 2021 roku. W treści rekomendacji mówi się o konieczności powstrzymania się przez państwa od zawracania ludzi. Kraje europejskiej zostały w niej zobowiązane do stworzenia i stosowania procedury, określającej status danej osoby i respektującej jej wolę ubiegania się o ochronę międzynarodową. Jednocześnie podkreśla się w tym dokumencie prawo organizacji pozarządowych, reprezentantów krajowych mechanizmów ochrony praw człowieka do monitorowania sytuacji w danym państwie oraz na obszarach granicznych. Przy czym państwa powinny znieść wszelkie ograniczenia prawne i administracyjne dotyczące dostępu tych podmiotów oraz mediów do terenów przygranicznych.

Obowiązki państwa to przede wszystkim zapewnienie respektowania zobowiązań w dziedzinie praw człowieka oraz zapobieganie pushbackom, które prowadzą do naruszania praw człowieka. Konieczna jest mobilizacja parlamentów i wykorzystywanie mandatów parlamentarnych wtedy i wszędzie tam, gdy dochodzi do naruszenia praw człowieka. Rekomendacja podkreśla konieczność stosowania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a zwłaszcza artykułu 4 Protokołu 4, stanowiącego o tym, że zbiorowe wydalanie cudzoziemców jest zabronione.

Komisarz Mijatović, przebywając w 2021 roku w Polsce, osobiście brała udział (wraz z przedstawicielami Rzecznika Praw Obywatelskich) w ratowaniu uchodźców na granicy.

Pushbacki są nielegalnym instrumentem, stosowanym w wielu państwach członkowskich Rady Europy, a w Polsce stają się wręcz głównym sposobem zarządzania granicą i jej ochroną przed napływem migrantów.

W liście z 9 stycznia 2024 roku, o którym mowa powyżej, zwróciliśmy uwagę na raporty Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. praw człowieka migrantów, po jego wizytach na Białorusi i w Polsce. W obu raportach znalazły się stwierdzenia o brutalności służb po stronach polskiej i białoruskiej. Jak również wezwanie do rządu polskiego o niezwłoczną zmianę prawa, wyeliminowanie pushbacków oraz pociągnięcie do odpowiedzialności winnych naruszeń praw człowieka na granicy polsko-białoruskiej. Należy podkreślić, że zarówno wskazana rekomendacja, raport Specjalnego Sprawozdawcy ONZ, jak i liczne orzeczenia sądów krajowych oraz orzeczenia ETPCz wskazują na głębokie naruszenia prawa, jakich dopuszczono się w Polsce. Mówili o nich kolejni Rzecznicy Praw Obywatelskich. Zresztą, obawiając się niespójności prawa krajowego z prawem międzynarodowym, Rzecznik Praw Obywatelskich w 2021 roku wystąpił do Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE (ODIHR) z prośbą o opinię co do projektów aktów prawnych w tym zakresie. Opinia ta jednoznacznie wskazała na liczne sprzeczności z prawem europejskim, a zwłaszcza w zakresie pogwałcenia zasady non-refoulement, co zaskutkowało wnioskiem o zmianę przepisów.

Wsparciem tej opinii są liczne orzeczenia sądów krajowych. W lutym 2023 roku cudzoziemiec, szukając ratunku dla umierającej kobiety, został zatrzymany na terenie Polski, a następnie wydalony niezwłocznie na teren Białorusi. Kobieta zmarła, ponieważ nie udzielono jej pomocy. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku, rozpatrując tę sprawę stwierdził, że komendant placówki Straży Granicznej naruszył Konstytucję, prawo międzynarodowe, w tym Europejską Konwencję Praw Człowieka i konwencję genewską. To orzeczenie powinno stać się wytyczną dla działań Straży Granicznej. Jednakże, o czym mówimy premierowi we wspomnianym tutaj liście, pushbacki są kontynuowane. Z ustaleń, które poczyniłam w imieniu Rzecznika Praw Obywatelskich, trwają cały czas i dotyczą wszystkich, w tym małoletnich dzieci, kobiet w ciąży i innych grup „wrażliwych”.

Wprowadzenie quasiprocedury w formie Ustawy o cudzoziemcach, pozwalającej na wydalenie cudzoziemca na podstawie postanowienia o opuszczeniu terytorium RP (z możliwością zażalenia, które nie wstrzymuje wykonania decyzji), nie rozwiązało problemu pushbacków. Uchwalono prawo, które drastycznie łamie przepisy prawa międzynarodowego! Represje dotyczą nie tylko migrantów, lecz również osób udzielających im pomocy.

W okresie trwania stanu wyjątkowego w 2021 roku na terenach przy granicy z Białorusią masowo nakładano mandaty za udzielanie pomocy, jeśli np. lekarz działający z ramienia organizacji pozarządowej czy jej aktywista przekroczył granicę gminy, na której ten stan wprowadzono. Opresyjność służb dotknęła bardzo wielu osób. W ostatnim czasie, już w 2024 roku zapadł wyrok, dotyczący aktywistów niosących pomoc na granicy, wobec których Straż Graniczna nałożyła mandaty na mocy art. 54 Kodeksu wykroczeń. Sąd, uniewinniając aktywistów oraz uchylając ich mandaty, podkreślił, że ratowanie życia i niesienie pomocy humanitarnej jest legalne, a postepowanie Straży Granicznej prowadzi do jej ograniczenia. To brak udzielenia pomocy powinien być karany. Efektem złych działań było niestety narażanie życia i zdrowia ludzi przekraczających granicę w sposób nieregulowany.

Ale przecież pamiętamy, że nawet legalne przejścia graniczne nie dawały gwarancji objęcia migrantów procedurą dotyczącą ochrony międzynarodowej. ETPCz bardzo negatywnie ocenił postępowanie służb polskich w konkretnym przypadku wielokrotnej odmowy wjazdu rodzinie czeczeńskiej na przejściu granicznym w Terespolu. Warto tu zacytować stwierdzenie Trybunału: „Polska dopuściła się naruszeń praw człowieka, a decyzje w sprawach skarżących zostały podjęte bez należytego uwzględnienie indywidualnej sytuacji skarżących i stanowiły część szerszej polityki państwa” (wyrok M.K. i inni przeciwko Polsce).

Obecnie dziesiątki skarg w sprawach migrantów zostały zakomunikowane polskiemu rządowi.

Sprawy dotyczące granicy obrazują jak w soczewce łamanie przez Polskę zobowiązań międzynarodowych. Ostatnie lata pokazały, jak nikłe są możliwości wyegzekwowania od państwa jego obowiązków. Jest to problem dotyczący wielu państw Rady Europy. Dlatego został zorganizowany IV szczyt 46 przedstawicieli głów państw, zmierzający do rozwiązania problemów, z którymi konfrontowana jest ta organizacja. Priorytetem są sprawy Ukrainy, ale źródłem wielu innych kłopotów jest niewywiązywanie się z obowiązków członkowskich, w tym wykonywania wyroków ETPCz.

Sprawy dotyczące migrantów stanowią szczególny obszar dla duże liczby krajów. Wiele z nich stosuje nielegalne pushbacki, godząc się na zagrożenie życia lub zdrowia migrantów. W rozwiązywaniu tej kwestii nie pomaga brak jasnej reakcji Unii Europejskiej w tym zakresie, przynajmniej w formie działań Komisji Europejskiej jako strażniczki traktatów. Do chwili obecnej Komisja nie wdrożyła żadnego postępowania przeciwko Polsce w związku z naruszeniem prawa UE. Nie zareagowała także na dewastację obszaru Natura 2000 na terenie Polski. Brakowało tej reakcji wtedy, kiedy Polska wznosiła mur, przechodzący m.in. przez tereny objęte ochroną. Taki stan powoduje przyzwolenie dla działań nielegalnych.

Wybory w Polsce tworzą nową rzeczywistość prawną i polityczną.

Należy więc oczekiwać nowego podejścia do kwestii migracji, wyeliminowania nielegalnych instrumentów, jakimi są pushbacki, oraz stworzenia prawdziwej polityki migracyjnej. Europa nie stanie się fortecą. Nie zbudujemy wszędzie murów, ale musimy mieć świadomość, że ludzie szukać będą bezpiecznych miejsc. Liczne konflikty zbrojne będą powodować i już powodują masowe ucieczki. Pojawią się uchodźcy klimatyczni. W tej sytuacji, ale również wobec zapaści demograficznej, państwa Europy będą potrzebowały migrantów. Zarządzanie migracjami niewątpliwie wymaga od polityków perspektywicznego myślenia. Jednakże kontekst poszanowania godności i respektowania zasady humanitaryzmu nie może być pomijany. Temu właśnie służył nasz apel do premiera Tuska, wskazujący na konieczność uchylenia polskich przepisów niezgodnych z prawem międzynarodowym oraz na zmianę praktyki służbowej funkcjonariuszy.

W państwie demokratycznym, a za takim właśnie kierunkiem opowiedziało się społeczeństwo, nie może rządzić siła. To właśnie prawo, zgodne ze standardami międzynarodowymi, ma być jego siłą.

Artykuł ukazał się w numerze 2/2024 „Res Humana”, marzec-kwiecień 2024 r.

 

 

 

It ain’t over till the fat lady sings – to współczesne amerykańskie powiedzenie jest często używane w sytuacjach zaciętej rywalizacji, wyniku której nie można przewidzieć i nie ma innego wyjścia, niż cierpliwie czekać na ostateczny rezultat. Domniemana geneza powiedzenia ma swój początek w odniesieniu do operowych sopranistek o charakterystycznie zaokrąglonych kształtach, które często śpiewały końcową, na ogół bardzo długą, arię opery. Jako typowy przykład podawana jest walkiria Brunhilda z opery Wagnera Pierścień Nibelunga, której kończąca spektakl aria trwa prawie 20 minut.

Wyrażenie to jest często używane w sporcie, zwłaszcza w baseballu i koszykówce, aby podkreślić, że gra może się zmienić w każdej chwili, a przegrywająca drużyna wciąż ma szansę na wygraną. Często spotkać je można także w komentarzach politycznych dotyczących skomplikowanych sytuacji, których rezultat jest praktycznie niemożliwy do przewidzenia aż do chwili ostatecznego zakończenia sporu, konfliktu czy wyścigu wyborczego. Polskim, znanym wszystkim dobrze odpowiednikiem jest słynne powiedzenie Kazimierza Górskiego, iż piłka jest okrągła, a bramki są dwie.

Dobrym przykładem obu powyższych powiedzonek wydaje się być trwająca już przecież kampania prezydencka w USA, do której zakończenia pozostało 10 miesięcy. Ośrodki sondażowe, polityczne think-tanki, niezależni analitycy i komentatorzy oraz media z każdej strony sceny politycznej prześcigają się w sondażach, analizach i przepowiedniach. Jednakże nadal „it ain’t over till the fat lady sings”, czyli do momentu, gdy policzone zostaną głosy elektorskie.

Jedno wydaje się pewne, że zarówno poprzedni, jak i obecny lokator Białego Domu są najbardziej prawdopodobnymi kandydatami swoich partii w przyszłorocznych wyborach prezydenckich. Potencjalni rywale Bidena nie zajmują znaczącego miejsca w sondażach, a Trump znacznie wyprzedza swoich rywali z GOP w prawie wszystkich sondażach w wyścigu o nominację.

Przy tej całej fascynacji ogólnokrajowymi sondażami i nieustannie publikowanymi wynikami z niezliczonych badań „ogólnoamerykańskich” nastrojów społecznych, nie należy zapominać o tym, że chociaż Joe Biden, podobnie jak Hillary Clinton, zdobył miliony głosów więcej w całym kraju niż Trump^[1], to tak naprawdę zapewnił sobie Biały Dom w 2020 roku nie dzięki ogólnej liczbie oddanych na niego głosów, lecz dzięki niewielkiemu marginesowi wygranej w pięciu stanach (Michigan, Wisconsin, Pensylwania, Arizona i Georgia). Stanach, w których Clinton przegrała z Trumpem w 2016 r.

Wygrana w tych stanach dała Bidenowi łącznie 73 głosy elektorskie, co pomogło mu zapewnić sobie prezydenturę z łączną liczbą 306 głosów przy 232 głosach, które otrzymał Trump. Gdyby Joe Biden nie „odzyskał” straconych przez Clinton stanów, wtedy Trump wygrałby 311 głosami przy 227 głosach Bidena. I nie miałoby żadnego znaczenia, że Biden wygrał w głosowaniu powszechnym. Podobnie jak nie miało to znaczenia w przypadku Hillary Clinton.

Zakładając, że Trump zapewni sobie nominację Republikanów (co w tej chwili wydaje się być całkiem prawdopodobne) i jeśli uda mu się „odbić” Georgię i Michigan wraz z sumą ich 32 połączonych głosów elektorskich, to będzie musiał wygrać na jeszcze tylko jednym z tzw. pól bitewnych, na których w roku 2020 zwyciężył Biden, czyli w Arizonie, Pensylwanii lub Wisconsin.

„… który ze stanów najważniejszy na świecie” – oczywiście nie ma stałej mozaiki stanów, która zapewnia wygraną w wyborach. Jedyne pewniki to stała liczba 538 głosów elektorskich oraz konieczność uzyskania sumy 270 głosów, które stanowią o pewnej wygranej w wyborach. Jednakże zarówno przeszłość, jak i obecny układ sił, czyli przypuszczalny rozkład tzw. „czerwonych” i „niebieskich” stanów zdaje się wskazywać na to, że główne pola walki w toczącej się kampanii to Pensylwania (20 głosów), Georgia (16), Michigan (16), Karolina Północna (15), Arizona (11) oraz Wisconsin (10 głosów).

Tych sześć stanów, które razem mają 88 głosów elektorskich, jest uważanych za tzw. swing states co oznacza, że w przeszłości głosowały na którąkolwiek z partii lub wykazywały oznaki zmiany swoich preferencji politycznych w ostatnim czasie. Kto wygra w tych stanach, może przesądzić o tym, kto zasiądzie w Białym Domu w roku 2024.

W roku 2016 Donald Trump z niewielką przewagą wygrał w tych sześciu stanach. To pomogło mu pokonać Hillary Clinton pomimo przegranej pod względem liczby tzw. popular votes. W roku 2020 Joe Biden „odbił” pięć z tych stanów (z wyjątkiem Karoliny Północnej) i to pomogło mu wygrać wybory z 306 głosami.

Nie należy jednak zapominać, że są także inne czynniki, takie jak zmieniający się stosunek do samych kandydatów, decyzje i problemy lokalne, jakość kampanii, frekwencja wyborcza i wydarzenia prowadzące do wyborów, które mogą i z pewnością będą wpływać na wybory i preferencje wyborców w tych i innych stanach.

Stan na teraz. Według sondażu CNN z 11 grudnia 2023 roku, Donald Trump ma przewagę nad prezydentem Joe Bidenem w dwóch kluczowych stanach (Michigan i Georgia). W Georgii, gdzie Biden wygrał z bardzo niewielką przewagą w roku 2020, obecni zarejestrowani wyborcy twierdzą, że w hipotetycznym dwukierunkowym pojedynku na prezydenta wolą Trumpa (49 procent) od Bidena (44 proc.). W Michigan, gdzie Biden wygrał z większą przewagą, Trump ma 50 proc. poparcia, a Biden 40, przy czym 10 procent twierdzi, że nie poparłoby żadnego z kandydatów, nawet po tym, gdy zapytano ich, w którą stronę się skłaniają.

Donald Trump – czyli powrót syna marnotrawnego. Dwukrotnie postawiony w stan oskarżenia. Oskarżony o próbę udaremnienia pokojowego przekazania władzy po przegranych wyborach prezydenckich w 2020 roku. Obarczony dziesiątkami zarzutów w wielu sprawach karnych. Oskarżany przez krytyków, że spiskuje, by rządzić jako autokrata. Czy Donald Trump naprawdę może wrócić do Białego Domu?

Pozornie odpowiedź „nie” nasuwa się sama. Jednakże, w sondażach opinii publicznej, Trump wciąż wyprzedza swoich rywali o prawie 50 punktów procentowych w walce o nominację prezydencką z ramienia Partii Republikańskiej, co jest wręcz nieprawdopodobnym wynikiem dla prezydenta jednej kadencji, który trzy lata temu wydawał się pokonany i upokorzony. Dlaczego zatem jego powrót do Białego Domu może być możliwy?

Konstytucja. Niektórzy konstytucjonaliści i eksperci twierdzą, że na mocy zapisu w sekcji trzeciej 14. poprawki do Konstytucji – każdy, kto złożył przysięgę na Konstytucję, a następnie zaangażował się w powstanie lub rebelię przeciwko rządowi lub udzielił pomocy nieprzyjacielowi USA, jest zdyskwalifikowany jako niezdolny do pełnienia funkcji publicznych. Argumentują oni, że działania i słowa Trumpa przed, w trakcie i po zamieszkach były równoznaczne z podżeganiem lub uczestnictwem w powstaniu przeciwko legalnej władzy, dlatego też powinien być zdyskwalifikowany jako kandydat do urzędu prezydenta.

Inni konstytucjonaliści i eksperci twierdzą, że sekcja trzecia 14. poprawki nie ma zastosowania do Trumpa, ponieważ osobiście nie angażował się on w przemoc ani nie przyłączył do uczestników zamieszek. Twierdzą również, że wykluczenie Trumpa z listy wyborczej byłoby niedemokratyczne, a Amerykanie powinni mieć prawo do głosowania na kandydatów według własnego wyboru. Ostatecznie o zastosowaniu sekcji trzeciej 14. poprawki musiałby zadecydować sąd najwyższy.

Tymczasem piłka pozostaje w grze. Dziewiętnastego grudnia 2023 roku, Sąd Najwyższy Kolorado, stosunkiem głosów 4–3, orzekł, że Trump naruszył sekcję trzecią 14. poprawki. Tym samym sąd orzekł, że były prezydent Donald Trump nie spełnia wymogów na kandydata w wyborach prezydenckich w roku 2024. Sąd zawiesił swoją decyzję do dnia 4 stycznia 2024 r. (dzień drukowania kart wyborczych) lub do czasu rozpoczęcia procedury apelacyjnej przez Sąd Najwyższy USA w tej sprawie – w zależności od tego, co nastąpi wcześniej.

21 grudnia 2023 r. Partia Republikańska Kolorado wniosła odwołanie do Sądu Najwyższego USA, domagając się uchylenia decyzji Sądu Najwyższego Kolorado. W uzasadnieniu stanowa Partia Republikańska argumentuje, że została ona nieodwracalnie poszkodowana przez decyzję Sądu Najwyższego Kolorado poprzez fakt, że „Sąd Najwyższy Kolorado usunął czołowego kandydata Republikanów z prawyborów i głosowania powszechnego, tym samym fundamentalnie zmieniając kurs amerykańskiej demokracji”. Skarżący uzasadniają dalej, że jeśli decyzja stanowego Sądu Najwyższego nie zostanie uchylona, „każdy wyborca będzie miał prawo do złożenia pozwu w celu zdyskwalifikowania dowolnego kandydata politycznego, w Kolorado lub w okręgu o jakiejkolwiek innej jurysdykcji, który pójdzie w jego ślady”.

28 grudnia 2023 roku sekretarz stanu Maine Shenna Bellows, której biuro nadzoruje wybory w tym stanie, powołując się na 14. poprawkę ogłosiła, że Trump nie kwalifikuje się do pełnienia najwyższego urzędu. W grze o wykluczenie Trumpa z kart wyborczych uczestniczą także Minnesota, Nowy Meksyk, Nowy Jork, Teksas i Wisconsin.

Jest jednak bardzo mało prawdopodobne, aby Sąd Najwyższy USA, który jest wyłącznie uprawniony do ponownego rozpatrzenia i uchylenia orzeczeń sądów niższej instancji, w którym większość mają konserwatywni sędziowie i w którym zasiada trzech sędziów nominowanych przez Trumpa, poparł plan wykluczenia czołowego kandydata GOP z przyszłorocznych wyborów.

Co więcej, jeśli decyzja Sądu Najwyższego Kolorado zostanie uchylona, to jest raczej niemożliwe, aby którekolwiek postępowanie w pozostałych stanach zakończyło się sukcesem. Potwierdzać to przypuszczenie zdaje się fakt, że w dniu wniesienia odwołania od decyzji Sądu Najwyższego Kolorado Sąd Najwyższy Michigan zadecydował, że Donald Trump może znaleźć się na kartach wyborczych w tym stanie, ale odmówił rozważenia, czy kwalifikuje się on do startu w wyborach powszechnych i ponownego pełnienia funkcji prezydenta.

Chodzi o ekonomię, głupcze… Niezależnie od perturbacji prawnych nie można zapominać o innych elementach, które będą istotnie wpływać na preferencje wyborców. Wprawdzie Biały Dom twierdzi, że gospodarka jest w dobrej kondycji, bezrobocie spadło do niemal historycznie niskiego poziomu 3,9 procent (z 6,3 proc., gdy Trump odchodził z urzędu), a inflacja spadła ze szczytu ponad 9 procent w czerwcu 2022 r. do 3,2 proc. w październiku ub.r., ale Biden mówi o gospodarce, używając zbyt wielkich słów, podczas gdy dla przeciętnego Amerykanina miarą efektywnej gospodarki nie są wskaźniki ekonomiczne, lecz prosta przystępność cenowa.

Rozczarowani wyborcy wskazują na to, że płace nie nadążają za kosztami podstawowych towarów i usług, takich jak artykuły spożywcze, samochody, domy, opieka nad dziećmi i osobami starszymi. Sondaże opinii publicznej pokazują, że wyborcy z dużą przewagą postrzegają Republikanów jako lepszych zarządców gospodarki, mimo że Trump przedstawił tylko niejasne propozycje.

Wyborcy są także zaniepokojeni z powodów, które wykraczają daleko poza gospodarkę. W sercach wielu Amerykanów drzemią strach i obawy przed nieustannymi zmianami w kraju, który staje się coraz bardziej zróżnicowany ekonomiczne, etnicznie i kulturowo, kraju, w którym dawne pojęcie rozszerzającej się klasy średniej jako silnika napędowego gospodarki i społecznego wyznacznika trendów, zwyczajów, kierunków rozwoju i ustalonej stratyfikacji społecznej już dawno przestało stanowić obowiązujący kanon społeczno-gospodarczy.

Paradoks sukcesu kurczenia się klasy średniej. Według badań Pew Research Center odsetek dorosłych osób należących do klasy średniej zmniejszył się z 61 procent w roku 1971 do 50 proc. w roku 2021. Działo się tak jednak głównie dlatego, że więcej osób wspinało się po drabinie dochodowej. Udział osób dorosłych w grupie o wyższych dochodach wzrósł
z 14 do 21 proc., podczas gdy udział osób o niższych dochodach wzrósł z 25 do
29 procent. Paradoksalnie, jak twierdzą niektórzy, klasa średnia skurczyła się w swym wymiarze, ponieważ więcej Amerykanów znalazło się w grupie ludzi bogatych.

Jednakże inni ekonomiści i komentatorzy twierdzą, że kurczenie się klasy średniej jest poważnym problemem, ponieważ odzwierciedla stale rosnące nierówności i polaryzację amerykańskiego społeczeństwa. Wskazują oni, że podczas gdy sytuacja ekonomiczna rodzin o wyższych dochodach pozwoliła im na wślizgnięcie się w dolne rejestry grupy „bogatych” to dochody gospodarstw domowych o średnich i niższych zarobkach stały w miejscu lub rosły znacznie wolniej, co przy wysokiej inflacji tworzyło coraz większą przepaść między bogatymi a ubogimi. Ci ekonomiści i eksperci twierdzą również, że kurczenie się i ubożenie klasy średniej, która od zawsze była kołem zamachowym gospodarki i mobilności społecznej, stanowi poważne zagrożenie dla stabilności amerykańskiej gospodarki, dobrostanu tej części społeczeństwa i demokracji, a jej upadek może mieć negatywne konsekwencje dla mobilności społecznej i zaangażowania obywatelskiego.

Głosujemy emocjami. Sondaże pokazują także, że wyborcy, zwłaszcza w stanach o gorszej kondycji gospodarczej, są coraz bardziej zaniepokojeni rosnącą przestępczością, napływem migrantów nielegalnie przekraczających granicę oraz przeciągającym się zaangażowaniem w wojnę w Ukrainie.

I tu wkracza Trump – ten medialny mistrz grania na lękach i emocjach, ktoś, kto najpierw wznieca niepokój i oznajmia, że kraj jest pogrążony w chaosie, a następnie oferuje się jako strażnik porządku i wybawca. Trump, który sprawnie odwołuje się do rosnącego poczucia utraty gruntu pod nogami, do obaw, że kamienie węgielne amerykańskiego życia – posiadanie domu, samochodu, przyzwoitej pracy i płacy, która pozwala na wykształcenie dzieci, odłożenie na godną emeryturę i która nadąża za inflacją – znajdują się coraz bardziej poza zasięgiem coraz większej liczby przedstawicieli dawnej klasy średniej. Trump, czyli ktoś, kto wciąż prezentuje się jako jeden z nas, jako ktoś spoza amerykańskiego systemu politycznego.

Trump – który ze swoim nieinterwencjonistycznym przesłaniem America First staje naprzeciw słabnącego w sondażach Bidena, obarczonego dwiema zagranicznymi wojnami, oraz coraz bardziej trudną sytuacją na Morzu Czerwonym – znajdzie setki tysięcy uszu chętnych do słuchania wśród wyborców obawiających się dalszego zaangażowania USA w Ukrainie lub w Izraelu, które jeszcze bardziej podzieliło Amerykanów. Co więcej, podczas gdy media, Demokraci oraz krytycy w jego własnej partii uważają go za niezdolnego do sprawowania urzędu, miliony wyborców nie zgadzają się z tym.

Wielu jego zwolenników nabrało przekonania, że Trump jest ofiarą politycznego polowania na czarownice. Co najmniej połowa Republikanów ankietowanych przez Reuters/Ipsos na początku tego roku stwierdziła, że nie miałaby problemu z głosowaniem na Trumpa, nawet gdyby został skazany za przestępstwo.

Trump może wreszcie argumentować, że pomimo obaw, że nie będzie w stanie rządzić, przez cztery lata jego kadencji machina rządowa w dużej mierze funkcjonowała, choć czasami chaotycznie, a najgorsze zarzuty pod jego adresem – takie jak jego zmowa z Rosją – nigdy nie zostały udowodnione.

Oczywiście przedstawione powyżej argumenty nie oznaczają, że Trump może być pewny zwycięstwa w wyborach. Obrazują jedynie warunki i zjawiska, które sprzyjają jego rosnącej popularności.

Druga strona lustra. Wszystko to nie zmienia faktu, że Trump pozostaje głęboko niepopularny w wielu częściach kraju i wśród wielu grup demograficznych. Jeśli otrzyma nominację GOP na jej kandydata, może to znacznie zwiększyć aktywność Demokratów w trakcie kampanii i ich frekwencję wyborczą. Rzucą wszystkie ręce na pokład, aby nie dopuścić do powrotu Trumpa do Białego Domu.

W swych publicznych wypowiedziach Trump obiecuje podjęcie konkretnych kroków, w tym „ściganie” prezydenta Joe Bidena i jego rodziny przy pomocy „specjalnego prokuratora”. Sugeruje również podjęcie odpowiednich kroków w stosunku do niesłusznie, jego zdaniem, oceniających go mediów.

Kash Patel, były urzędnik Departamentu Obrony w administracji Trumpa, w wywiadzie udzielonym byłemu doradcy Trumpa Steve’owi Bannonowi, powiedział, że w drugiej kadencji Trumpa „znajdziemy spiskowców, nie tylko w rządzie, ale także w mediach”.

„Tak, przyjdziemy ścigać ludzi w mediach, którzy kłamali na temat amerykańskich obywateli, którzy pomogli Joe Bidenowi sfałszować wybory prezydenckie – przyjdziemy po was. Niezależnie od tego, czy będzie to sprawa karna czy cywilna, ustalimy to”. Według Bannona „to nie jest tylko retoryka”. Ta agresywna narracja, w tym groźby zemsty na wrogach politycznych może obrócić się przeciw Trumpowi, zniechęcając bardziej umiarkowanych Republikanów i niezależnych wyborców, których będzie potrzebował, aby pokonać Bidena.

Ale w tej chwili, na 10 miesięcy przed wyborami, Trump otrzymał 137 głosów poparcia od członków Partii Republikańskiej, w tym 85 od przedstawicieli Izby Reprezentantów i 16 od senatorów, i ma większe szanse na powrót do Białego Domu niż kiedykolwiek od czasu odejścia z urzędu.

Syzyfowa Praca. Jeśli Biden ma pozostać w Białym Domu, to Demokraci mają ogromną pracę do wykonania. Ostatnie sondaże pokazują, że były prezydent Trump prowadzi w kluczowych battlestates – stanach, które prawdopodobnie zdecydują o wyborach w 2024 r. W hipotetycznych pojedynkach zarówno z ewentualnym udziałem poważnych kandydatów trzecich, jak i bez nich Trump ma przewagę na kartach do głosowania w stanach takich, jak Georgia, Michigan, Nevada, Arizona, Wisconsin i Pensylwania. Joe Biden wygrał w każdym z nich w 2020 r.

Sondaż Bloomberg News/Morning Consult opublikowany po 10 grudnia 2023 r., ponownie przyniósł niekorzystne wyniki dla prezydenta Bidena. Wykazał, że Biden przegrywa z Trumpem w kilku kluczowych battlestates, w tym o 11 punktów procentowych w Karolinie Północnej, o 7 – w Georgii, 6 – w Wisconsin, 5 – w Nevadzie, 4 – w Michigan i o 3 punkty w Arizonie. Wyniki sondażu wykazały również, że większość w Georgii (54 procent) oraz w Michigan (56 proc.), w których Biden wygrał w 2020 r., uważa, że polityka Bidena pogorszyła warunki gospodarcze. Co ciekawe, przewaga Trumpa w Georgii i Michigan zbudowana jest na ludziach, którzy nie zawsze biorą udział w procesie politycznym.

Nie sondaże, lecz wyborcy. „Sondaże nie głosują, ale wyborcy głosują” – powiedział rzecznik kampanii Bidena Kevin Munoz. Zwolennicy Bidena zwracają także uwagę na to, że były prezydent Barack Obama przezwyciężył marazm wyborców w 2012 r., a Demokraci osiągnęli lepsze wyniki w sondażach w wyborach śródokresowych w 2022 r., przegrywając tylko o włos w Izbie Reprezentantów i utrzymując kontrolę nad Senatem.

“It ain’t over…” Oczywiście to, czy obaj bohaterowie niniejszej analizy zapewnią sobie nominacje swoich partii i to, który z nich zasiądzie w Białym Domu, nadal pozostaje jedną wielką niewiadomą. Nie zmienia to faktu, że obecne sondaże oznaczają zarówno kłopoty dla Joe Bidena, jak i olbrzymi nakład pracy specjalistów od jego kampanii wyborczej. Miłośnicy piłki nożnej wiedzą, że piłka jest okrągła, a bramki są dwie, podobnie jak miłośnicy opery wiedzą, że it ain’t over till the fat lady sings.

^[1] Biden o 7 milionów głosów więcej niż Trump i Hillary Clinton 2,8 miliona więcej.

Analiza ukazała się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

 

Kilka lat temu uczestniczyłam w publicznej dyskusji, inspirowanej cytatem z Norwida „Polska to wielki naród, ale żadne społeczeństwo”. Wtedy polemizowałam z tą tezą i teraz też się z nią nie zgadzam. Nie tylko dlatego, że nie uwodzi mnie (a czasem nawet przeraża) romantyczna mesjanistyczno-martyrologiczna wersja narodu polskiego. Przede wszystkim nie znajduję w dzisiejszej Polsce silnych dowodów empirycznych na jej poparcie. Polskie społeczeństwo, chociaż bardzo zróżnicowane i spolaryzowane politycznie, ma się dzisiaj dość dobrze, czego świeżym dowodem jest największa od czterdziestu lat frekwencja wyborcza, zwycięstwo demokratów nad obozem autorytarnej prawicy i olbrzymie zainteresowanie obywateli obradami Sejmu, także komentowanie działań rządu i nowej opozycji.

W najszerszym encyklopedycznym rozumieniu społeczeństwo stanowią wszyscy obywatele danego państwa, ludzie różnych środowisk społecznych, zawodowych, klasowych, kulturowych, lokalnych i etnicznych oraz instytucje, ułatwiające im funkcjonowanie. Dzisiaj obywatelami Polski coraz częściej stają się także osoby o różnych narodowościach, pochodzące z rozmaitych grup etnicznych. Nie można więc oczekiwać, że będziemy monolitem wartości, pragnień, stosunku do religii, obyczajów i stylów życia. Współczesne obywatelstwo to nie tylko „przynależność państwowa” (wpisana do dowodu osobistego czy paszportu), której warunki, prawa i obowiązki są określane przez prawo, ale także subiektywne doświadczenie przynależności do szerszej wspólnoty, czyli obywatelska tożsamość. Według filozofa polityki Michaela Walzera (1997), ta ostatnia jest współcześnie podstawową i najszerszą formą przynależności politycznej. I może być miarą nie tylko siły związku z państwem, ale także akceptacji przynależności do społecznej wspólnoty (szeroko rozumianego społeczeństwa) i chęcią wpływu na kształt społeczeństwa oraz instytucji państwa.

Czy Polacy rzeczywiście tak widzą siebie? Czy czują się aktywnymi podmiotami polityki, obywatelami państwa, z którymi czują się związani emocjonalnie (a nie tylko przez zapis w paszporcie)? Przez wiele dekad analitycy naszego życia społecznego powątpiewali w tak rozumianą obywatelskość. Wykazywali trwałość istnienia tzw. „próżni społecznej” (termin wprowadzony do socjologii przez Stefana Nowaka pod koniec lat 70. XX w.), czyli pustki między przywiązaniem do narodu (przynajmniej deklarowanym w badaniach) a silnymi związkami w rodzinach i małych grupach przyjaciół. Rzeczywiście, przez długie lata Polacy rzadko uważali za bliskich sobie ludzi współdziałających w organizacjach, osoby o podobnym statusie materialnym, także rówieśników, a nawet ludzi o tej samej religii (por. Szawiel, 1989). Zwłaszcza młodzi dorośli deklarowali słabe związki z wszelkimi szerokimi kategoriami społecznymi (Hamer, 2021). Niską aktywność społeczną i polityczną Polaków wskazywały kolejne fale Diagnozy Społecznej (zwłaszcza niski procent „upartyjnienia” społeczeństwa i członkostwa w organizacjach pozarządowych oraz stosunkowo niską frekwencję wyborczą, Sułek, 2004), badania z serii Europejskiego Sondażu Wartości (EVS), a także Światowego Badania Wartości (WVS) i innych zespołów (Bartkowski, 2021), (Radkiewicz i Skarżyńska, 2009). Inni badacze wskazywali na silny indywidualizm Polaków (zwłaszcza młodych i popierających partie centrowe) i związaną z tym niechęć do szerokich i stabilnych wspólnot (Hamer, 2021) oraz preferencje do pozainstytucyjnego zaangażowania społecznego i politycznego (Jaśko, 2021). Rozczarowanie wobec elit politycznych III RP skutkowało niechęcią wobec polityki, ale też brakiem poczucia wpływu na polityczną rzeczywistość i polityczną biernością (por. np. Jasińska-Kania i Marody (red.), 2002; Domański, 2009; Korzeniowski, 2009; Skarżyńska i Radkiewicz, 2015). Aktywność polityczna była spostrzegana jako motywowana raczej nastawieniem na realizację osobistych interesów czy własnych potrzeb niż dobrem szerszej wspólnoty.

Ostatnie osiem lat zdecydowanie zmieniło polskie społeczeństwo. Uczyniło je bardziej obywatelskim. Może dlatego, że państwo stało się dla wielu obywateli opresyjne. Rok 2023 był rokiem spektakularnego przełomu, ale akty obywatelskiego protestu pojawiły się już po pierwszych autorytarnych poczynaniach rządzącej wtedy prawicy: w końcu 2015 roku, po zawłaszczeniu TVP, niedługo potem – po zmianach w Trybunale Konstytucyjnym. Powstał Komitet Obrony Demokracji, który był ruchem ponadpartyjnym, łączącym różne grupy obywateli, dość sprawnie organizującym różnego rodzaju działania na gruncie ogólnopolskim oraz lokalnym. W 2016 roku – wielki Marsz Parasolek, czyli protest przeciwko polityce ograniczającej wolności kobiet. Demontaż sądownictwa zaowocował Wolnymi Sądami, niedługo potem pojawili się Obywatele RP. W kolejnych latach sprzeciw wobec polityki rządu wyrażały różne duże grupy zawodowe: dziennikarze, lekarze, nauczyciele, sędziowie, przedsiębiorcy, rolnicy. Jednak żadna z tych grup nie spotkała się z tak masowym poparciem dla ich protestów, z jakim spotkały się kobiety, wyrażające swój gniew po delegitymizującym i penalizującym aborcję orzeczeniu TK z 22 października 2020 roku – na przełomie października i listopada 57 procent ogólnopolskiej próby osób dorosłych popierało protesty, a 13 procent deklarowało uczestnictwo w nich przynajmniej raz; wśród osób między 18. a 24. rokiem życia udział w protestach i innych działaniach Ogólnopolskiego Strajku Kobiet deklarowało 29 procent (Kołodziejczyk, 2020). Dla większości młodych uczestników OSK było to pierwsze polityczne zaangażowanie. I jak się okazało – nie ostatnie. Chociaż po kilku tygodniach protesty te wygasły bez osiągnięcia celu, czyli chociażby obietnicy liberalizacji prawa antyaborcyjnego, to przetrwała motywacja do wpływu na politykę oraz przyjazne relacje nawiązane podczas protestów. Internet pozwalał na skrzykiwanie się w różnych ważnych kwestiach, uzgadnianie stanowisk, pisanie petycji, wspieranie tych, którzy stawali przed sądami za udział w protestach. I najważniejsze: sieci znajomych, powstałe podczas aktywności w OSK, pozwoliły wielu młodym i starszym osobom na błyskawiczne zorganizowanie pomocy uchodźcom z Ukrainy w lutym 2022 roku, a także pomogły w uruchomieniu różnych form pomocy uchodźcom przy granicy z Białorusią. W obu tych trudnych sytuacjach okazywało się, że niezbędna jest współpraca ludzi z różnych środowisk, rozpoznanych podczas poprzednich protestów i koordynacja pomocy. I jak potrzebne jest społeczne wsparcie osobom, które działając na rzecz innych, są karane przez opresyjne autorytarne władze. Bez prawników, lekarzy, kierowców, psychologów skuteczność udzielanej pomocy byłaby mniejsza, a sami aktywiści – ciągani po sądach – szybciej wypaleni. Ostatnie trzy lata scaliły różne środowiska opozycyjne wobec władzy, ale też silniej spolaryzowały społeczeństwo, a postawy społeczne, moralne i polityczne stały się bardziej skrajne.

Dlaczego jesień 2020 stała się tak ważnym momentem aktywizacji obywatelskiej? Widzę dwie wzajemnie wzmacniające się przyczyny aktywistycznego wzmożenia: polityczną i psychologiczną. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji dramatycznie pogorszył sytuację życiową kobiet, a agresywna reakcja władzy na ich protesty (brutalna policja, rewizje osobiste osób zatrzymywanych w komisariatach, ośmieszanie w mediach) wyraziście pokazały opresyjność autorytarnej władzy, jej przemocowy charakter. Polityka boleśnie weszła w osobiste życie setek tysięcy ludzi. Już nie było żadnych złudzeń, że „dobra zmiana” jest pod jakimś ważnym względem dobra dla obywateli. Druga przyczyna, psychologiczno-sytuacyjna, wiąże się z momentem decyzji TK delegitymizującej aborcję. Był to czas pandemii Covid-19, masowego zagrożenia zdrowia i życia obywateli. W takich sytuacjach ludzie nie chcą być sami (choć powinni zachowywać dystans fizyczny ze względu na zaraźliwość wirusa). Wyjście na protest i wielogodzinne maszerowanie razem z tysiącami innych ludzi, choć ryzykowne, redukowało lęki i poczucie samotności poprzez bycie z innymi, podzielającymi podobne emocje. W sytuacjach zagrożenia rośnie potrzeba potwierdzenia, że przynależymy do jakiejś większej, trwałej całości, wspólnoty doświadczeń i wartości. Liczne badania, inspirowane Teorią Opanowywania Trwogi (Greenberg, Pyszczynski, Solomon, 1990) dowodzą, że poznawcza dostępność nieuchronności śmierci (wzbudzona przez obrazy umierających w szpitalach, statystyki zachorowań i śmierci, karetki pogotowia bez przerwy jeżdżące na sygnale) produkuje lęk, który redukuje poczucie związku ze wspólnotą wartości. Podzielane wartości stają się wtedy bardziej wyraziste, rośnie też gotowość do ich obrony. Udział w masowych protestach w ramach OSK dawał oba te efekty: wzmacniał poczucie przynależności do wspólnoty i – poprzez rozmowy z osobami o podobnych celach i wartościach – zwiększał ich ważność i obecność w świadomości uczestników oraz umacniał przekonanie, że rządzący te wartości niszczą. Jednocześnie analogiczne procesy zachodziły w świadomości zwolenników władzy. W rezultacie nasiliła się polaryzacja wartości i postaw oraz – także wśród zwolenników władzy wzrosła motywacja do obrony swojego światopoglądu (bo przecież – w retoryce władzy – to ich światopogląd, styl życia, postawy są atakowane przez uczestniczki i uczestników protestów, definiowanych jako polityczni wrogowie).

Pandemia odkryła brak kompetencji władzy w radzeniu sobie z pandemią i – co było jeszcze ważniejsze dla wzbudzenia społecznego gniewu, motywującego do działania w kierunku zmiany władzy – pokazała jej pazerność. Nawet wyborcy PiS zauważali, jak ludzie władzy „robią interesy” na pandemii, bogacą się kosztem zdrowia i życia obywateli (Skarżyńska, Urbańska i Radkiewicz, 2021).

Gniew społeczny był też efektem kolejnych afer, ujawnianych przez opozycję, NIK, dziennikarzy śledczych, a pokazywanych w wolnych mediach. Rosła świadomość społecznych konsekwencji niepraworządności, braku staranności przy tworzeniu prawa, łamania praw człowieka i obywatela, niszczenia instytucji kontrolujących władzę. Opresyjne i punitywne traktowanie przez policję, prokuraturę i sądy opozycyjnych aktywistów i aktywistki, a łagodność i obrona osób reprezentujących władzę i jej zwolenników łamiących prawo – wzmagały złość i gniew obywateli. A są to emocje aktywizujące protest społeczny, motywujące do zmiany władzy. Przy końcu 2021 roku 70 procent ogólnopolskiej próby osób dorosłych uznało, że „Polska idzie w złym kierunku” (badanie More in Common, grudzień 2021).

Od ponad dwudziestu lat światowe badania motywacji wyborczej dowodzą przewagi roli negatywnych emocji wobec politycznego przeciwnika nad emocjami pozytywnymi wobec „swoich” kandydatów (np. Iyengar i Krupenkin, 2018). O negatywnych społecznie konsekwencjach tego zjawiska napiszę więcej nieco dalej. Teraz przedstawię dowody, że Koalicja 15 Października wygrała wybory raczej przez wzbudzenie u większości obywateli pozytywnych niż negatywnych emocji.

Od 2020 roku sondaże opinii pokazywały wzrost frekwencji wyborczej wśród najmłodszych wyborców (w wieku od 18 do 29 lat), a także przesunięcie deklarowanej orientacji politycznej na bliższą centro-lewicy. W drugiej turze wyborów prezydenckich w roku 2020 głosowało 72,1 procent kobiet i 65 procent mężczyzn. Wśród najmłodszych wyborczyń (18–29 lat) Rafał Trzaskowski uzyskał 66 procent głosów (por. analizy danych Exit Poll, Raciborski, 2021). Wiele badań dowodzi szczególnej zmiany orientacji politycznych młodych kobiet, które są lepiej wykształcone, bardziej zmotywowane do aktywności społecznej i politycznej (może dlatego, że autorytarna polityka ogranicza ich wolność i boleśnie dotyka różnych sfer ich życia, trzeba więc starać się o większy wpływ na jej kształt). Mirosława Marody (2021) przekonuje, że młode kobiety lepiej niż młodzi mężczyźni radzą sobie z szybkimi zmianami kulturowymi, są bardziej „progresywne”, nowoczesne, aktywne.

Demokratyczne partie opozycyjne zauważyły zmianę stosunku młodych do polityki i postanowiły – skutecznie rozwijać ich polityczne, prodemokratyczne zaangażowanie. Kolejne letnie Campusy Polska stanowiły dobrze przygotowane, intersujące dla młodych forum do bezpośredniej rozmowy nie tylko z politykami, ale także z aktywistkami i aktywistami społecznymi, prawnikami, ludźmi kultury. I politycy, i młodzi odnosili korzyści: pierwsi dowiadywali się „z pierwszej ręki”, co młodzi chcą dostać od polityków, czego w polityce nie cierpią, czego się boją, jakie są ich cele i plany życiowe. Młodzi uczestnicy zostali zaproszeni do współpracy przy kontroli wyborów i zachęceni do działań profrekwencyjnych. Potraktowano ich poważnie. Co więcej, ci z nich, którzy czytali programy wyborcze partii, z radością zauważali, że są w nich ich postulaty. To zadziałało: poszli głosować, zachęcali innych, mają poczucie wygranej. Wiedzą już, że jak chcą – mogą mieć wpływ na kształt polityki i realny w niej udział. Poczuli się obywatelkami i obywatelami (choć raczej tak do siebie się nie zwracają). Nie lubią używać wielkich słów, nie wiem, czy szybko zechcą zapisywać się do partii i stowarzyszeń, ale już zobaczyli ładniejszą twarz polityki. Dzisiaj godzinami oglądają i komentują obrady Sejmu, robią zabawne filmiki i memy. Skoro uznali, że mogą na politykę skutecznie wpływać tak, by wspierała ich wartości i potrzeby, to będą jej bronić, jak będzie trzeba. Teraz z radosną uwagą kontemplują zmianę.

Duże znaczenie dla wygranej demokratów miał pozytywnie emocjonalny ton końcówki ich kampanii wyborczej, ostro kontrastujący z agresywną narracją rządzącej prawicy. Oba wielkie marsze, 4 czerwca i 1 października, przyciągnęły tłumy ludzi, którzy mieli naprawdę dość autorytarnej władzy. Ale nie były to manifestacje nienawiści, tylko marsze nadziei. Organizatorzy zadbali o to, by nie było wrogich haseł; wystąpienia polityków zachęcały do udziału w wyborach, podkreślały konieczność prodemokratycznej zmiany, wzbudzały nadzieję na lepsze państwo i lepsze w nim życie obywateli. W Marszu Miliona Serc była widoczna dobra współpraca partii opozycyjnych (przedtem raczej była „szorstka przyjaźń” i rywalizacja). 1 października pojawiła się prosta deklaracja – głosujcie na tych demokratów, na których chcecie, wszystkie partie demokratycznej opozycji muszą znaleźć się w Sejmie. W tym marszu szły razem 4 pokolenia Polaków. To było wzruszające i budujące społeczeństwo doświadczanie sympatycznej wspólnoty. Dla uczestniczących w niej dzieci – świetny początek obywatelskiej edukacji. Szkoda, że nikt nie wpadł na pomysł, by poprosić dziadków i rodziców o spisanie tego, co mówili dzieciom i wnukom podczas maszerowania. To, co słyszałam, nie było o Barbie; było zwykle o tym, że „tu wszyscy chcą, aby Polska była dla was lepsza”, „widzisz Zosiu, ty też jesteś obywatelką, jak my tu wszyscy, niedługo będziesz głosować”, „tu są różne flagi, wiesz która jest polska, a która unijna? A która amerykańska? Wszystkie są ładne, prawda?”. A z megafonów leciało „Szczęśliwej Polski, już czas”. Wiara w zwycięstwo przyciągnęła do udziału w wyborach miliony Polaków.

Trzeba także zauważyć profrekwencyjną działalność kilkudziesięciu różnych stowarzyszeń, fundacji, środowisk akademickich. Społeczeństwo obywateli działa pełną parą i skutecznie. Media społecznościowe miały w tym duży udział. 15 października 11 milionów 600 tysięcy, czyli większość uprawnionych do głosowania obywateli, zagłosowało na partie demokratycznej opozycji. Miesiąc po wyborach nowy Sejm większością głosów wybrał na premiera Donalda Tuska. Powstał koalicyjny rząd, złożony z kilku różnych demokratycznych partii. I szybko zaczął działać, realizując kolejno swoje wyborcze obietnice. Niedawno rządząca prawica ciężko przeżywa utratę władzy, sejmowe i medialne głosy z prawej strony są rozpaczliwie agresywne. Sprawdzają, co jeszcze mogą zrobić, aby utrudnić pracę nowemu rządowi. Społeczeństwo masowo obserwuje obrady Sejmu, kibicuje marszałkowi Hołowni, który prowadzi obrady w krańcowo odmienny sposób, niż robiła to marszałek Witek. Nowa, naprawdę „totalna” opozycja krytykuje wszystko, prezydent zarzuca rządowi łamanie Konstytucji. Obywatele nie są bierni ani bezkrytyczni wobec sposobu funkcjonowania poprzedniej, ale i nowej władzy. Świadczy o tym np. szeroka, otwarta dyskusja na temat sposobu wprowadzania zmian w publicznym radiu i telewizji oraz o tym, co i jak robić, by „pojednać” (jak mówi premier) podzielone społeczeństwo, przekonać do nowej władzy tych, którzy na nią nie głosowali.

Czy to jest potrzebne i możliwe? Wiadomo, że spójne, a nie ostro podzielone społeczeństwo lepiej radzi sobie z wyzwaniami, jakie przed nim stoją, a władza ma mniej problemów. Ale wiemy też, że współczesne społeczeństwa są bardzo zróżnicowane wewnętrznie, że będą się jeszcze bardziej różnicować ze względu na procesy migracyjne, osobowościowe i różnice w wykształceniu. Raczej trzeba rozwijać akceptującą odmienność tolerancję różnorodności, niż starać się o „jednomyślną wspólnotę”. Mam nadzieję, że premier nie o takiej wspólnocie myśli. Raczej zależy mu na zmniejszeniu skrajnej polaryzacji politycznej, a ściślej tzw. polaryzacji afektywnej, czyli silnego negatywnego, rozlanego na wszystkie dziedziny życia afektu wobec politycznych przeciwników. Zjawisko to jest rzeczywiście niszczące jakość życia społecznego, bowiem akceptuje jawną wrogość i zamiar wykluczenia osób inaczej myślących (nie tylko przeciwników politycznych) z publicznego życia.

Polaryzacji afektywnej sprzyja brak kontaktu i wiedzy o ludziach o odmiennych od naszych wartościach, stylach życia czy preferencjach partyjnych. Dlatego nowa władza, aby osłabić tę polaryzację, powinna z dużą starannością zadbać o stały kontakt z jak najszerszym społeczeństwem, z różnymi jego segmentami. Nie wystarczą do tego nawet częste występy w różnych mediach. Potrzebne są bezpośrednie rozmowy, nie przemowy, ale otwarte dyskusje na tematy kolejnych rządowych propozycji, sytuacji kraju, bezpieczeństwa światowego. I nie tylko i nie zawsze z udziałem ważnych polityków, ale między obywatelami. Wiem, że w różnych środowiskach prowadzone są tzw. debaty deliberacyjne. Ich przygotowanie i prowadzenie wymaga czasu i kompetencji, ale warto je szeroko propagować i stosować. Z różnych badań, także polskich (np. Reykowski, 2007) wynika, że nawet gdy nie prowadzą one od razu do uzgodnienia stanowiska wobec dyskutowanej sprawy, to sprzyjają uważności wobec odmiennych poglądów, rozumieniu odmiennych perspektyw i osłabiają afektywną polaryzację i nieufność. A przecież o to w demokracji chodzi. Dialog jest skutecznym instrumentem demokratycznej polityki.

Początek 2024 r. demokraci witali w pogodnym nastroju – mimo deszczowej pogody i mimo noworocznego orędzia prezydenta, łamiącego powszechną w demokracji normę kulturową, zgodnie z którą treść i forma takiego wystąpienia ma łączyć i wspierać społeczeństwo, a nie dzielić i straszyć. Nie znaczy to, że jako społeczeństwo bagatelizujemy trudy i zagrożenia, z jakimi będziemy się mierzyć przez kolejne miesiące i lata. Przeciwnie, wielu z nas czuje tak silny niepokój o przyszłość, nie toleruje niepewności, czuje swoją bezradność wobec szybkich zmian kulturowych lub nowych wymagań, że potrzebuje profesjonalnej pomocy psychologicznej. Nowa władza obiecuje większe fundusze na profesjonalną pomoc osobom z problemami psychicznymi. Jednak społeczeństwo też ma tu coś do zrobienia. Możemy sprawić, by mniej ludzi odczuwało bolesną samotność i społeczną obojętność wobec ich krzywdy. Społeczeństwa, w których wiele obywateli i grup społecznych ma silne poczucie krzywdy, stają się mniej obywatelskie, nieinnowacyjne, mniej prodemokratyczne i mniej zainteresowane zewnętrznym światem, obojętne na problemy innych społeczeństw. W rezultacie są mniej szczęśliwe. Ostatnie miesiące wzmocniły w milionach obywateli poczucie sprawczości politycznej. To przyjemne, wzmacniające samoocenę i aktywizujące poczucie. Sprzyja otwartości na innych, może więc ułatwić rozwój ważnej dla spójności społeczeństwa kompetencji, zwanej empatyczną skutecznością. Polega ona na trafnym spostrzeganiu potrzeb, uczuć i problemów innych ludzi oraz chęci i umiejętności efektywnego ich wspierania. Po prostu – nie pozwala być obojętnym. Osoby wspierające ludzi w kryzysie bezdomności, pomagające uchodźcom, piszące listy do więźniów politycznych w Białorusi, Rosji i innych autorytarnych krajach, ludzie z Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, wspierający ofiary mowy nienawiści i przemocy domowej, prawnicy działający pro publico bono i wiele innych grup i osób niosących pomoc – mają tę społeczną kompetencję. One stanowią o sile społeczeństwa obywatelskiego, ponieważ dają poczucie rzeczywistej wspólnoty międzyludzkiej, przekraczającej granice polityczne, religijne, etniczne czy państwowe, w której słabsi lub/i krzywdzeni, czy niesprawiedliwie traktowani nie czują się samotni.

 

Cytowana literatura:

Bartkowski J. (2021). Opinia publiczna a zmiana populistyczna w Polsce. W. M. Marody (red.), Wartości w działaniu (s. 49–104). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Domański H. (2009). Społeczeństwo europejskie. Stratyfikacja i systemy wartości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Greenberg J., Pyszczynski T., Solomon S. i in. (1990). Evidence for terror management theory: the effects of mortality salience on reactions to those who threaten bolster the cultural worldview. J. of Personality and Social Psychology, 2, 308–318.

Hamer K. (2021). Identyfikacje społeczne, uznawane kryteria polskości i fundamenty moralne młodych Polaków. W: K. Skarżyńska (red.), Młodzi dorośli: identyfikacje, postawy, aktywizm i problem życiowe, (s. 17–34). Warszawa: Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji im. M. Dietricha.

Iyngar Sh., Krupenkin M. (2018). The strengthen of partisan affect. Advances in Political Psychology, 39, 201-218.

Jasińska A., Marody M. (red.), (2002). Polacy wśród Europejczyków. Wartości społeczeństwa polskiego na tle innych rajów europejskich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Jaśko K. (2021). Aktywizm młodych: spontaniczność vs. zinstytucjonalizowanie, online vs. offline, powody radykalizacji. W: K. Skarżyńska (red.), op. cit. (s. 63–82).

Kołodziejczyk K. (2020). Ile osób popiera demonstracje w ramach Strajku Kobiet? https://wiadomosci.wp.pl/najnowszy-sondaz-ile-osob-popiera-demonstracje-w-ramach-stajkukobiet-6577381776772448a

Korzeniowski K. (2009). Alienacja polityczna. Pojęcie i metoda pomiaru. Studia Psychologiczne, 1–2, 33–44.

Marody M. (2021). Od „dzielnej ofiary” do podmiotu moralnego – procesy kształtowania tożsamości społecznej. W. Marody (red.) , Wartości w działaniu (s. 241–296). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Raciborski J. (2021). Zachowania wyborcze młodych Polaków: wielka zmiana. W: K. Skarżyńska (red.), op. cit., (s. 53–62).

Radkiewicz P., Skarżyńska K. (2005). Predyktory aktywności obywatelskiej w Polsce i w innych krajach Europy. Raport z badań. Warszawa: Instytut Psychologii PAN.

Raport z badań (2021). Aktywizacja obywatelska młodych Polek i Polaków. Laboratorium Poznania Politycznego, Instytut Psychologii PAN, Warszawa. https://politicalcognition.psych.pan.pl/images/Raporty/DIALOG _raport.pdf

Reykowski J. (red.) (2007). Konflikt i porozumienie: Psychologiczne podstawy demokracji deliberatywnej. Warszawa: Academica.

Skarżyńska K., Radkiewicz P. (2015). Politicians and citizens. Cognitive and dispositional predictors of approval of aggression in political life. Czechoslovak Psychology, 1, 36–46.

Skarżyńska K., Urbańska, B., Radkiewicz P. (2021). Under or out of governmental control? The effects of individual mental health and political views on the attribution of responsibility for Covid-19 incidence rates. Social Psychological Bulletin, 1, 1–21. https//doi.org/10.32872/spb.4395

Sułek A. (2004). Stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. W: J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2003 (s. 198–206). Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Wyższej Finansów i Zarządzania.

Szawiel T. (1989). Grupy społecznej identyfikacji. W: S. Nowak (red.), Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej (s. 204–215). Warszawa: PWN.

Walzer M. (1997). Spór o społeczeństwo obywatelskie. W: J. Szacki (red.), Ani książę, ani kupiec – obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej (s. 84–106). Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak.

 

Profesor dr hab. Krystyna Skarżyńska – psycholożka społeczna i polityczna – pracuje na Uniwersytecie SWPS. Jest autorką i współautorką ponad 250 artykułów naukowych i kilkunastu książek. Ostatnio zajmuje się rolą zaufania i nieufności w podejmowaniu decyzji o uczestnictwie w różnych społecznych aktywnościach, m.in. w tzw. ekonomii współdzielenia dóbr i usług. Współpracuje z Międzynarodowym Instytutem Społeczeństwa Obywatelskiego (MISO); jest też członkiem Rady Programowej Instytutu Spraw Publicznych.

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

W młodego wyborcę zwykle niemal nikt nie wierzy. Nie wierzą partie polityczne, które rzadziej „inwestują” w ten segment elektoratu, mając na uwadze fakt, że w strukturze zwolenników dominują głównie starsi wyborcy. Nawiązanie relacji z młodym człowiekiem nie jest dla nich zadaniem łatwym, ponieważ sukces na tym polu wymaga specjalnego podejścia, minimum wiarygodności, wejścia w obszary i kanały komunikowania na co dzień zaniedbywane czy przełamywania barier wynikających z naturalnych różnic pokoleniowych: średnia wieku wszystkich posłów i posłanek odchodzącego do historii Sejmu IX kadencji to 54 lata, Sejm X kadencji będzie jeszcze „starszy”. Niektórzy już nawet nie próbują podejmować wyzwania walki o młodego wyborcę. Nie wierzą też publicyści i dziennikarze, którzy jeszcze w czasie kampanii wyborczej wielokrotnie zastanawiali się nad przyczynami prognozowanej absencji młodych obywateli (częściej jednak: młodych obywatelek) przy urnach wyborczych. W ten utarty stereotyp wyborcy biernego, apatycznego, niezorientowanego i niezainteresowanego polityką najwyraźniej nie uwierzyli tylko ci, którym te negatywne cechy z nadmierną łatwością przypisywano przez ostatnie tygodnie.

 

Tabela 1. Deklarowana i faktyczna frekwencja wyborcza wg grup wiekowych w 2020 roku (w procentach)

	Czerwiec 2020 (sondaż Kantar Public)
18–24 lata	64
25–34	68
35–44	73
45–54	78
55–64	80
65 i więcej lat	84
	Lipiec 2020 (sondaż exit poll Ipsos)
18–29 lat	64,0
30–39	64,6
40–49	69,6
50–59	72,3
60 i więcej lat	55,4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Kantar Public i Ipsos. Zestawienie ma charakter poglądowy, ponieważ obie pracownie posługiwały się innymi przedziałami wiekowymi respondentów.

 

Rekord po raz pierwszy, rekord po raz drugi

Mit, z którym warto rozprawić się na samym początku, głosi, że młodzi ludzie z natury są mniej aktywni politycznie, a przez to również wyborczo. Bez wątpienia, polityka emocjonuje ich w mniejszym stopniu niż starsze grupy wiekowe obywateli: mniej czasu poświęcają na śledzenie informacji politycznych, rzadziej rozmawiają o polityce (choć jednak rozmawiają) z rodziną i przyjaciółmi, mniej chętnie deklarują udział w wyborach, kiedy pyta ich o to ankieter realizujący badanie sondażowe. Ten ostatni przypadek – paradoksalnie – każe nam postrzegać młodszych respondentów jako być może bardziej uczciwych obywateli, ponieważ porównanie przedwyborczych deklaracji uczestnictwa w głosowaniu (sondaż Kantar Public) i faktycznych wskaźników frekwencji według grup wiekowych (sondaż exit poll Ipsos) z 2020 roku (tabela 1) ujawnia znaczące niezgodności w przypadku grupy najstarszych wyborców.

O młodych obywatelach pisze się czasem, że funkcjonują „w stanie czuwania” (standby citizens), ponieważ swoją gotowość do działania w sferze publicznej czy politycznej uzależniają od własnej chwilowej motywacji lub pojawienia się odpowiednich okoliczności zewnętrznych (García-Albacete & Lorente, 2019; Amnć & Ekman, 2013). W okresach „postpolitycznych” wydają się uśpieni (apatyczni, bierni), ale potrafią się również niezwykle dynamicznie zmobilizować do konkretnej akcji w określonej sprawie, w szczególności, kiedy kontekst działania ma charakter silnie „polityzujący”. Inni badacze używają określenia „zaangażowani sceptycy”, zwracając uwagę, że młodzi nie są ani apolityczni, ani apatyczni (Henn & Foard, 2014; Henn, Weinstein & Wring, 2002; Phelps, 2012). Wręcz przeciwnie, posiadają własne zdanie, wizję świata i hierarchię politycznych wartości, choć nie zawsze dostatecznie silną motywację i poczucie wspólnoty oraz sprawstwa, by donośnie i skutecznie je publicznie wyartykułować.

Po raz pierwszy (i drugi) uaktywnili się w roku 2020. Charakter i skala ich zaangażowania w wybory prezydenckie nie powalają twierdzić, iż był to przypadek. Już w pierwszej turze frekwencja w grupie 18–29 lat wyniosła 64 procent […], w drugiej turze mobilizacja młodych okazała się jeszcze silniejsza (67,2 proc.). To wybory prezydenckie z 2020 roku dla wielu z nich były pierwszą ważną lekcją demokracji, która utrwaliła wzór wyborczej partycypacji.

Mobilizacja starszych, demobilizacja młodszych?

Czynników mobilizujących do wyborczej aktywności w 2023 roku było kilka. Niektóre z nich bardziej uniwersalne, a przez to stanowią przestrogę dla każdego kolejnego obozu rządzącego, który liczy na poparcie tej grupy wyborców. Chodzi przede wszystkim o możliwą do empirycznego zaobserwowania reakcję najmłodszych wyborców na politykę poszczególnych rządów, swego rodzaju bunt wobec status quo. Zwykle, w trakcie trwania kadencji wzrastała – choć z różną dynamiką – ich niechęć i krytycyzm wobec aktualnej władzy. Te nastroje rezonowały często na poglądy polityczne wyrażane na kontinuum lewica-prawica. Pod koniec kadencji rządu PO-PSL młodzi respondenci (18–24 lata) w badaniach CBOS (2015) deklarowali bardziej prawicowe poglądy niż ogół badanych, zaś na początku 2021 roku najwyższy pułap po 1989 roku osiągnęły ich identyfikacje z lewicą. Co ciekawe, stały przyrost lewicowych identyfikacji jest kontynuowany od przejęcia władzy przez Zjednoczoną Prawicę w 2015 roku (CBOS 2021a).

 

Tabela 2. Struktura wiekowa elektoratów partyjnych*

	PiS	KO	Trzecia Droga	Lewica	Konfederacja
18–29 lat	5,9% 450,8 tys.	13,1% 868,5 tys.	18,9% 587,9 tys.	30,0% 557,7 tys.	38,8% 600,4 tys.
30–39	13,3%	17,3%	24,4%	22,6%	32,5%
40–49	18,1%	23,1%	24,4%	19,6%	16,0%
50–59	20,6%	17,7%	15,6%	10,2%	8,0%
60 i więcej lat	42,1%	28,8%	16,7%	17,6%	4,7%
LICZBA GŁOSÓW	7 640 854	6 629 402	3 110 670	1 859 018	1 547 364

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ipsos (exit poll) oraz PKW.

* Tabela opisuje udział wyborców z poszczególnych przedziałów wiekowych w ogólnej liczbie wyborców danego komitetu (odsetki sumują się do 100% w kolumnach).

 

Inne czynniki, choć korespondują z opisanym tu zjawiskiem, mają bardziej kontekstualny charakter. PiS prawdopodobnie w pewnym momencie zrezygnował z walki o młodych wyborców. Być może z powodu kilku spektakularnie nieudanych prób nawiązania komunikacji w kanałach typowych dla młodych ludzi, np. nagranie w serwisie TikTok, w którym Radosław Fogiel zadawał internautom pytanie: „Za co tak naprawdę nienawidzicie PiS-u?”. Film ten w ciągu jednej doby wygenerował 160 tys. odsłon i tysiące – głównie bardzo krytycznych – komentarzy. Nie bez znaczenia były również słowa Jarosława Kaczyńskiego w trakcie jednej z konwencji wyborczych, de facto uderzające w godność młodych kobiet poprzez sugestię, że przyczyną kryzysu demograficznego w Polsce jest nadużywanie przez nie alkoholu. Użyte wówczas sformułowanie „wydostało się” z bańki informacyjnej zwolenników PiS, stając się częścią dyskursu potocznego, prawdopodobnie na długo jako jeden z symboli tej kampanii.

Wpływ na decyzję o „inwestowaniu” głównie w głosy od starszych wyborców mogły mieć szacunki dotyczące struktury elektoratu. Zabieganie o poparcie ludzi poniżej 30. roku życia z punktu widzenia ugrupowania, które jest w defensywie po 8 latach rządów i raczej ogranicza straty niż poszerza społeczną bazę głosujących (co potwierdzały wnikliwe analizy i prognozy), wydaje się mało racjonalne. Szczególnie po 2020 roku, wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie ograniczenia warunków dopuszczalności przerywania ciąży i późniejszych protestach, w których największy udział miały właśnie środowiska 20-, 30-latków, przede wszystkim młodych kobiet. Ostatecznie, co możemy względnie dokładnie oszacować na podstawie wyników sondażu exit poll pracowni Ipsos, głosy wyborców PiS w grupie 18–29 lat stanowiły tylko 5,9 procent (ok. 450 tys. osób) wszystkich głosów oddanych na tę partię w wyborach (tabela 2).

Sztandarowe tematy kampanii wyborczej PiS miały mobilizować przede wszystkim tzw. „twardy” elektorat, a więc osoby starsze, które dominują wśród zwolenników rządzącej dotąd formacji. W polskiej polityce nie brakuje tematów, które silnie polaryzują preferencje partyjne, a dodatkowo jeszcze różnicują wyborców międzypokoleniowo. W 2020 roku takim zagadnieniem były prawa osób LGBT+, wówczas silnie atakowanych przez polityków PiS. Teraz powrócił wątek praw kobiet, pozwalający politykom opozycji (Lewicy i KO) kontrastować się z PiS, a większe przyzwolenie dla liberalizacji prawa aborcyjnego wśród młodszych kohort wiekowych okazało się czynnikiem determinującym antyrządowe nastroje.

Młodzi w znacznie większym stopniu niż starsi respondenci deklarują również aprobatę w kwestii przyjmowania uchodźców. To najmłodsi respondenci relatywnie często – w porównaniu z innymi grupami wiekowymi – wyrażali przekonanie, że „polskie władze powinny umożliwiać migrantom znajdującym się na granicy z Białorusią wystąpienie o azyl w naszym kraju” (CBOS, 2021b). Wzmacnianie społecznych lęków w tym zakresie nie mogło być skutecznym środkiem dotarcia do młodego pokolenia. W praktyce, zafiksowanie przekazu na antymigranckich fobiach, wplecionych w ramy rywalizacji politycznej, która dla młodych ludzi jest znacznie mniej zrozumiała, co miało mobilizować starszych, musiało mieć jednocześnie funkcję zniechęcającą do głosowania na PiS wśród młodszych.

Nie mogło być dla nich zrozumiałe również ciągłe, wręcz nachalne, eksploatowanie figury wroga w stosunku do Donalda Tuska. Współcześni 18-latkowie w momencie jego ustąpienia z funkcji premiera w 2014 roku mieli lat zaledwie 9. Dziś rzadziej oglądają telewizję, zwłaszcza publiczną, a w niej serwisy informacyjne czy publicystykę. Szansa spotkania z liderem KO zaprezentowanym w znacznie korzystniejszym dla niego kontekście rosła w internecie, w serwisach społecznościowych jak TikTok, gdzie – pod względem liczby wyświetleń – wśród polityków Tusk ustępował jedynie Sławomirowi Mentzenowi z Konfederacji.

 

Tabela 3. Przemiany struktury społecznej w latach 2013–2023

	2023 (czerwiec)	2013 (czerwiec)	Różnica (2023–2013)	Procent populacji w 2023	Procent uprawnionych do głosowania w 2023
18–29 lat	4 638 908	6 677 055	-2 038 147	12,3	15,1
60 lat i więcej	9 840 292	8 160 574	+1 679 718	26,1	32,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

 

Rekord po raz trzeci

Przed wyborami wiele razy można było usłyszeć, że najmłodsi wyborcy, o ile w ogóle wpłyną na ostateczny wynik głosowania, to w znacznie mniejszym stopniu niż ci starsi wiekiem. Koronnym argumentem, którym się posługiwano, była liczebność grupy wiekowej 18–29 lat, znacznie mniejsza niż liczebność kolejnych grup starszych, jak również niekorzystne trendy demograficzne (starzenie się społeczeństwa).

Na dowód tej pesymistycznej wizji przytaczano wskaźniki deklaracji udziału w wyborach, mierzone w trakcie regularnych badań sondażowych. Ich obserwacja bez uwzględnienia charakterystycznych cech młodzieżowej mobilizacji w okresach przedwyborczych sprowadzała wszelkie komentarze na intelektualne manowce. Już bowiem w 2020 roku mieliśmy do czynienia z sytuacją, gdzie podobne wskaźniki na pół roku przed wyborami również „sugerowały” największą demobilizację najmłodszych wyborców. Stereotyp apatycznego i wyalienowanego młodego obywatela, utrwalany aż do 2019 roku, sprawia, że dziś wciąż nie pamiętamy rekordowych poziomów frekwencji u młodych sprzed 3 lat. Tymczasem tamten wzorzec pokazał, że potrafią się oni zmotywować do działania w relatywnie krótkim czasie. Ze względu na swój stosunek do polityki ostateczne decyzje dotyczące nie tylko tego, czy głosować, ale również, na kogo głosować, zostawiają zwykle na tzw. ostatni moment. Jeśli zatem wiele przedwyborczych sondaży przewidywało znacznie niższą frekwencję w tej grupie respondentów, to w konsekwencji także ich preferencje partyjne musiały być niedoszacowane.

Kumulacja wszystkich wymienionych tu czynników, a być może szeregu innych o podobnym charakterze, sprawiła, że 15 października młodzi wyborcy już po raz trzeci w politycznej historii Polski po 1989 roku pobili swój rekord frekwencji, której wskaźnik osiągnął tym razem wartość 70,9 procent. Po raz kolejny okazał się też wyższy niż w grupie najstarszej (60+).

 

Tabela 4. Frekwencja wg grup wiekowych w wyborach parlamentarnych w 2023 r.

	18–29 lat	30–39 lat	40–49 lat	50–59 lat	60 lat i więcej
Wskaźnik frekwencji	70,9%	73,9%	80,5%	84,4%	66,5%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ipsos (exit poll).

Pesymistyczne scenariusze na udział młodych w tegorocznych wyborach pomijały jednak znaczenie dwóch zmiennych. Po pierwsze, różnic w poziomie wyborczej mobilizacji, co omówiono powyżej. Po drugie, potencjalnych różnic w rozkładach poparcia między partiami w poszczególnych kohortach wiekowych. Zjawisko polegające na tym, że w kohorcie najmłodszej koncentracja głosów na PiS i PO (KO) jest najsłabsza, było znane już wcześniej. Nie inaczej było tym razem. Jeśli w grupie 18–29 lat na oba ugrupowania oddano 42 procent głosów, to w grupie powyżej 60. roku życia było ich dwa razy więcej (83,8 proc.). Na koniec okazało się, że wszystko to miało ogromne znaczenie dla wyniku wyborów. Słabszy rezultat PiS, znacznie lepszy niż przeciętnie wynik Trzeciej Drogi oraz Lewicy oraz rekordowo wysoki poziom frekwencji w grupie najmłodszej (przy frekwencji, w grupie najstarszej na tym samym poziomie, co w 2020 roku) sprawiły, że to młodzi wyborcy w największym stopniu wpłynęli na ostateczny wynik wyborów. To dzięki ich licznemu udziałowi w głosowaniu oraz silnemu poparciu udzielonemu partiom przyszłej koalicji rządzącej strata PiS wyniosła ok. 1,59 mln głosów. Zysk wygenerowany w grupie najstarszej (ok. 549 tys.) nie pozwolił na jej zredukowanie.

Młodzi jako wyzwanie

Mając na uwadze dotychczasowe relacje pomiędzy elitami rządzącymi a młodym pokoleniem wyborców, trudno nie ulec wrażeniu, że utrzymanie tego poparcia na stałym i wysokim poziomie będzie poważnym wyzwaniem dla nowej koalicji rządzącej. Jeden z ważniejszych czynników mobilizacji (głosowanie przeciw rządzącej Zjednoczonej Prawicy) za 3–4 lata straci na znaczeniu. Sprostanie temu wyzwaniu może być jeszcze trudniejsze ze względu na fakt, iż w nowym Sejmie będzie brakowało młodzieżowej reprezentacji. To wyjątkowo zadziwiające, że w efekcie bezprecedensowego wzmożenia wyborczej aktywności, obecności wielu wyrazistych młodych kandydatek i kandydatów na listach poszczególnych komitetów, uwagi mediów, które poświęciły im w kampanii wyborczej wyjątkowo dużo czasu i miejsca na swoich łamach czy wielu profrekwencyjnych kampanii społecznych adresowanych do młodego pokolenia, poselski mandat uzyskały zaledwie 3 młode osoby (PiS, KO, 3D). W 2019 roku było ich 14. Ustępujący Sejm IX kadencji, zdominowany przez Zjednoczoną Prawicę, nie zostanie jednak zapamiętany jako szczególnie przejmujący się priorytetowymi problemami młodych ludzi. Klucz do utrzymania poparcia będzie więc tkwił w kontynuacji dialogu partii nowej koalicji z młodym pokoleniem, bowiem nie tylko poparcie młodych, ale przede wszystkim niespotykana dotąd ich aktywność w dniu wyborów to przede wszystkim ogromny kredyt zaufania. Ale też „pokaz” społecznej siły, która wciąż jeszcze może istotnie wpływać na wynik wyborów.

Bibliografia:
Amnć, E., Ekman, J. (2013), Standby Citizens: Diverse Faces of Political Passivity, „European
Political Science Review”, nr 6(2), ss. 261-281.
CBOS (2015), Zainteresowanie polityką i poglądy polityczne w latach 1989–2015. Deklaracje
ludzi młodych na tle ogółu badanych, nr 135/2015.
CBOS (2021a), Zainteresowanie polityką i poglądy polityczne młodych Polaków na tle ogółu
badanych, nr 16/2021.
CBOS (2021b), Opinia publiczna wobec uchodźców i sytuacji migrantów na granicy z Białorusią,
nr 111/2021.
García-Albacete, G., Lorente, J. (2019), The Post-austerity Youth. Political Attitudes and
Behavior, „Revista Internacional de Sociología”, nr 77(4), ss. 1–19.
Henn, M., Foard, N. (2014), Social Differentiation in Young People’s Political Participation:
The Impact of Social and Educational Factors on Youth Political Engagement in Britain, „Journal
of Youth Studies”, nr 17(3), ss. 360–380.
Henn, M., Weinstein, M., Wring, D. (2002), A Generation Apart? Youth and Political Participation
in Britain?, „The British Journal of Politics and International Relations”, nr 4(2), ss.
167–192.
Phelps, E. (2012), Understanding Electoral Turnout Among British Young People: A Review
of the Literature, „Parliamentary Affairs”, nr 65(1), ss. 281–299.

 

Powyższy artykuł ukazał się w czwartym ubiegłorocznym numerze kwartalnika „Zdanie”. W tymże wydaniu m.in.: rozmowa „Troje na Jedną” z prof. Ewą Łętowską  Konstanty Gebert o trwającej wojnie w Strefie Gazy oraz o społeczeństwie Izraela  lewicowy (wybrany przez Senat poprzedniej kadencji) członek Kolegium IPN Bartosz Machalica o tym, co zrobić z tą instytucją  prof. Lech Nijakowski o pamięci o pandemii  relacja prof. Tomasz Goban-Klasa z pobytu w Iranie  Antoni Panfil o tym, czy Polska jest skazana na USA  wystąpienia prof. Jana Woleńskiego i Aleksandra Kwaśniewskiego podczas przyznania Prezydentowi doktoratu honoris causa Krakowskiej Akademii im. A. Frycza Modrzewskiego.

Jarosław Kuisz, podczas uniwersyteckich wykładów, a potem w jednej ze swoich książek, podzielił rodzimą populację na żyjących w kulturze podległości (to pokolenia urodzone między 1795 a 1989 rokiem, z krótką przerwą na międzywojenne dwudziestolecie) i pokolenie urodzone po tej dacie, pokolenie niepodległego państwa polskiego. Nie zgadzam się z takim podziałem. Ci z „kultury podległości” – wskutek wartościującego znaczenia obu przyjętych nazw, także przedrostka „pod-”, stają się gorsi, stygmatyzowani, w najlepszym razie ułomni. „Niepodlegli” – obdarowani od niedawna przez los – zyskują natomiast swego rodzaju „wartość dodaną”. Na razie potencjalną, bo sami niczego jeszcze nie dokonali, najstarsi ledwie przekroczyli „trzydziestkę”, kilkunastolatkowie potrzebują coraz częściej psychicznego wsparcia. Sam podział przypomina obecny od dawna w polskiej świadomości zbiorowej podział na „bohaterów” i „zdrajców”. W wypowiedzi Jarosława Kuisza pojawia się zresztą figura „targowicy” jako ukoronowanie narodowej zdrady. W rozmowie z Katarzyną Kasią i Grzegorzem Markowskim (w książce Siedem życzeń. Rozmowy o źródłach nadziei, Znak, Warszawa 2023) rozmówca wydłużył lata „podległości” do około 300 lat, od Sejmu Niemego w 1717 r. do opuszczenia Polski przez wojska radzieckie w 1993 r. Nie 123 lata, jak zwykło się przyjmować, lecz prawie 200 lat braku niepodległości i dodatkowo około 100, kiedy Rzeczpospolita Obojga Narodów – formalnie niepodległa – spełniała posłusznie życzenia sąsiada. Cały ten okres to czas ogromnych zmian w Europie: geopolitycznych, ustrojowych, czas rewolucji w gospodarce i strukturach społecznych, które nas ominęły, spowolniły te zmiany lub przynajmniej je utrudniły. Nad kulturową świadomością Polaków zaciążyła też frustracja z powodu degradacji, bo z pozycji mocarstwowej (przynajmniej we własnym wyobrażeniu) zostaliśmy zepchnięci w stan podporządkowania i z tą degradacją nie możemy się i dziś pogodzić, bo „wstawanie z kolan”, nawet z „niepodległej” pozycji, rządząca do niedawna grupa uważała za najważniejszą z polskich powinności. Warto więc poświęcić chwilę uwagi przyczynom degradacji oraz sposobom wydostania się z tego stanu, a to drugie wymaga też przypomnienia, na czym powinien polegać interes narodowy, bo bez tej definicji trudno oceniać przeszłe poczynania. W połowie XVII wieku Rzeczpospolita wydawała się jeszcze mocarstwem, największym terytorialnie (prócz Rosji) państwem europejskim) i straciła znaczenie w ciągu kilkudziesięciu lat. Przypomnijmy: przed rozbiorami Rzeczpospolita zajmowała terytorium ponad 900 tys. km². Ludność to 12–14 mln. Mentalność zbiorowa warstw świadomych istnienia państwa (a to około 400–500 tys. szlachty – jedynej grupy korzystającej z praw) nie była na to przygotowana. Pozostałych, w zdecydowanej większości chłopów, sprawy państwa nie obchodziły, horyzont ich postrzegania był znacznie węższy. Gdyby natomiast szukać jednej, syntetyzującej przyczyny upadku, byłoby nią zacofanie cywilizacyjne. Składało się na nie: zdecydowana dominacja gospodarki agrarnej, co w sporej części zostało spowodowane (od czasów unii w Krewie, a potem w Lublinie) wschodnim kierunkiem ekspansji politycznej, militarnej i – co ważne – gospodarczej, bo naturalne warunki Kresów i specyficzna struktura całej warstwy uprzywilejowanej przyczyniły się do zdominowania szlachty przez mającą ogromne posiadłości ziemskie oligarchię magnacką – jedyną warstwę mającą zdolność do inwestowania. Zdolności tej nie miał uosabiający władzę centralną król, zwłaszcza ostatni – Stanisław August. Pewną rolę odegrało tu także ruskie i litewskie pochodzenie magnaterii (Potoccy, Czartoryscy, Radziwiłłowie, Sapiehowie, Ostrogscy, Wiśniowieccy, Braniccy i kto tam jeszcze). Gospodarka rolna tkwiła w stagnacji, nie trzeba było jej modernizować, wystarczyło zwiększać pańszczyznę, by zachować pożądany i tradycyjnie utrzymywany poziom dochodów i luksusową konsumpcję (głównie z importu, kraj nie wytwarzał bowiem takich towarów). Nie było prób manufakturyzacji gospodarki, miasta zamierały (jedynie Gdańsk mieścił się w pięćdziesiątce największych miast Europy). Mająca ogromne aktywa magnateria dążyła do osłabienia władzy królewskiej i – w XVIII już wieku – Rzeczpospolita była zlepkiem skłóconych koterii, powiązanych często rodzinnie, politycznie i materialnie z obcymi dworami i rodami. Im też najłatwiej było dostosować się do okoliczności zaistniałych w wyniku kolejnych rozbiorów. Szczęsny Potocki (spirytus movens konfederacji targowickiej) uznał się za Rosjanina. Franciszek Klemens Branicki (też targowiczanin) ożenił się z Aleksandrą Engelhardt, siostrzenicą Potiomkina, a plotki krążyły, że nieślubną córką Katarzyny II, choć tego nie potwierdzono. Adam Jerzy Czartoryski zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Pawłowiczem (później carem Aleksandrem I), miał romans z jego żoną Elżbietą (urodziła mu córkę, która zmarła w dzieciństwie), został ministrem spraw zagranicznych Rosji i głównym doradcą Aleksandra w sprawach polskich w czasie Kongresu Wiedeńskiego, decydującego, co z tą Polską – po klęsce Napoleona – zrobić. Gałąź Radziwiłłów z Nieborowa weszła w związki rodzinne z Hohenzellornami. I tak dalej. To oni ponosiliby majątkowe konsekwencje w przypadku niesubordynacji, toteż niesubordynacji nie było. Może wzdychali za Polską w cichości ducha. Rozkładowi wewnętrznemu sprzyjał system ustrojowy, któremu oligarchia zawdzięczała swoją pozycję i broniła go ze wszystkich sił, zwłaszcza zasady wyboru króla w drodze elekcji. Po śmierci Zygmunta Augusta (koniec Jagiellonów) państwem „rządziło” 10 królów (bez Leszczyńskiego, bo on w praktyce nie wykonywał przypisanych królowi zadań), w tym 7 obcych (każdy z „innej wsi”): Francuz, Węgier, trzech Wazów, dwóch Sasów (Wettynów) i trzech Polaków; każdy miał innego protektora: Wazowie i Sasi to jasne, Walezy, Sobieski i przejściowo Leszczyński Francuzów, Poniatowski Rosję, a Korybut Wiśniowiecki nie wiadomo kogo, ale był królem bez znaczenia. O żadnej polityce państwowej prowadzonej w dłuższym horyzoncie czasowym nie mogło być mowy. Warstwa szlachecka od średniozamożnych po gołotę była w większości uzależniona od swoich magnackich protektorów. Osiemdziesiąt procent populacji nie umiało czytać i pisać. Edukacja prowadzona przez kler odbiegała treściami i poziomem od rozwijanych współcześnie w Europie trendów intelektualnych. Tyle o przyczynach, choć zapewne dałoby się wymienić jeszcze inne, na przykład zgubne dla świadomości zbiorowej skutki totalnego zwycięstwa kontrreformacji, brak profesjonalnej dyplomacji itd.

Wschodni kierunek ekspansji napotkał zdecydowany kontratak ze strony dwóch mocarstw ościennych – Rosji i Prus. Rosja wysunęła geostrategiczną zasadę „zbierania ziem ruskich”, mając w tym zakresie sporą przewagę, bo ludność tamtejsza wyznawała religie obrządku wschodniego i mówiła dialektami ruskimi. Wszelkie próby rezygnacji z tej zasady (a takie ciągoty miał np. Aleksander I) napotykały na bardzo silny opór całej społeczności rosyjskiej, a że nasz wschodni sąsiad miał większe zasoby i skuteczniejsze, choć moralnie wątpliwe despotyczne rządy (samodzierżawie) byliśmy – co potwierdziła historia – stroną przegraną w tym zderzeniu. Dla Prus zagarnięcie znacznego kawałka ziem polskich miało znaczenie strategiczne dla egzystencji państwa, zapewniało bowiem połączone i zwarte terytorium, a więc znacznie korzystniejsze warunki przetrwania i ewentualnej ekspansji. A że Polska bez Litwy i Rusi byłaby ludnościowo i materialnie państwem niewielkim i słabym, musiała dążyć do zajęcia pozycji imperialnej; konflikt miał więc charakter pryncypialny, nie tylko wówczas, także w późniejszych okresach historii.

Dla pełnego obrazu warto byłoby wspomnieć o rodzimym, wewnętrznym uzależnieniu (podległości). Nietrudno wyobrazić sobie łańcuch uzależnień: chłopa od pana, szlachcica od magnata, magnata od własnego lub obcego dworu.

Poszukiwanie dróg zmiany sytuacji wydawało się pozornie oczywiste; polegało na usunięciu przyczyn upadku. Tyle że ukształtowana w wyniku omawianych procesów mentalność zbiorowa (zwłaszcza warstw decydujących o kierunkach rozwoju kraju) została tak mocno zakorzeniona w tradycji, że kierunkiem akceptowanym przez wyraźną większość warstwy szlacheckiej okazał się powrót do przeszłości, bo przeszłość dawała złudne pozory wielkości i chwały. Jedyne, na co zdobyła się polska myśl polityczna, a co znalazło wyraz w Konstytucji 3 Maja, to połowicza reforma ustrojowa (zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, wzmocnienie władzy wykonawczej, zwiększenie liczebności armii itd.). Podstawą egzystencji Polaków pozostała gospodarka agrarna, a szlachta ziemiańska była główną (jedyną posiadającą uprawnienia obywatelskie) warstwą społeczną. Lepiej było uszlachcić mieszczanina, niż przyznać mieszczanom prawa. Chłopi pozostawali w poddaństwie i pod ciężarem pańszczyzny. Ale i ta wątła próba uzdrowienia sytuacji napotkała wspieraną przez Rosję (Prusy także) kontrakcję w postaci konfederacji targowickiej, podział i zagarnięcie terytorium, kolejne rozbiory. Konstytucja 3 Maja nie weszła w życie. Podobnie stało się z podyktowaną przez Napoleona konstytucją Księstwa Warszawskiego; kryterium pozycji społecznej był – według tej konstytucji – majątek, nie przynależność stanowa. W zderzeniu racji: czy stanowe społeczeństwo ma się dostosować do bezstanowego prawa, czy odwrotnie bezstanowe prawo do stanowego społeczeństwa, zwyciężyła druga opcja. Nawet równouprawnienie Żydów, a ono (choć nie chcę rozwijać tego wątku, bo nigdy tego artykułu nie skończę) dawało powiązania z finansjerą międzynarodową, co mogło okazać się korzystne dla polskich aspiracji. Pomysły emancypacyjne oprotestowali jednak Adam Jerzy Czartoryski i Kajetan Koźmian oraz Stanisław Staszic, uważany za największego przeciwnika uprawień dla tej grupy ludności. Na Kongresie Wiedeńskim zadecydowano z kolei, że polskie dążenia (jedynym ich eksponentem był Aleksander I oraz Adam Jerzy Czartoryski, który na cara nie miał wtedy już większego wpływu), są przeszkodą w ustanowieniu porządku europejskiego, któremu ton nadały Wielka Brytania, Rosja, Francja, Austria i Prusy, a te państwa znalazły kompromis, w którym na polskie roszczenia nie było miejsca. W pierwszej chwili Polacy ucieszyli się nawet z takiego obrotu sprawy (car na polskim tronie), a Alojzy Feliński napisał pieśń dziękczynną za to dobrodziejstwo na melodię Boże, coś Polskę…, która potem stała się hymnem wszelkiej opozycji, także tej walczącej z komunistycznym reżimem.

To, co teraz piszę, jest trochę naciąganą interpretacją, ale można zaryzykować, że na ustalenia Kongresu zgodziła się cała społeczność europejska przy nieukontentowaniu Polski, która nie była zresztą podmiotem w tych negocjacjach (coś na kształt 27:1, ale to żart). Inna natomiast kwestia powinna zwrócić uwagę: nasze roszczenia kierowane do społeczności międzynarodowej skupiały się na Ziemiach Zabranych, a nie na ziemiach etnicznie polskich, które w imię europejskiego kompromisu podzielono zgodnie. Aż do I wojny światowej spór o Ziemie Zabrane (tej nazwy używali Polacy) zdominował polską myśl polityczną i stał się powodem wywoływania powstań, kończących się każdorazowo klęską Polaków i wycofywaniem przyznanych im wcześniej koncesji (przepadek konstytucyjnego kształtu Królestwa Polskiego z lat 1815–1830, utrata autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wycofanie przywilejów uzyskanych przez Wielopolskiego przed powstaniem styczniowym). Czyżby w narodowym DNA przesunęły się granice państwa polskiego? W zamian za możliwość ustanowienia parlamentu (Rada Stanu), spolszczenia administracji i sądownictwa, zbudowania systemu edukacji, równouprawnienia Żydów i oczynszowania chłopów, Aleksander Wielopolski, sprawujący krótko funkcję naczelnika rządu cywilnego, zadeklarował rezygnację z powstań zbrojnych (o żądaniach niepodległościowych nie było, oczywiście, mowy) i wyrzeczenie się Litwy i Rusi, a więc pozostawienie Polski jako lichego państewka, bo bez ziem włączonych do Prus i Austrii, ale o te ziemie nie zabiegano. To ten spór był jedną z głównych przyczyn późniejszego, wewnętrznego podziału politycznego w Polsce. Choć nad trafnością wyboru Wielopolskiego można by dyskutować, lecz dyskusja wydaje się czynnością zbędną, bo projekt Polacy odrzucili, a jego okrzyknęli zdrajcą i carskim sługusem. Obie próby powstańcze podejmowane przez Polaków miały więc na celu odzyskanie Litwy i Rusi i przywrócenie kształtu państwa polskiego sprzed 1772 roku. W 1863 r., gdy pacyfikowano już powstańcze szczątki, Józef Kajetan Janowski (członek powstańczego Rządu Narodowego) napisał: „Rząd Narodowy pozostawia Europie wolność współdziałania (łaskawca, prawda AŻ), odrzucić będzie musiał to wszystko, co by pokalać miało święty sztandar niepodległości, pozostanie głuchym na wszelkie głosy, wzywające go do złożenia broni przed osiągnięciem ostatecznego celu, jakim jest odbudowanie Polski w granicach 1772 roku. Przyjąć niezależność dla jednej prowincji polskiej (sic! AŻ), a inne rzucić na pastwę wroga, byłoby to wyrzec się historycznych praw swoich, wytrącić dziesięciowiekowy byt z dziejów świata i […] wyprzeć się w końcu własnego imienia. Nie, Polska nie po to zmartwychwstała, żeby ją Europa w nową trumnę zakuła. Nie ma Polski bez Litwy i Rusi […] to jest trójca nierozdzielna”. Przytaczam dłuższy fragment tej wypowiedzi, bo skojarzyła mi się z podziałem dr. Kuisza. Wielopolski byłby eksponentem „kultury podległości”, niepodległościowcem – Józef Kajetan Janowski. W imię czyich interesów występował, do końca nie wiadomo. On chyba też nie wiedział. Przypomnienie to należałoby poprzedzić więc zdefiniowaniem interesu narodowego, jako działania na rzecz wypracowania najkorzystniejszych – dla narodowej substancji – rozwiązań przy uwzględnieniu istniejących warunków i okoliczności.

„Kulturę podległości” rozmówcy potraktowali jako zjawisko niezróżnicowane wewnętrznie, bo podział dychotomiczny z „niepodległością” po przeciwnej stronie układanki ładnie się prezentuje, ale w historii „podległość” miała co najmniej dwa różne oblicza: 1/ lojalizmu – dość rozciągliwego, od zgodnego współdziałania z rządzącymi w ramach istniejącej, obcej struktury państwowej i w ramach obowiązującego tam porządku prawnego aż po kolaborację oraz 2/ życia w podległości, ale nieakceptowania tego stanu i szukania okazji do jego zmiany, od deklaracji emocjonalnych po próby odzyskania niepodległości. Proporcje między tymi dwoma nurtami i odcienie wewnątrz każdego z nich zmieniały się w czasie: do klęski 1863–64 dominowała druga opcja (powstania listopadowe i styczniowe, powstanie krakowskie, Wiosna Ludów, próby powstańcze Zaliwskiego i Zawiszy, Szymona Konarskiego i Pantaleona Potockiego), a po powstaniu styczniowym uznano, że nie można kopać się z koniem. Deklaracja wiernopoddaństwa najsilniej zabrzmiała w Galicji: przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy. Wszystko jasne. Przykład Galicji, gdzie Polacy uzyskali wpływy w rządzeniu, działał zachęcająco. Natomiast rodzima myśl pozytywistyczna, która zyskała znaczenie po klęsce powstania, okazała się silniejsza w literaturze niż w życiu. Hasła pracy organicznej, pracy u podstaw, emancypacji warstw upośledzonych z trudem trafiały do realizacji, pozostały na ogół deklaracjami. Może tylko w dziedzinie oświaty uzyskano liczące się rezultaty.

II Rzeczpospolita zrobiła mniej dla wprowadzenia Polski na ścieżkę rozwoju cywilizacyjnego, niż można było oczekiwać. W kraju wciąż dominowała gospodarka agrarna, ziemiaństwo odgrywało wiodącą rolę, analfabetyzm nawet pod koniec dwudziestolecia przekraczał 20 procent, kraj rozszarpywały konflikty narodowościowe. Polskę uważano za potencjalne zarzewie konfliktu międzynarodowego, bo Rosja i Niemcy uważały traktat wersalski za krzywdzący i dążyły do rewizji granic. Co zresztą nastąpiło. Wojna wybuchła.

Układ sił ukształtowany w wyniku zmagania potęg militarnych w latach 1939–1945 zadecydował o włączeniu Polski do sterowanego przez ZSRR bloku socjalistycznego. Zarzut o zdradzie przez lewicę polską interesów narodowych jest o tyle chybiony, że lewica wybrała jedynie możliwe rozwiązanie w istniejących warunkach geopolitycznych; każdy odmienny wybór przyniósłby tragiczne konsekwencje. Że dla Polski to jasne, być może także dla stosunków międzynarodowych. Apologetom walki zbrojnej z komunizmem za wszelką cenę (m.in. „żołnierze wyklęci”) przypomnę, że na polskich ziemiach stacjonowało 2 mln żołnierzy radzieckich; podobno wypadało 35 żołnierzy na 1 km². Socjalizm (przyjęty, bądź narzucony, jeśli kto woli), jako ideologia i jako praktyka społeczna i gospodarcza, nie stwarzał szans rozwojowych w dłuższym cyklu czasowym (co potwierdziła praktyka), bo ani centralne zarządzanie, ani odrzucenie gospodarki rynkowej, ani monopartyjność tego nie zapewniały, choć trzeba pozytywnie ocenić: industrializację, zmianę struktury gospodarki na 60:40 na korzyść przemysłu, demokratyzację oświaty, upowszechnienie dóbr kultury. Polska w porównaniu z innymi państwami socjalistycznymi zyskała pewną swobodę manewru (prywatne rolnictwo i drobna wytwórczość, możliwość działalności Kościoła, większa swoboda dla instytucji naukowych i kulturalnych). Linie podziału przebiegają więc po innej trajektorii, niż opisywana przez dr. Kuisza i na pewno nie jest to podział według kryteriów pokoleniowych. Tymczasem u progu „kultury niepodległości” zarysowała się wyraźnie wola powrotu do przeszłości: apoteoza Polski szlacheckiej i międzywojnia, megalomania narodowa, nacjonalizm, klerykalizm we wręcz humorystycznym wydaniu. „Kultura” prawdziwie sprzyjająca polskiemu interesowi narodowemu (zwłaszcza w dobie przyspieszenia cywilizacyjnego, jakie dziś ma miejsce w świecie) polegałaby właśnie na odrzuceniu reliktów przeszłości, zawartych w anachronicznej triadzie „ziemia, tradycja i wiara”, bo to ona stała się powodem degradacji Polski w przeszłości i nie daje szans na przyszłość. Tymczasem przeszłość powróciła i zyskała znaczne poparcie. W imię tej triady kwestionuje się nawet zasadność członkostwa w Unii Europejskiej, które obecnie wydaje się jedynym wyjściem z odwiecznego dylematu Polski usytuowanej między Niemcami a Rosją. Nie odtwarzanie pomników minionej wielkości i chwały (po prawdzie nie mamy ich zbyt wiele, chyba że w narodowej mitologii), lecz wytrwała i mądra edukacja, jak najszersze korzystanie z osiągnięć światowej nauki i techniki, śledzenie światowych trendów w myśli społecznej, mądre uczestnictwo w inicjowanym przez Unię programach rozwojowych i dbanie o jak najsilniejszą pozycję w tym układzie wielostronnym jest jedynym właściwym wyborem. Otrzymaliśmy tę szansę. Niestety, próbujemy te racje zakwestionować w imię wielkomocarstwowych frazesów i domagania się iluzorycznej suwerenności, a więc izolacji w globalizującym się świecie. To już przeżywaliśmy, z jakim skutkiem, wiadomo. Jeśli po ośmiu latach kolejnej edycji polskiej „tromtadracji” najlepsze polskie uniwersytety spadły z pozycji czterysta którejś tam na światowej liście na miejsca między szóstą a ósmą setką, a polski minister kultury (profesor uniwersytetu, sic!) za powód do dumy uznaje, że nie przeczyta żadnej książki polskiej noblistki (właśnie Bieguni jej autorstwa znalazły się w pierwszej setce najlepszych książek wszech czasów na świecie) to znaczy, że po raz kolejny w dziejach znajdujemy się dalej niż bliżej wykorzystania otrzymanej szansy. W zrozumieniu tego nie pomoże, niestety, przeciwstawienie obu kultur „podległości” i „niepodległości”, bo jest tylko atrakcyjną figurą publicystyczną. A szkoda.

Esej ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

Wstęp

24 lutego 2022 r. był dużym zaskoczeniem nie tylko dla Ukraińców. Mało kto wierzył i w Europie, i poza nią, że Rosja rozpoczyna właśnie wojnę z Ukrainą. I choć to nie pierwsza i niejedyna wojna prowadzona po 1945 r. na świecie to jednak zdecydowana większość światowej społeczności zorientowanej w sprawach Europy, pomimo amerykańskich ostrzeżeń, że Władimir Putin zaatakuje Ukrainę, żyła w przekonaniu, że tak się nie stanie.

A jednak… Wojna trwa już dwa lata i na razie jej koniec, pomimo różnych deklaracji i spekulacji wciąż jest niewidoczny i trudny do przewidzenia. Walczące strony zapewniają, szczególnie własne narody o swoich licznych sukcesach. Przemilczają lub ukrywają porażki i zapowiadają, że wkrótce to właśnie ich państwo ogłosi wygraną.

Oprócz Rosji i Ukrainy w tej wojnie uczestniczy, wspierając walczących, około sześćdziesięciu państw, więc niedużo brakuje, by to, co obserwujemy, nazwać wojną światową, chociaż pod wieloma względami jest to inna wojna od tych, które znamy z historii.

Wojna w Ukrainie jest konfliktem zbrojnym, w którym strzelają do siebie obywatele różnych państw, ale ich część jest tej samej, rosyjskiej, narodowości. Wszyscy walczący znają biegle język rosyjski, gdyż był on przez większą część z nich traktowany jako narodowy. Ponadto zdecydowana większość uczestników tej wojny jest tego samego wyznania – prawosławnego. Przez siedemdziesiąt lat obydwa te kraje funkcjonowały razem w ramach jednego państwa.

O cóż jest więc ta wojna, skoro tak wiele w niej podobieństw po jednej i drugiej stronie? Czy można było jej uniknąć? Jakie płyną z niej wnioski zarówno dla Ukrainy, jak i innych państw świata?

1. Lekcja pierwsza. Wojna do uniknięcia

Wiele osób obserwując kolejne wydarzenia na wschodzie Ukrainy, setki tysięcy zabitych i rannych, zburzone miasta i wsie zastanawia się, czy można było tej wojny uniknąć? Najczęściej dość jednostronna retoryka debaty w świecie Zachodu wskazuje, że nie. A to oczywista nieprawda. Ukraina po odzyskaniu niepodległości po upadku Związku Radzieckiego długo funkcjonowała, szukając własnej drogi i od czasu do czasu rozważając pójście śladem postsowieckich krajów bałtyckich, które skorzystały z pierwszej nadarzającej się okazji i dołączyły do rodziny rozwiniętych państw zachodnich, wstępując do NATO i UE w 2004 r. Ukraińcy potrzebowali na to jeszcze kilku lat, aby jednoznacznie wybrać także prozachodni kurs.

Kiedy już się zdecydowali, nie dostrzegły ani elity w Kijowie, ani ważni decydenci na Zachodzie, że ta decyzja łączy się nie tylko z wewnętrznymi zmianami w samej Ukrainie, ale też wywoła przeświadczenie w Rosji, że zaraz po wejściu Ukrainy do NATO na jej terytorium powstaną bazy wojskowe Sojuszu Północnoatlantyckiego, przy czym powstanie amerykańskiej lub tureckiej bazy na Krymie może odciąć rosyjską marynarkę wojenną od Morza Czarnego, strategicznego miejsca zarówno ze względów militarnych, jak i gospodarczych. To już wtedy rozpoczęło się trwające do dzisiaj larum w Moskwie o okrążaniu ich państwa przez siły NATO. To wtedy dostrzeżono, że pomimo uzgodnień Rosja-NATO z 1997 r. Sojusz rozbudował swoje zdolności i umieścił instalacje wojskowe dalej na wschód, niż to uzgodniono.

Nie przeszkadzało to jednak Rosji w ekspansji na Zachód, rozmieszczaniu instalacji militarnych na terenie Białorusi i realizacji kolejnych kroków jednoczących zdolności zmierzających do utworzenia państwa związkowego Rosji i Białorusi ze wspólnym systemem militarnym w sąsiedztwie państw NATO.

Władze Federacji Rosyjskiej w pierwszej i drugiej dekadzie XXI w. wykazywały nie tylko zarzucaną im przez świat Zachodu agresję wobec innych państw, ale także obawy przed tym światem. Nieprzypadkowo w kolejnych doktrynach Rosji Sojusz Północnoatlantycki jawił się jako główny przeciwnik Moskwy. Nie USA, nie Europa Zachodnia a właśnie NATO.

W powszechnym przeświadczeniu Zachodu celem Rosji w wojnie w Ukrainie jest zbudowanie imperium, niektórzy nawet twierdzą, że stworzenie mocarstwa na wzór Związku Radzieckiego.

Otóż zdecydowanie twierdzę, że o wiele ważniejszym celem jest, niezależnie od tego, czy słusznym, czy nie, zatrzymanie zbliżania się NATO, w tym USA w stronę granic Rosji. W Moskwie liderzy tego państwa naprawdę wierzą w zagrożenie zachodnie.

Odpowiedzi na pytanie, czy można było uniknąć wojny w Ukrainie, należy więc szukać, nie tylko w rosyjskim pragnieniu zbudowania państwa o dużym potencjale, z Białorusią, Ukrainą, Gruzją, Mołdawią oraz państwami Azji Centralnej, ale także, a właściwie przede wszystkim w przekonaniu, że należy zatrzymać USA i NATO przed zdominowaniem Rosji w Europie.

Stratedzy zachodni, mający dostęp do informacji wywiadowczych, musieli mieć świadomość, rozbudzając przed 2008 r., najpierw w Gruzji, a potem w Ukrainie, prozachodnie dążenia, a nawet składając im obietnice, że Rosja nie będzie patrzeć spokojnie na działania tych państw zmierzające w kierunku NATO. Najgorsze jest jednak to, że Zachód rozbudzał nadzieje, składał wstępne deklaracje, a potem się z nich albo wycofywał, albo odkładał realizację kolejnych kroków zbliżających te państwa do Zachodu na niedającą się przewidzieć przyszłość.

Tak więc odpowiedź na pytanie, czy tej wojny w Ukrainie można było uniknąć, nie jest zupełnie oczywista i jednoznaczna. Niemniej jednak trzeba przyznać, że postawa Zachodu z jednej strony i nieprzygotowanie Ukrainy do obrony swojego państwa z drugiej, utwierdziły w przekonaniu Rosję, że konflikt z Ukrainą przyniesie jej realizację celów strategicznych i zwycięstwo.

2. Walka informacyjna jest dobra, a propaganda szkodliwa

Od zarania dziejów każdej wojnie towarzyszyły działania psychologiczne oraz wykorzystywanie informacji do wywierania wpływu – głównie na stronie przeciwnej, choć także miało to znaczenie dla podtrzymywania woli walki we własnych szeregach. Jednak w tej wojnie obydwie strony, zarówno Rosja, jak i Ukraina poszły tak daleko w zmaganiach psychologiczno-informacyjnych, że od samego początku trudno było na podstawie ich informacji mieć, chociażby przybliżony, wiarygodny obraz tej wojny. Nieprawdziwe informacje o przebiegu działań wojennych przeplatały się z częściowo prawdziwymi uzupełnianymi zupełnie fałszywą treścią, co uwiarygodniało ich treść. Podawane liczby zabitych i rannych oraz wyeliminowanego u przeciwnika uzbrojenia, zestrzelonych samolotów, śmigłowców, czołgów, transporterów w tak rażący sposób były wyolbrzymiane, że w konfrontacji z danymi dotyczącymi tych samych strat od czasu do czasu podawanymi przez Zachód (w oparciu o dane wywiadowcze) wywoływały zdumienie.

Obydwie strony wykorzystywały wszystkie możliwe chwyty propagandowe, by pomniejszyć obraz strat powodowanych u siebie przez przeciwnika i mnożyć swoje rzekome sukcesy i efekty powodowane we wrogich szeregach. Do pewnego stopnia służyło to pozytywnie podnoszeniu na duchu własnych żołnierzy, podtrzymywaniu woli walki i budowaniu przekonania, że wkrótce wojna skończy się pełnym sukcesem. Przyniosło to m.in. zwiększenie poparcia dla Władimira Putina przez Rosjan oraz wzrost poparcia dla prowadzenia wojny z Ukrainą, czego przykładem mogą być zachowania matek poległych żołnierzy rosyjskich, które nie bacząc na własną tragedię, popierały Putina w kontynuacji wojny przeciwko Ukrainie i namawiały młodych Rosjan do udziału w tej wojnie. Natomiast w Ukrainie skutkiem była ogromna zbiorowa wola walki społeczeństwa w pierwszym roku wojny, samorzutne powroty Ukraińców z pracy wykonywanej poza granicami, spontaniczne wspieranie w walkach armii, wielkie poparcie dla prezydenta Zełenskiego i całkowite przekonanie o możliwości zakończenia wojny sukcesem, włącznie z odzyskaniem Krymu.

Wydawać by się mogło, że ten model działań informacyjnych zawsze dobrze służy celom wojennym, że zasadne jest manipulowanie informacjami. Z całą pewnością częściowo to prawda. Jednak wraz z upływem czasu okazało się, że działania informacyjne pokazujące rażąco inny obraz wojny od realnego, mogą szkodzić ich realizatorom.

Nieinformowanie przez Ukrainę o liczbie swoich ofiar i strat, zawyżanie wszelkich danych o stratach Rosjan, wypaczanie obrazu wojny, manipulowanie informacjami już w drugim roku wojny spowodowało ogromny spadek woli walki u Ukraińców, zmniejszyło bardzo zaufanie do prezydenta państwa i elit władzy. Było coraz mniej chętnych do wojska, żeby wypełnić choćby minimalne potrzeby w pozyskiwaniu nowych rekrutów, trzeba było młodych ludzi ścigać na ulicach, zatrzymywać siłą i przymusowo wcielać do armii. Poborowi płacili tysiące dolarów łapówek, żeby uciekając przed wojskiem nielegalnie wydostać się za granicę Ukrainy.

Rosjanie, widząc, że do kraju wraca tysiące poległych na Ukrainie żołnierzy też, gdy ogłoszono mobilizację, tłumnie udali się na granicę, by wyjechać z kraju, a nie pójść na front. Kiedy niezadowolony z działań władz w Moskwie przywódca Grupy Wagnera Jewgienij Prigożyn zorganizował marsz do stolicy przeciwko władzy, spotkał się z szerokim wsparciem społeczeństwa, w tym także wojska.

Dodatkowym, zupełnie nieoczekiwanym rezultatem propagandy stosowanej w wojnie na Ukrainie jest postawa państw zachodnich. Otóż zachodnie media, które codziennie setki razy na dobę informowały o sytuacji na froncie, korzystały głównie ze źródeł ukraińskich, tych, które wyolbrzymiały i manipulowały informacjami w dużym stopniu. W efekcie udało im się przekonać swoje społeczeństwa do świetnego działania Ukrainy i co chwilę występującej kompromitacji wojennej Rosji. Finalnie, poza aplauzem skierowanym w stronę Ukrainy, spowodowało to przekonanie, że Ukraina sobie dobrze radzi i z łatwością pokona Rosję. Gdy okazało się w drugim roku wojny, że to Rosja ma przewagę, a Ukraina nie jest w stanie zrealizować celów prowadzonej kontrofensywy, Zachód był zaskoczony, zaczął analizować ukraińskie błędy, zupełnie bagatelizując własne spowodowane brakiem odpowiedniego wsparcia Ukrainy, wcześniej zadeklarowanego i przewidywanego do działań przez Ukraińców. Zaczęło obniżać się też poparcie dla dalszej pomocy Ukrainie.

Lekcja płynąca z działalności informacyjnej jest dość złożona. Informacja stanowi ważny element działań wojennych, który może bronić i razić równie skutecznie, jak działa i czołgi. Trzeba jednak pamiętać, że nadmierne zakłamywanie rzeczywistości, podawanie nieprawdziwych danych o skutkach wojennych działa obosiecznie i może obrócić się przeciwko tym, którzy wykorzystują informację jako narzędzie walki.

3. Lekcja trzecia. Militarna „wieża Babel”

Nie ma co ukrywać, że wojna w Ukrainie wywołała ogromny ruch solidarności międzynarodowej, który przyniósł długotrwałe wsparcie Ukraińców zarówno humanitarne, gospodarcze, jak i militarne. I choć większość lekcji płynących z tego wspierania to powód do uznania, szacunku i dumy z tego, co robiły społeczeństwa i władze państw zachodnich, to jest też w tym wspieraniu jeden istotny szczegół, który, choć bardzo istotny, to jednak stanowi duże wyzwanie dla Ukraińców i dla wielu państw. Chodzi o wsparcie militarne. Od początku wojny państwa zachodnie zdecydowały się na wspieranie uzbrojeniem, sprzętem i wyposażeniem walczących Ukraińców. Bez tego nie byłoby mowy o stawieniu czoła Rosji. Sama Ukraina, tylko ze swoimi zdolnościami militarnymi, mogłaby na tej wojnie przetrwać najwyżej kilka miesięcy. Ukraińcy otrzymywali od początku najpierw lekkie uzbrojenie i środki pola walki krótkiego zasięgu, a potem stopniowo coraz więcej i coraz bardziej zaawansowane technologicznie aż po czołgi, samoloty, drony, śmigłowce, działa, wyrzutnie, rakiety.

A więc były to amerykańskie systemy Patriot, NASAMS, HIMARS, Avenger, czołgi Abrams, drony Black Hornet i inne z jeszcze 20 państw, pociski Javelin i GLSBD, pociski plot Stinger, BWP Bradley, wozy opancerzone Stryker;

polskie – armatohaubice KRAB, przenośny przeciwlotniczy zestaw rakietowy Piorun;

francuskie – armatohaubice Caesar, ppk Milan 2, Bojowe Wozy Rozpoznawcze AMX-10RC, system plot. SAM P/T Mamba;

niemieckie – granatniki Panzerfaust, transportery opancerzone M 113, działa Gepard, wyrzutnie rakiet Mars, systemy obrony powietrznej IRIS-T SLM, czołgi Leopard, BWP Marder;

brytyjskie rakiety dalekiego zasięgu Storm Shadow, czołgi Challenger.

Tu można by wyliczać długo. Uzbrojenie, sprzęt i wyposażenie dostarczane Ukrainie to tysiące produktów i nazw, z czego co najmniej kilkaset to czołgi, samoloty, drony, wozy bojowe, lekkie i ciężkie uzbrojenie niezwykle skomplikowane technologicznie, wymagające długiego szkolenia i treningu obsługujących je żołnierzy. Instrukcje do obsługi tych urządzeń zostały wydane w kilkunastu językach świata, a mają je obsłużyć żołnierze ukraińscy, którzy dobrze znają, poza własnym językiem, tylko rosyjski. Krótkie szkolenie za granicą to za mało. Powstała swoista wojskowa wieża Babel, w której czasami trudno jest zrozumieć co, czym i w jaki sposób uruchomić, obsłużyć, wycelować, odpalić itd. A do tego dochodzi jeszcze serwisowanie. Przecież większość tego uzbrojenia i sprzętu w przypadku awarii, żeby go usprawnić, trzeba wieźć do kraju pochodzenia. Nie ma szans na serwisowanie i naprawę na miejscu, w Ukrainie. Efekt tej „militarnej wieży Babel” to dużo mniejsza efektywność wykorzystania środków pola walki a często wręcz marnowanie nowoczesnego uzbrojenia dostarczanego przez Zachód.

Z powyższego wynikają ważne wnioski na przyszłość, a mianowicie: trzeba dążyć do posiadania własnego, w miarę jednorodnego uzbrojenia oraz takiej współpracy z innymi państwami, by w razie wojny można było skutecznie wykorzystywać także ich zdolności militarne.

Zakończenie

Te trzy lekcje z wojny w Ukrainie to jedynie mała część doświadczeń, zdobytych w trakcie tego konfliktu zbrojnego. Warto przyglądać się działaniom wojennym, analizować je i wyciągać wnioski po to, by nie popełniać błędów własnych na ewentualnej wojnie z naszym udziałem. Mówi się, że państwa często przygotowują swoje armie do wojen minionych i choć to brzmi jak nonsens, to akurat ta wojna pokazała, że jednak takie działanie też ma sens. Dlatego warto analizować cały przebieg wojny, niczego z góry nie zakładać i opierać swoje wnioski i rekomendacje na podstawie prawdziwych faktów, zdarzeń, zjawisk i procesów, bez upiększania i wyolbrzymiania lub pomniejszania czegokolwiek. Warto i trzeba takie wnioski formułować na podstawie przeprowadzonych badań pochodzących z wojny, a nie tylko z gier komputerowych i z opowiadań wojennych.

Bogusław Pacek – profesor nauk społecznych, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego, doctor honoris causa uniwersytetów Ukrainy: Obrony Narodowej w Kijowie i Sił Powietrznych w Charkowie. Generał dyw. w stanie spoczynku – były rektor Akademii Obrony Narodowej, Asystent Szefa Sztabu Generalnego WP ds. Wojsk Lądowych i Wojsk Specjalnych, Komendant Główny Żandarmerii Wojskowej, Zastępca Dowódcy Operacji Wojskowej UE w Czadzie i RŚA, doradca dwóch ministrów obrony narodowej, doradca NATO ds. reformy systemu edukacji wojskowej w Ukrainie.

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń – luty 2024 r.

 

1.

Podczas rodzinnej uroczystości w łódzkiej Manufakturze, dzisiejszym kompleksie usługowo-rozrywkowym, ktoś zwrócił moją uwagę na dziwny zakątek. Na wygodnej sofie obok wejścia do toalet leżą dwie poduszki umieszczone tam dla wygody użytkowników – jedna z kolorowym wizerunkiem twarzy Wiesława Gomułki, druga z portretem Edwarda Gierka. Nad nimi ściana wyklejona pożółkłymi numerami „Trybuny Ludu”. W tym sztafażu goście lokalu załatwiają swoje niecierpiące zwłoki naturalne potrzeby…

Nie zdołałam zauważyć, by ktokolwiek zareagował na ten widok inaczej, niż z uśmiechem. Niemniej jednak po dziś dzień utkwił mi ten widok w oczach. Jak go odczytać, jak go zinterpretować? Czy to była ironia, czy chęć poniżenia przywódców Peerelu? Wyparcia ze świadomości kilkudziesięciu lat naszej historii? „Skreślenia” wartości, niektórych życiorysów. Czy też symboliczne wyparcie śladów po odrzuconej „komunie”?

Kiedy teraz zastanawiam się nad tym raczej marnym dowcipem, przychodzi mi do głowy postać Agnieszki Osieckiej i jej niezwykła twórczość, jej biografia od czasów powojennych po kraniec Peerelu (1936–1971).

Osiecka (a żyła ona w latach 1936–1997) jeszcze jako młoda dziewczyna, aż do początków III Rzeczypospolitej, nieprzerwanie prowadziła dzienniki. Po jej śmierci zapiski te doczekały się druku. W nich wyraża się cała epoka, kilka dekad przeżyć i doświadczeń. Przemyślanych. Wpierw dziecinnych, szkolnych, studenckich, młodzieńczych, a z czasem dorosłych. Szeroko obecna jest tam sztuka i twórczość artystyczna.

Rodzi się pokusa, by uważnie i dokładnie przeanalizować zarówno notowane ad hoc wrażenia, jak i refleksje, jak też pisane z dystansu wspomnienia. Czy uda się je nanizać na jedną nitkę? Jak wystawić im „świadectwo dojrzałości”? Czy każde z nich potraktować należy jako studium przypadku? Czy też znaleźć główny leitmotiv?

Biografia Agnieszki Osieckiej, udostępniona i opublikowana przez jej córkę Agatę Passent, to gotowy materiał na dokument epoki zwanej Peerelem. Jest to obraz subiektywny, przeniknięty liryzmem, domieszką poezji i poczucia humoru, dystansu do szarzyzny oraz osławionej siermiężności tej epoki. Poszukując jakiegoś wspólnego klucza do ówczesnej rzeczywistości, upatruję go w następującym fragmencie piosenki napisanej przez Bułata Okudżawę w tłumaczeniu Osieckiej:

„Jeszcze czynny GS,

więcej piwa niż łez, (…….)

Kto nauczył cię tak

ładnie patrzeć na łzy”

Pierwsze dwa jej wersy to realistyczny obrazek spod gminnego sklepiku, pod którym wystają miejscowi z butelkami piwa i taniego wina. Ale potem – zadziwiająca refleksja o sztuce „ładnego spojrzenia na ludzki płacz”. W tym jednym błysku czułości zawiera się cała Osiecka. Osoba pełna ciepłych uczuć, przynależna do Krainy Łagodności. Pozbawiona nienawiści i wrogości. Niezdolna do zemsty, ani nawet do niechęci. Chłonąca wszelkie uroki młodości i sentymenty. Otwarta na miłość w jej wszelkich przejawach: do ludzi, ptaków, roślin, kwiatów, muzyki, teatru, kabaretu, kina – słowem światła.

Gdyby sobie zadać trud pytania, jak mogło to być możliwe, prawdopodobna odpowiedź brzmiałaby następująco: powojenny świat, który legł w gruzach, przywalony ciężarem niezliczonych indywidualnych i masowych tragedii, musiał się uporać z ich „odgruzowaniem”. Miał do wyboru: gest żony Lota odwróconej w stronę spopielonego miasta, zastygłej w martwy słup soli, albo też – po wypłakaniu morza łez – jego odbudowę. Jedynie prawdziwa kobieta, była w stanie zwrócić się słowami pocieszenia: „Nowe dzieci urodzą się nam”. Pozorna prostota tych słów, wyjętych z filmu Prawo i pięść, genialnie wyśpiewanych przez aktora Edmunda Fettinga, zawiera w sobie filozofię nadziei na przekór żądzy zemsty i odwetu. Zamiast opłakiwania bezpowrotnych strat, zamiast napawania się bezpłodną rozpaczą, zamiast zaciskania pięści, poetka proponuje rodzenie dzieci. Dzieci – zalążków przyszłości, poczętych z wiary w trwanie wiecznego życia. Z miłości do świata.

Osobowość Agnieszki Osieckiej sprzężona z jej dyskretną filozofią wyraża się w niezwykłej czułości. Słowo „czułość”, pochodzące od czucia i odczuwania, ma u swoich podstaw wrażliwość. Kartezjusz – filozof, który podzielił rzeczywistość na „martwe przedmioty” i „ożywione dusze”, oddał niedźwiedzią przysługę, stwarzając doktrynę mechanicyzmu. Na niej bazuje koncepcja neutralności, obojętności na cierpienia „bezdusznej materii”.

Poetycka wizja wszechświata, uniwersum Agnieszki Osieckiej, obejmuje czułością każdy przejaw istnienia, zarówno materialnego, jak i też społecznego i politycznego. Wszystko, co przynależy do ludzkiego świata, do człowieczego życia, zasługuje na przynajmniej próbę zrozumienia. Postawę Osieckiej warto porównać do Zygmunta Baumana „socjologii rozumiejącej” – polegającej na odmowie natychmiastowej oceny, zwłaszcza potępienia. W miejsce pogardy czy obwiniania uważny i wrażliwy obserwator docieka przyczyny danego zachowania, niekiedy wszak podświadomego czy zgoła nieświadomego. Oprócz „czułej wrażliwości” należałoby za Olgą Tokarczuk dodać talent do „czułej narracji”. Agnieszka Osiecka to prawdziwa mistrzyni tej sztuki. Każdy jej gest, każda jej metafora, działa jak pieszczota. Gładzi i wyrównuje kanty przykrej rzeczywistości. Unosi się ponad „skrzeczącą pospolitość”. Odmawia jej zadawania dodatkowych ran i zadrażnień. Patrzy na ludzi ze współczuciem – jak u Dostojewskiego „wszyscyśmy winni, wszyscy jesteśmy biedni”. Jeśli wszakże ktoś kogoś krzywdzi, zadaje komuś cierpienie, poetka docieka źródła jego motywów.

Można się dopatrzyć swoistego pobratymstwa Osieckiej z Jackiem Kuroniem, z jego refleksjami obecnymi w autobiografii Wiara i wina i innych publikacjach wspomnieniowych, m.in. w Rzeczypospolitej dla moich wnuków, jego testamencie politycznym z roku 2004.

Jacek Kuroń to nie tylko dawny entuzjasta czerwonego harcerstwa, ale również wizjoner; a Osiecka, zamiast aktywności politycznej wolała patrzeć na świat z dystansu zaprawionego humorem:

„I nagle – patrzcie – parlamenty,

o demokracji dyskusyje,

kto ich nauczył, Panie Święty…

Jak to w człowieku długo żyje…”

Wedle ustnej wypowiedzi Mirosława Chałubińskiego, „Osiecka w ogóle nie była politykiem ani politologiem, ale dzięki inteligencji, talentom syntezy świetnie rozumiała świat, polski Październik, który nie był pełną niepodległością, lecz zasadniczą zmianą na lepsze, o czym zapomniała polska prawica”. Dzięki tym talentom przyjaciel Osieckiej Jeremi Przybora po jej śmierci mógł napisać, że „uczyniła z Polski barak aż tak wielobarwny i niekiedy wesoły”.

Znowu  warto przywołać słowa Chałubińskiego: „Głównym tematem, którym wielowątkowo zajmowała się Agnieszka Osiecka, była relacja on–ona, miłość. Wśród jej związków znajdziemy Marka Hłaskę, Bułata Okudżawę, Jeremiego Przyborę, Jerzego Giedroycia, Daniela Passenta i – daleki jestem od wyczerpania tej listy. Trudno jednak nie zgodzić się z opinią, iż byli to interesujący mężczyźni. Jej wiersze nieprzypadkowo mają charakter anonimowy i zarazem autobiograficzny”.

„Ach kim jest ta pani

co zwie się miłością

kto umie tak zranić

napełnić zazdrością”

Należałoby wspomnieć też o przyjaźniach kobiecych Agnieszki: z Magdą Umer, Marylą Rodowicz, Katarzyną Gaertner i Hanną Bakułą. To artystki, z którymi łączyła poetkę długoletnia przyjaźń, oparta na podobnej wrażliwości i na wzajemnej lojalności, a także artystycznej współpracy.

2.

W miejskim krajobrazie naszego kraju, od pewnego czasu zaczęły się pojawiać ławki z rzeźbami wybitnych polskich postaci: uczonych, działaczy społecznych, poetów, pisarzy oraz innych artystów. Na jednej z takich ławeczek w parku na Saskiej Kępie w Warszawie zasiada Agnieszka Osiecka. Warto się zastanowić, czym zasłużyła sobie na taki przywilej i na tyle sympatii. Moją intencją nie jest bynajmniej analiza jej wszechstronnej twórczości, lecz raczej refleksja nad jej miejscem w kulturze PRL.

Po solidarnościowym przełomie, gdy – jak mogło się wydawać – doszło do odcięcia się za sprawą „grubej kreski”, od okresu pogardliwie zwanym „peerelem”, pisanym małymi literami. Symboliczna data 4 czerwca 1989 roku miała jakoby na zawsze zatrzasnąć ten „ponury” okres. Wkrótce też pojawiła się nowa chronologia dziejów powojennej Polski. W zamyśle jej promotorów, po epoce przedwojennej sanacji, a następnie po wybuchu wojny, okupacji oraz po powstaniu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, miała się pojawić Rzeczpospolita – bez przymiotnika. Zatem – wreszcie autentyczna!

W zamieszaniu i zamęcie nazewnictwa zapomniano o trwającej wciąż ustrojowej transformacji, powstawania hybrydy ustrojowej łączącej kapitalizm z jakąś formą demokracji i autokracji. Zmiany kolejnych przywódców zaowocowały zignorowaniem wcześniejszej chronologii. Okres PRL-u, znaczony nazwiskami „władców kraju nad Wisłą”: Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, Edward Gierek, Wojciech Jaruzelski…

W potocznej świadomości nagłe zmiany od jednego do drugiego „przywódcy narodu”, były odczuwane jako upadek dawnego autorytetu na rzecz następnego. Czczony dotychczas, popadał w niełaskę, a jego nazwisko wywoływało odruch niechęci albo pogardy i potępienia – ów cykl powtarzał się wielokrotnie.

Miało to swoistą logikę; od aprobaty czy wręcz uwielbienia Gomułki (wiec na Placu Defilad w dniu 24 października 1956 roku zgromadził 400 tysięcy osób), do szyderstwa i pastwienia się nad „Gnomem”, obwinianym za zmarnowanie zdobyczy „Października”. Po jego kompromitacji i wyszydzeniu przez Janusza Szpotańskiego, gdy „wstąpił na tron” Edward Gierek, na jego pytanie: „Pomożecie?”, wybuchł nieskłamany entuzjazm. Nie minęło wiele lat i ten sam przywódca doznał upokorzenia, wykpienia jego dobrej woli; jego „świtę” wywożono na taczkach… Dramatyczne wydarzenia z 1976 roku w Radomiu, osławione „ścieżką zdrowia”, podważyły mit klasy robotniczej jako „awangardy proletariatu”. Ofiary grudniowych wypadków w Gdańsku z roku 1970 przekreśliły szanse na pokojowe przejście między poprzednimi „decydentami”. Po tragicznych wydarzeniach na Wybrzeżu, gdy Gierek utracił władzę, począł się wyłaniać całkiem nowy system polityczny. Jego zwieńczeniem stała się NSZZ „Solidarność”. Fenomen robotniczych strajków rozwiał nadzieje na urzeczywistnienie haseł „Naród z Partią”. Demokracja zwana ludową, zaprowadzona przemocą, ujawniła głęboki fałsz „jedności narodu”.

Masowy ruch „Solidarności” po roku 1980 podważył dwubiegunowe podziały klasowe. Elity intelektualne włączyły się w tłum robotników i inteligencji. Lech Wałęsa, przywódca Solidarności nadał jej własną twarz. Na murach Stoczni Gdańskiej zawisły emblematy: Papież-Polak Jan Paweł II, Matka Boska Częstochowska – swego rodzaju ołtarz, obsypany kwiatami. Wówczas też użyto słowa komuna z pejoratywnym odcieniem. Wszystko, co wcześniej nazywano „realnym socjalizmem” – nawet tym „z ludzką twarzą” – znalazło się w jednym worze! Jak się powszechnie wydawało, nastał okres autentycznej niepodległości, wyzwolenia od komuny. Wiary i oczekiwania na swobody obywatelskie.

Rósł autorytet Kościoła Katolickiego. Dopiero wprowadzenie przez Wojciecha Jaruzelskiego stanu wojennego przesądziło o zamrożeniu i regresie procesu demokratyzacji. Stopniowe znoszenie restrykcji, uwalnianie więźniów oraz osób internowanych, spowodowało rozluźnienie napięcia. Wreszcie doszło do Okrągłego Stołu (1989), symbolicznego pojednania skonfliktowanych stron: nomenklatury partyjno-rządowej i wielu grup społecznych.

Sejm kontraktowy – dowód na możliwość dialogu, zapoczątkował pochód „prawdziwej demokracji” i zamknięcia okresu „komuny” z dniem 4 czerwca 1989 roku – zrodził utopię „czarnej kreski”. Gdyby zaufać tym symbolicznym datom, należałoby odtrąbić koniec PRL-u! Pozostała do wykonania już tylko lustracja, oddzielenie „zatrutego ziarna” od zdrowego!

Nasze iluzje na temat „nowej ery” pierzchają, gdy – za F. Braudelem – uwzględnimy kategorię „długiego trwania”. Z jej perspektywy krótkie epizody dziejów zlewają się w „długie trwanie”. Innym sposobem radzenia sobie z jakością dziejów jest kategoria pokolenia – albo generacji. Historia Polski (i nie tylko!) składa się z następstwa kolejnych pokoleń. Zaś poszczególne ludzkie biografie albo się pokrywają, albo „wystają” z danej generacji.

Niezwykłość osoby i twórczości Agnieszki Osieckiej, która hołdowała „lekkiej muzie”, wyraża się w specyficznym pomieszaniu żywiołów, szampana z czystą wodą. Poetycki smak i węch uchroniły ją od banału i trywialności. Tytuły takie jak Biała bluzka, Zrób sobie niedzielę, Lubię farbować wróble, Listy na wyczerpanym papierze, Wariatka tańczy zaskakują i bawią, cieszą ucho. Na przekór wszelkim absurdom, poetka dodaje im wdzięku i polotu. Żarty z ponuractwa szarych obywateli nawet im przysparzają uroku.

Jedną z głównych bohaterek Osieckiej jest Pani Miłość; swoista „choroba dwubiegunowa”. Motyw dramatycznej miłości czyni Agnieszkę Osiecką piewczynią intymności. Chroni ją od nadmiernej polityzacji i ideologizacji. Sprawia, iż jej piosenki stają się uniwersalne, mają znaczenie ponad podziałami generacyjnymi. Urzekają liryzmem i urodą polszczyzny.

Dla przyszłych badaczy jej dorobku główną kategorią pozostanie piosenka. Sama poetka, wzorując się na Wojciechu Młynarskim, żartobliwie mówiła o sobie „tekściara”. W istocie jej rzemiosło stało się rodzajem geniuszu. Czego by się nie dotknęła, niby król Midas, zamieniało się w złoto. Takie nieśmiertelne przeboje jak Małgośka albo Bal, unicestwiały różnice pokoleń, zacierały przelotne mody, łączyły młodzież i starszych. Zaś nade wszystko pozwalały uwalniać się od „przepolitykowania”.

3.

Rozważmy casus PRL-u w związku z biografią Agnieszki Osieckiej. Jej niezwykłość zawiera się w tym, iż mimo przynależności do „wyklętego”, odciętego „czarną kreską” okresu „pełnego zniewolenia” – jest to rzecz jasna stereotyp, a nie zniuansowany opis tej epoki – potrafiła zachować dystans, zarówno do przeszłości, jak i do teraźniejszości. Dzięki temu ominęła ją pułapka nawracania się na kolejną z „wiar” i doświadczania „hańby domowej”, wskutek naiwnego im zawierzania.

Agnieszka Osiecka – wynalazczyni „śpiewającej autobiografii” objawiła się jako głos całego pokolenia. Przywołajmy wspomnienie muzyka i kompozytora, Wojciecha Solarza:

„Wtedy jeszcze lepiej ją poznałem. Była niesłychanie naturalna, niesłychanie n i e p o d l e g ł a (wyróżnienie J. M.) bez cienia pychy czy zarozumiałości. Słowem – spontaniczna naturalność życia i bycia. Ginęła w ekipie, bo nikt, na przykład widząc ją na planie w rannych papuciach, nie czuł twardej <ręki> reżysera, który musi podejmować decyzje scalające różne interesy występujące w produkcji filmowej”.

Piorunujące wrażenie zrobiły wiersze Agnieszki na Jacku Kuroniu, gdy po raz pierwszy poszedł na spektakl STS-u.

„Pomyślałem, że ona publicznie, na swój sposób mówi o sprawach, o których i ja chciałbym mówić głośno. Szczególnie chodzi mi o jeden tekst: Kochankowie z ulicy Kamiennej. Usłyszałem tę piosenkę w czasie, kiedy nasz ruch wolnościowy umarł. Gorzej, my sami się poddaliśmy, przepolitykowaliśmy ten Październik. Uznaliśmy w pewnym momencie, że Gomułka ma tak wielkie poparcie społeczne, że nie mamy żadnych szans.

I Kochankowie z ulicy Kamiennej – piosenka o chłopcach i dziewczynach, które pragną pięknej miłości, ale żyją na takiej Kamiennej, gdzie wszystko jest brudne i złe – stała się rodzajem epitafium dla naszego ruchu. […] Myślę, że wiele osób na tej sali miało wrażenie, że to jest o nas i o wszystkim, co się działo dookoła. Agnieszka opowiadała, że każdy człowiek ma prawo do tego, co p i ę k n e.  I do dziś jest to dla mnie piosenka o krzywdzie, jaką można wyrządzić zwykłemu człowiekowi. I o tym, że prawo człowieka jest przez ludzi łamane. To był  m a n i f e s t  Agnieszki (wszystkie wyróżnienia J. M.).^[1]

Korzystając z zacytowanej wypowiedzi Wojciecha Solorza, spróbujmy zinterpretować program artystyczny Agnieszki Osieckiej.

Otóż sprawą najważniejszą dla Osieckiej – moim zdaniem – jest  p r a w o   d o   p i ę k n a.  Nawet najbardziej słuszne hasła: wolność, równość, sprawiedliwość, kiedy zakłócą równowagę między sobą nawzajem, z czasem ulegają dewaluacji. Tym bardziej, że niekiedy sobie wprost zaprzeczają. Pozbawione wspólnej „korony”, zakłócają wewnętrzną równowagę (jak równość żołądków wyklucza bezwzględną sprawiedliwość).

Ponadto wartości moralne i etyczne nie zawsze sprzyjają estetycznym. Żywioł polityki, szczególnie w epokach rewolucyjnych, ma tendencję do pochłaniania pozostałych. Dlatego też rewolucja „pożera własne dzieci”. Rozhukane, spuszczone z łańcucha emocje i instynkty prowadzą do destrukcji, nie jedynie materialnej, ale też duchowej. Agresja, gniew, wściekłość ludu, nawet w najbardziej „jedynie słusznej sprawie” niszczy społeczną tkankę, rozrywa ją na strzępki.

Upominając się o prawo do piękna, Agnieszka Osiecka jest pilną uczennicą Fiodora Dostojewskiego, który głosił: „Piękno zbawi świat”.

Powtórzmy słowa W. Solorza: „przepolitykowaliśmy Październik”. Ich sensem było wyznanie zbytniego, przesadnego przywiązania do polityki, do czynnika władzy. Wachlarz społecznych wartości powinien mieć różne barwy, zarówno czarne, jak i ponure, szarobure, a także te pastelowe. Mistrzostwo w operowaniu bogatą kolorystyką zaświadcza u Osieckiej o jej wrażliwości, zarówno intelektualnej, jak i też uczuciowej. Nie przypadkiem herbową oznaką poetki stało się uwielbienie dla przyjaciół. Charakterystycznym rysem większości jej sympatii, kobiet i mężczyzn, okazywała się wierność, wielkoduszność, trwałość w przyjaźni.

Zanurzenie się bez umiaru w politykę mimowolnie doprowadza do jednostronności, przeoczania pozostałych wymiarów ludzkiego losu. Odbiera smak młodości, prowadzi do alienacji, generalnie – niszczy więzi między rozdartymi politycznymi obozami.

Następstwa pokoleń, bunt przeciwko „starym”, to naturalny przejaw społecznego rozwoju; generacja zstępująca uwalnia miejsce dla wstępującej. Modelowym przykładem tej prawidłowości jest klasyczna powieść Turgieniewa Ojcowie i dzieci. Powojenne pokolenie pryszczatych z czasu Peerelu, zbuntowane przeciw rodzicom, wprawdzie „odnawia krew”, jednak wskutek braku życiowego doświadczenia, zalicza własne „pomyłki i wypaczenia”.

Jak wobec tego mogło dojść do tego, iż cała twórczość Agnieszki Osieckiej (dziennikarska, filmowa, teatralna, pisarska, poetycka i piosenkarska) potrafiła wywołać zachwyt u niemal wszystkich pokoleń?

Poszukując klucza do tej tajemnicy trafiamy na jej niepowtarzalny poetycki talent. Żywioł liryzmu przeniknął wszystko, nadał mu zapach, smak i specyficzny dotyk. Jacek Kuroń napisał tekst Listy jako dotyk. Wszystkie ludzkie zmysły eksplodują w „zmyśle metafizycznym”. Żaden cynik ani nihilista nie zdołał mu się oprzeć. Wielkoduszność, wspaniałomyślność to firmowe znaki Osieckiej. I jeszcze – empatia.

W jednym ze wspomnień odnalazłam zdumiewające wyznanie: „Gomułka to ja!” Chodzi o to, że wychował ją klimat polskiego Października – polityczny, etyczny, estetyczny a Gomułka był wtedy naprawdę ogromnie popularny. Nie mniej niż w swoim czasie J. Piłsudski. Nie ma w tym wyznaniu ironii, bo nie sposób się uwolnić od wrażenia pokrewieństwa życiorysu poetki i biografii Towarzysza Wiesława. Żyli bowiem w tej samej epoce.

4.

Być może popełniam niemałe nadużycie, próbując uogólnić wyznanie Osieckiej, na postacie kolejnych polityków PRL-u: Gomułki, Gierka, Jaruzelskiego, Wałęsy, którzy swych koncepcji politycznych w pełni nie zrealizowali. Każdy z nich początkowo z podobną wiarą we własne rządy i w swoją słuszność, lecz w końcu odchodził w niesławie. Czy to jest jednak wystarczający powód, by mieszać ich z błotem? Nie lepiej byłoby im wszystkim wystawić ławeczki, przysiąść się do nich i wspólnie przemyśleć wszelkie doświadczenia?

W cytowanym już wspomnieniu muzyka Wojciecha Solorza o Osieckiej pada słowo „niepodległa’’. Zwykle dotyczy ono ojczyzny, bytu zbiorowego. W przypadku poetki, wyjątkowej indywidualistki, jest ono pojedyncze, niepowtarzalne. Mimo to – dotyczy jej wewnętrznej swobody. Niezależności od nikogo…

Nieznośna lekkość bytu – emblematyczny tytuł powieści Milana Kundery – swego czasu piętnował aksjologiczną pustką realnego socjalizmu. Życiorys Agnieszki Osieckiej, doświadczonej Peerelem, zaświadcza, iż można istnieć pełnią życia bez względu na wszelkie okoliczności. Wystarczy je wyśpiewać – „piosenka jest dobra na wszystko” jak w kabarecie Starszych Panów.

Nowe generacje młodzieży, wykpiwając pokolenie „dziadersów”, oszczędziły Poetkę z Saskiej Kępy. Jej poezja, wyśpiewana w ulotnych piosenkach, połączyła wszystkie pokolenia. Poezja i Dobroć, wedle słów K. C. Norwida, „to wszystko co pozostaje”. Nie sposób oprzeć się „leciutkim obłokom poezji”!

Do „świętej triady” najwyższych wartości, warto dodać jeszcze jedną – Miłość:

„Przyjaciele moi i moje przyjaciółki

Nie odkładajcie na później

Ani piosenek, ani egzaminów

Ani dentysty, a przede wszystkim

Nie odkładajcie na później miłości”.

Nawet gdyby ona była „potargana”, jak w tytule książki Uli Ryciak^[2].

^[1] Z. Turowska, Osiecka, nikomu nie żal pięknych kobiet, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2022, s. 109.

 

^[2] U. Ryciak, Potargana w miłości. O Agnieszce Osieckiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.

 

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

Co roku na przełomie listopada i grudnia odbywa się globalna konferencja klimatyczna. Prawie zawsze po jej zakończeniu politycy ogłaszają sukces, naukowcy ostrzegają, że podjęte działania są niewystarczające, a przedstawiciele organizacji pozarządowych wyrażają rozczarowanie osiągniętymi efektami i nawołują do protestów. Taki teatr trwa już prawie trzydzieści lat, ponieważ pierwsza konferencja stron konwencji klimatycznej (COP) odbyła się w 1995 r.

O co chodzi z tym klimatem?

Klimat najczęściej jest utożsamiany z temperaturą, ale pod tym pojęciem kryje się całość zjawisk pogodowych występujących na danym obszarze. Ograniczenie klimatu do temperatury wynika ze współczesnych sposobów pomiaru jego zmiany. Najprościej jest to robić poprzez pomiar temperatury, a za punkt wyjścia przyjmuje się średnią temperaturę sprzed okresu przemysłowego. Zazwyczaj okresem obserwacji, na podstawie którego można określić klimat, jest trzydzieści lat.

Klimat może się zmieniać. Takie zmiany mogą wynikać z przyczyn naturalnych i antropogenicznych. Skala zmian również może mieć różny charakter. W przeszłości odnotowywano zmiany lokalne, w skali regionalnej, np. mała epoka lodowcowa objęła swoim zasięgiem jedynie region północnego Atlantyku, lub globalnej.

Dlaczego współczesna zmiana klimatu budzi tak wielkie obawy? Po pierwsze, ma ona charakter globalny, a więc dotyczy całej Ziemi. To powoduje, że nie da się przed nią uciec. Po drugie, jej tempo, z przyrodniczego punktu widzenia, jest zatrważające. Szacuje się, że w okresie najbardziej gwałtownych zmian występujących podczas ostatniej epoki lodowcowej temperatura zmieniała się o około 0,005°C na dekadę. Obecnie obserwowane tempo zmian jest szacowane na około 0,2°C na dekadę. To pokazuje, z jak bardzo gwałtownymi procesami musimy się współcześnie mierzyć.

Globalny charakter zmiany klimatu nie oznacza, że procesy te zachodzą równomiernie. Tempo zmian jest zdecydowanie wyższe nad lądem niż nad obszarami morskimi. Z tego powodu na półkuli północnej zmiany mają głębszy charakter. Polska jest w grupie krajów europejskich, które silnie odczuwają zachodzącą zmianę klimatu. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMiGW) podaje, że już obecnie średnie temperatury w Polsce są o około 1,5°C wyższe, niż miało to miejsce w latach 70. XX w. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że Międzyrządowy Panel ds. Zmiany Klimatu (IPCC) uznaje, że przekroczenie globalnej średniej temperatury o 1,5°C powoduje nieodwracalne zmiany klimatyczne. Bardzo upraszczając, na tej podstawie można uznać, że klimat w Polsce już trwale się zmienił.

Klimat jest zjawiskiem złożonym. Na jego zmianę wpływa wiele czynników. Niektóre z nich mają charakter naturalny, inne są wynikiem działalności ludzkiej. Współczesna nauka wskazuje, że za obecną zmianę klimatu odpowiedzialny jest człowiek. Główną przyczyną jest antropogeniczna emisja gazów cieplarnianych, spośród których najważniejsze to dwutlenek węgla, metan i podtlenek azotu. Wiele osób podaje w wątpliwość ludzką odpowiedzialność za występujące zmiany, ale bezspornie to ludzkość jest głównym sprawcą zachodzących zmian. Po pierwsze, od początku rewolucji przemysłowej na Ziemi znajduje się osiem razy więcej ludzi, niż to było wcześniej. Każdy dodatkowy człowiek potrzebuje przestrzeni do życia i wytworzenia pożywienia. Zmiany cywilizacyjne, a w szczególności gwałtowny wzrost zapotrzebowania na zasoby, sprawiły, że ludzkość masowo przekształciła powierzchnię Ziemi, pozbywając się naturalnych magazynów gazów cieplarnianych (głównie lasy i mokradła) przy jednoczesnej zwielokrotnionej emisji tych gazów do powietrza. Nawet jeśli, jak podkreślają niektórzy, statystycznie emisja pochodzenia ludzkiego jest mniejsza od emisji naturalnej, np. w wyniku erupcji wulkanów, to należy zwrócić uwagę, że to działania człowieka doprowadziły do wystąpienia punktu zwrotnego, jakim jest nadmierna koncentracja gazów cieplarnianych w atmosferze.

Dlaczego zmiana klimatu jest groźna?

Z punktu widzenia środowiska przyrodniczego i człowieka problemem nie jest sam klimat, ale tempo jego zmiany. Organizmy są w stanie dostosować się do różnych warunków klimatycznych. Z tego powodu na Ziemi obserwujemy życie zarówno w warunkach polarnych, jak i tropikalnych. Jednakże gwałtowne, ze środowiskowego punktu widzenia, zmiany klimatu powodują, że wiele organizmów nie jest w stanie dostosować się do nowych warunków. Czy jednak jest to podstawą do radykalnej zmiany naszych przyzwyczajeń?

Pomijając osoby, które wbrew faktom negują zmianę klimatu, warto zauważyć, że istnieje liczna grupa osób bagatelizujących problem. W Polsce te osoby wręcz cieszą się ze zmiany klimatu, podkreślając, że rosnąca temperatura przyczynia się do zmniejszenia rachunków za ogrzewanie. Jednakże, jak już wspomniałem na początku tego tekstu, zmiana klimatu to szereg zjawisk pogodowych, a nie tylko kwestia temperatury. Ponadto skutki zmiany klimatu są znacznie dalej idące.

Proces zmiany klimatu wpływa na to, że zjawiska pogodowe stają się bardziej gwałtownymi. Z tego powodu zmianie temperatury towarzyszą nagłe burze, huraganowe wiatry, trąby powietrzne, powodzie oraz susze. Ich częstotliwość i długość okresów występowania uległy zwiększeniu, co powoduje, że skala szkód w przyrodzie i otoczeniu człowieka jest coraz większa. Te czynniki wpływają na zmiany w dostępności wody. W przypadku Polski bezśnieżne zimy prowadzą do gorszego nawodnienia pól, pogorszenia dostępności wód powierzchniowych i gruntowych, a nawet susz. W praktyce, od dłuższego czasu susza w rolnictwie jest obserwowana corocznie. Warto przypomnieć, że jeszcze w latach 80. XX w. w Polsce licznie prowadzono działania melioracyjne, mające na celu osuszanie użytków rolnych. Jednocześnie gwałtowność występowania zjawisk pogodowych powoduje, że burze coraz częściej przekształcają się w ulewy, co skutkuje podtopieniami występującymi w miastach i na wsi. Utrudnia to transport, przesył energii, niszczy uprawy, jak również prowadzi do przyspieszonej erozji gleb. Krótsze zimy skutkują przyspieszeniem okresu wegetacyjnego roślin, co w większym stopniu naraża je na oddziaływanie przymrozków, szkodników i choroby. Dłuższy okres wegetacyjny oznacza również większe zapotrzebowanie na wodę, a z tą, jak wspomniałem, mogą pojawić się problemy.

W ten sposób zmiana klimatu wpływa na przekształcenia w ekosystemach, co z kolei prowadzi do ginięcia różnego rodzaju gatunków. Problem degradacji różnorodności biologicznej jest jednym z najważniejszych zagrożeń przyrodniczych, a czasy współczesne określane są jako szóste masowe wymieranie gatunków.

Zmiana klimatu to też możliwość pojawienia się na danym terytorium nowych gatunków. W tym kontekście najczęściej wspomina się o zwierzętach migrujących, które mogą być konkurencją dla rodzimych gatunków, ale warto również zwrócić uwagę, że wraz z takimi osobnikami wędrują bakterie i wirusy, które wcześniej nie przetrwałyby w naszym klimacie. Trafiają one do środowiska, które nie jest przygotowane na ich występowanie. W ten sposób nie tylko zwierzęta, w tym hodowlane, ale i ludzie stają się bardziej narażeni na różne choroby. Dla przykładu warto w tym miejscu wspomnieć o rosnącym ryzyku rozpowszechnienia się malarii w Europie. Dla Europejczyków choroba ta może być bardziej śmiertelną niż pandemia Covid-19.

Gwałtowne zjawiska pogodowe, takie jak: powodzie, osuwiska błotne, huragany, mogą niszczyć dobytek ludzki. Zagrożenie dotyczy mienia ruchomego i nieruchomości. W mediach coraz częściej widzimy przekazy pokazujące zalane miejscowości, drzewa upadające na samochody, wiatry zrywające dachy domów itp. Skutkiem tego jest m.in. konieczność zmiany technologii w budownictwie, które zwiększałyby odporność budynków na takie zjawiska. Z tym wiąże się również wzrost kosztów odpowiednich ubezpieczeń.

Oprócz kosztów ekonomicznych zmiana klimatu może prowadzić do powstania kosztów społecznych. W tym kontekście najczęściej wspomina się o rosnącym ryzyku migracji z terenów, na których warunki życia drastycznie pogarszają się, w tym z terenów zalewanych przez podnoszący się poziom wód morskich. Jednakże warto wspomnieć, że w tym kontekście coraz częściej rozważa się możliwość wybuchu konfliktów o zasoby, w tym o wodę. Starcia zbrojne o ten zasób już miały miejsce, głównie w Azji Środkowej. Ich skala jest niewielka, ale wskazuje na rosnące ryzyko.

Zmiana klimatu nie może być oceniana jedynie w kontekście kosztów. Uczciwość naukowa wymaga stwierdzenia, że na niektórych obszarach mogą pojawić się korzyści. Na przykład przewiduje się, że w Rosji mogą poprawić się warunki do rozwoju rolnictwa. Jednakże w ogólnym rozrachunku, globalnie, zmianę klimatu należy postrzegać jako zagrożenie i to nie tylko w kategoriach utraconego dochodu, ale przede wszystkim zagrożenia dla życia ludzkiego.

Kończąc tę część, warto jeszcze zwrócić uwagę, że nawet jeśli zimą zdarzają się niższe rachunki za ogrzewanie, to zazwyczaj latem musimy ponosić wielokrotnie większe koszty klimatyzacji pomieszczeń.

Polityka klimatyczna, czyli próby przeciwdziałania zmianie klimatu

W 1992 r. podpisano Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmiany klimatu. Od tego czasu minęło już ponad trzydzieści lat, a więc okres odpowiedni do oceny z punktu widzenia klimatu. Efekty są rozczarowujące.

Konwencja została napisana zgodnie z ówczesnymi założeniami zrównoważonego rozwoju, tj. podzielono w niej świat na państwa rozwinięte i rozwijające się. Ponadto na te pierwsze – tzw. kraje Aneksu I – nałożono zobowiązania redukcyjne. Pierwszy zestaw ograniczeń został nazwany Protokołem z Kioto i obowiązywał do 2012 r. Już jego wdrożenie w życie wiązało się z licznymi kontrowersjami. Dalej było jeszcze trudniej. Co prawda w 2015 r. na konferencji COP21 udało się podpisać Porozumienie paryskie, w ramach którego państwa zobowiązały się do: ograniczenia średniego wzrostu temperatury do 1,5°C w porównaniu z epoką przedindustrialną (w praktyce jest to mało prawdopodobne, ponieważ obecnie globalny wzrost średniej temperatury przekracza już 1°C) oraz do osiągnięcia w możliwie jak najszybszym czasie neutralności klimatycznej. Neutralność klimatyczna oznacza zdolność do równoważenia emisji gazów cieplarnianych liczonych w ekwiwalencie CO₂ (a więc z różnych źródeł) z możliwościami pochłaniania adekwatnej ilości tych gazów, również liczonej w ekwiwalencie CO₂. Skutkiem tego wiele państw wprowadziło odpowiednie polityki zmierzające do osiągnięcia neutralności klimatycznej. Na przykład Unia Europejska zadeklarowała, że zrealizuje ten cel w 2050 r., natomiast Chiny i Ukraina zakładają osiągnięcie tego celu w 2060 r.

W praktyce, pomimo różnych porozumień podpisywanych w ramach Konwencji klimatycznej, trudno jest mówić o globalnej polityce klimatycznej, a jednocześnie należy podkreślić, że zmiana klimatu jest problemem globalnym, a więc jego rozwiązanie również musi nastąpić w takiej skali. To od woli państw sygnatariuszy poszczególnych porozumień zależy sukces w ograniczaniu zmiany klimatu. W praktyce nie jest konieczna reakcja wszystkich państw, a jedynie należących do G-20, ponieważ te państwa są odpowiedzialne za około 75% globalnej emisji antropogenicznych gazów cieplarnianych. Jednakże zauważa się, że to te podmioty stosunków międzynarodowych mają największe problemy z podjęciem adekwatnych działań. Najbardziej jaskrawym tego przykładem są Stany Zjednoczone Ameryki, które podpisały Porozumienie paryskie, aby już po 30 dniach się z niego wycofać. Następnie, po zmianie prezydenta, USA ponownie ratyfikowały to porozumienie, ale w obliczu nadchodzących wyborów prezydenckich przyszłość polityki klimatycznej w USA jest nadal niepewna.

Warto się zastanowić, jakie są efekty ponad 30 lat trudnej współpracy międzynarodowej w zakresie przeciwdziałania zmianie klimatu. Złośliwi twierdzą, że jest nimi jedynie 28 konferencji międzynarodowych, które są okazją do spotkań przywódców państw i polityków różnego szczebla. Natomiast trudno doszukiwać się wymiernych efektów. W dużej części jest to prawdą. Statystyki w zakresie globalnej emisji gazów cieplarnianych wciąż wskazują tendencję wzrostową. W ciągu trzydziestu lat odnotowano wzrost emisji o około 1/3. Jednakże obserwuje się powolne ograniczanie tej emisji w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie emisja utrzymuje się prawie na niezmienionym poziomie. Natomiast w ciągu tych trzydziestu lat nastąpił znaczący wzrost emisji gazów cieplarnianych z krajów rozwijających się. W ostatnich latach kraje rozwijające się są odpowiedzialne za ponad 65% globalnej emisji. Podsumowując, należy stwierdzić, że długookresowych efektów redukcji emisji gazów cieplarnianych nie widać. Oznacza to, że stężenie gazów cieplarnianych w atmosferze nadal będzie rosło. Nie jest to optymistyczna wiadomość, ponieważ nawet przy zastopowaniu procesów koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze, klimat nadal będzie się ocieplał. Jest to efektem opóźnień, jakie występują w przyrodzie.

Jakie są przyczyny nieskuteczności polityki klimatycznej?

Powyższe rozważania skłaniają do przekonania, że dotychczasowe działania polityczne nie przynoszą spodziewanych efektów. Podobne przeświadczenie dotyczy nawet polityki Unii Europejskiej, która jest uznawana za najbardziej zaawansowaną na świecie. Naukowcy wskazują, że konieczne jest zwiększenie wysiłków, czego przejawem było podniesienie celów redukcyjnych Unii Europejskiej na rok 2030. Nastąpiło to po opublikowaniu Strategii Europejskiego Zielonego Ładu. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że krok ten spotkał się ze sprzeciwem licznych środowisk, a w szczególności rolników. Skoro więc problemy społeczne pojawiają się w krajach wysoko rozwiniętych, o stosunkowo wysokim poziomie świadomości społecznej, to czego oczekiwać od mieszkańców państw rozwijających się, którzy są na początkowym etapie zaspokajania swoich potrzeb?

Przyczyny nieskuteczności polityki można podzielić na trzy podstawowe grupy: polityczną, ekonomiczną i społeczną. Wszystkie trzy grupy zazębiają się, więc podział ten nie jest jednoznaczny, ale wydaje się czytelny.

Przyczyny polityczne. Do skutecznego działania na płaszczyźnie globalnej potrzebna jest kooperacja. Pierwsze dekady XXI wieku wskazują na występowanie odwrotnej tendencji. Początkowy gwałtowny rozwój globalizacji ulega spowolnieniu. Nie oznacza to zahamowania tego procesu, ale pomijam te rozważania, ponieważ nie ma tu na nie miejsca. Warto jedynie zwrócić uwagę na narastającą nieufność, której najbardziej jaskrawym przejawem jest wojna w Ukrainie oraz spory pomiędzy Chinami a USA. Wobec narastających napięć, a nawet rosnącego ryzyka wybuchu globalnej wojny, problem klimatu schodzi na dalszy plan. Tę tendencję było widać również na forum Unii Europejskiej.

Polityka wewnętrzna również nie skłania do podejmowania działań redukujących emisję gazów cieplarnianych. Większość inicjatyw z tego zakresu jest kosztowna, co powoduje, że ich ciężar ponosi całe społeczeństwo. Potencjalne korzyści są trudne do zmierzenia. I jak przekonać społeczeństwo, że uniknięto katastrofy? W końcu, jeśli czegoś nie ma, to nie istnieje. Ponadto wspomniane korzyści mogą wystąpić dopiero w długim okresie, znacznie przekraczającym cykl wyborczy, a nawet kariery niektórych polityków. Jaki jest więc sens kierować swoją kosztowną ofertę do wąskiego elektoratu, zamiast zaspokajania bieżących potrzeb innych? To powoduje, że działania klimatyczne wielokrotnie mają charakter pozorny. Są podejmowane, dopóki nie wiąże się to z poważniejszymi kosztami w postaci inwestycji lub niezadowolenia elektoratu.

Przyczyny gospodarcze. Siłą napędową współczesnej gospodarki jest wzrost. Upraszczając, można stwierdzić, że bez ciągłego wzrostu sprzedaży gospodarka państwa pogrąży się w kryzysie. To powoduje, że cały czas konieczne jest napędzanie konsumpcji. Jednocześnie instrumenty ekonomiczne pomijają efekty zewnętrzne, takie jak zmiana klimatu. Koszty z tym związane zazwyczaj nie są uwzględniane w rachunku ekonomicznym. Wyjątkiem od tej reguły są różnego rodzaju polityki państwa, np. systemy handlu pozwoleniami na emisję gazów cieplarnianych, jednakże nie mają one charakteru powszechnego. W efekcie wzrostowi gospodarczemu towarzyszy wzrost emisji. W przypadku niektórych państw wskazuje się, że ta relacja może być zerwana, jednak to rozdzielenie ma jedynie pozorny charakter, ponieważ następuje redukcja produkcji towarów wysokoemisyjnych, której towarzyszy odpowiedni wzrost importu tych towarów. Ten import nie jest już wliczany do rachunku emisji. Ponadto brak powszechności polityk klimatycznych powoduje silne różnice w konkurencyjności produkcji różnego rodzaju dóbr, co często może wpływać negatywnie na produkcję krajową. Z tych powodów podmioty gospodarcze, które ze swej natury są zainteresowane maksymalizacją zysku, sprzeciwiają się wprowadzaniu dodatkowych kosztów klimatycznych. Ich siła w postaci pieniądza powoduje, że mogą istotnie wpływać na opinię publiczną. Wiele wskazuje, że przekonanie o wyższości klimatycznej gazu ziemnego nad energetyką atomową w Niemczech jest zasługą takiego oddziaływania rosyjskich koncernów gazowych.

Przyczyny społeczne. Natura ludzka i dominacja kapitalizmu powodują, że większość ludzi na świecie jest wychowywana zgodnie z postawą określaną przez E. Fromma jako „mieć”. Jej przeciwieństwo, czyli „być”, nas nie interesuje. Pieniądz stał się podstawową formą pokazania swojego statusu społecznego. Arystokrację zastąpili najbogatsi członkowie społeczeństwa. Nieważne jest, kim jesteśmy, jakie są nasze poglądy, co sobą reprezentujemy, ale ważne jest, jaki mamy samochód (nieistotne czy jest on nam potrzebny), liczy się marka noszonych ubrań, wysokość rachunku płaconego w restauracji czy wartość mieszkania. Sztuka, np. malarstwo czy rzeźba, nie jest oceniana przez pryzmat jej walorów artystycznych, ale przez wartość, jaką może przynieść jej sprzedaż. O naszym statusie społecznym decydują posiadane zasoby. Takie podejście jest w szczególności widoczne w krajach rozwijających się, dopiero wchodzących na ścieżkę konsumpcji. Tak było w Polsce lat 90. XX wieku i tak jest obecnie w azjatyckich krajach rozwijających się. W krajach wysoko rozwiniętych, gdzie wiele potrzeb majątkowych jest zaspokojonych, presja posiadania jest mniej silna. Jednakże to rozwijający się Wschód będzie w najbliższych dziesięcioleciach decydował o globalnej konsumpcji i produkcji dóbr. To z tych regionów będzie pochodziła emisja gazów cieplarnianych. Powstaje więc pytanie, czy da się spowolnić lub zahamować te procesy? Czy w dobie powszechnej wizualizacji i silnego wpływu amerykańskiej kultury materialnej (głównie poprzez przemysł filmowy) można odmówić mieszkańcom krajów rozwijających się prawa do posiadania domu jednorodzinnego i co najmniej dwóch samochodów, jak często są przedstawiane typowe amerykańskie rodziny? Jaką wartością mógłby być zastąpiony pieniądz, aby spowolnić konsumpcję dóbr i emisję gazów cieplarnianych? Na te pytania nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Jednakże bez ich rozważania i przebudowy świadomości społecznej nie ma szans na rozwiązanie problemu zmiany klimatu. Jedynie świadomość, że każda osoba jest odpowiedzialna za emisję i każda nasza decyzja wiąże się z emisją gazów cieplarnianych, może doprowadzić do przeciwdziałania przewidywanej katastrofie. Chowanie głowy w piasek i liczenie, że ktoś inny rozwiąże za nas problem, raczej nie przyniesie efektu. Można założyć, że w przypadku występowania coraz bardziej niekorzystnych zjawisk klimatycznych bogate kraje znajdą sposób na dostosowanie się do sytuacji. Jednak uciekinierzy z terenów zalewanych przez oceany, czy też zamienionych w pustynię w wyniku erozji, parowania i braku opadów nie będą przemieszczać się do innych biednych krajów, ale do bogatych, gdzie będą mieli cień szansy na bezpieczne życie. W takiej sytuacji obecny problem migracyjny jest dopiero wstępem do prawdziwych wędrówek ludów.

Zamiast podsumowania – co dalej?

Nieskuteczne wysiłki polityczne prowadzą do zastanowienia się nad dalszymi działaniami na rzecz klimatu. Pisząc te słowa w ostatniej dekadzie grudnia 2023 r., obserwowałem za oknem smutną, wietrzną pogodę, wywołaną czterema cyklonami: Abdul, Bodo, Costa i Zoltan, z których dwa przerodziły się w orkany Gerrit i Pia. Choć cyklony o tej porze roku nie są czymś zaskakującym, to częstotliwość ich występowania oraz siła może być uznana za kolejny dowód na istnienie zmiany klimatu.

W tym kontekście pierwszym wnioskiem, jaki się nasuwa, jest konieczność podjęcia działań adaptacyjnych. Zmiany klimatu nie można już ignorować. Myśląc o przyszłości, trzeba ją uwzględniać w naszych planach. To oznacza planowanie działań w warunkach narastającej niestabilności, ograniczenia dostępu do wody, rosnącego ryzyka wystąpienia niekorzystnych zjawisk pogodowych, ale również rosnących kosztów działalności w postaci ponoszenia opłat emisyjnych, które dotkną nie tylko podmioty gospodarcze, ale również gospodarstwa rolne i domowe.

Po drugie, konieczne jest zwiększenie wysiłku na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnianych. Jednakże to się nie uda bez powszechnej zmiany myślenia o świecie i gospodarce uwzględniającej koszty emisyjne i szerzej środowiskowe w działalności gospodarczej i codziennym życiu.

Dr Konrad Prandecki – Adiunkt w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowym Instytucie Badawczym, wiceprzewodniczący Komitetu Prognoz Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje się studiami nad przyszłością, gospodarczymi aspektami ochrony środowiska i teorią ekonomii z tego zakresu.

 

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

Wszystko jest nawzajem powiązane, a węzeł to święty.

Marek Aureliusz, Rozmyślania*

 

Marston Bates, amerykański przyrodnik¹, zwierzył się kiedyś, że pośród wielu pytań zadawanych mu przez ludzi, a dotyczących różnych gatunków zwierząt, nierzadko pojawia się pytanie: a jaki jest z nich pożytek?

– Nigdy nie umiałem odpowiedzieć na podobne pytania – pisze Bates. – Jestem przerażony sposobem myślenia, z którego ono się rodzi (…). Często reaguję odwróceniem pytania: a jaki jest pożytek z ciebie?

Przywołałam tutaj tę wypowiedź, albowiem nie tylko trafnie, ale i wyjątkowo zwięźle odsłania ona sposób traktowania przyrody przez ogromną większość ludzi, przekonanych o tym, że jej wartość powinna być liczona głównie bezpośrednią jej przydatnością dla człowieka. Nad przyczynami takiego toku rozumowania zastanawiało się wielu uczonych, nie tylko ekologów, przyrodników, ale także, a może przede wszystkim filozofów, etyków. I często upatrywali oni źródeł takiego wartościowania świata w judeochrześcijańskich tradycjach światopoglądowych. Otóż w I rozdziale Księgi Rodzaju mówi się o tym, że człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boga otrzymał we władanie świat i całą naturę. Tak więc religie te stawiają człowieka poza i ponad naturą. Inne istoty – zwierzęta, a tym bardziej rośliny, nie mówiąc już w ogóle o tworach przyrody nieożywionej, jako nieposiadające duszy, nie mają znaczenia; stanowią jedynie elementy pozwalające człowiekowi przeżyć ten czas, który poprzedza dojście do życia wiecznego. Wprawdzie w II rozdziale Księgi Rodzaju powiada się, że Bóg powierzył człowiekowi rolę raczej gospodarza aniżeli pana, ale przecież jedno i drugie prowadzi do utylitarnego traktowania przyrody. Przecież hodowca dba o swoje stado po to, aby wyciągnąć z niego jak najwięcej korzyści.

Takie poglądy wyrażało wielu uczonych. Głosił je w latach 60. XX wieku profesor kalifornijskiego uniwersytetu Lyn White jr. Jego sztandarowy wykład pt. The historical roots of our ecologic crisis, opublikowany najpierw w „Science” w 1967 r., obiegł wkrótce wiele periodyków naukowych. W tym samym czasie pisał o tym Daisetz Suzuki, będący wyznawcą buddyzmu zen, zauważając jednocześnie, że przeciwieństwem takiego traktowania przyrody są religie Wschodu, wedle których istoty pozaludzkie, jako uduchowione, zasługują na szacunek. Przytoczę jeszcze jeden fragment wypowiedzi Marstona Bates’a, przedstawiający formowanie się takiego sposobu widzenia świata, zgodnie z którym wszystko istnieje tylko dla człowieka: „(…) pozostało ono w spadku po średniowieczu, gdy wszystko w niewielkim i przytulnym świecie miało na celu służenie człowiekowi (…), straciło jednak rację bytu, gdy teoria Kopernika usunęła Ziemię z centralnego położenia w Układzie Słonecznym, kiedy Newton odkrył prawo rządzące ruchem gwiazd, kiedy Hutton odkrył bezmiar czasu, który przeminął, a teoria Darwina ustawiła człowieka we właściwych proporcjach w stosunku do reszty organizmów żywych (…) Nauka postawiła człowieka we właściwym miejscu: jest to jeden z milionów gatunków istot żywych rojących się na powierzchni niewielkiej planety dookoła mało ważnej gwiazdy. W gruncie rzeczy absolutnie nie jesteśmy w stanie przyjąć wszelkich wynikających stąd konsekwencji. Może tak być powinno, ja jednak myślę – pisze Marston Bates – że skromność wpływa na uszlachetnienie charakteru (…). Pozostajemy nadal ważni – i ja, i ty, i cała ludzkość. Ale motyl również – i nie dlatego, że nadaje się do jedzenia czy wyrobu lekarstw, albo że jest szkodliwy, gdyż niszczy drzewa cytrusowe. Jest ważny sam w sobie, jako część składowa przyrody”².

Niewątpliwie, w tradycjach kulturowych opartych na świętych księgach, w tym na Biblii, a także na średniowiecznych danych naukowych, religijne uzasadnienia stanowią silne wyznaczniki zachowań. Mogą one służyć jako ostateczne i już niepodważalne argumenty, bo przecież wynikają z prawa boskiego. Mogą być także interpretowane jako przyzwolenie dla bezwzględnego traktowania przyrody już nawet nie tylko dla zaspokojenia potrzeb, ale dla przyjemności i wręcz zachcianek istoty rzekomo najważniejszej – człowieka.

Lecz nie zapominajmy o pewnych faktach historycznych. Przecież zło wyrządzane przyrodzie przez gatunek ludzki wcale nie zaczęło się wraz z rozpowszechnianiem się Biblii. Owszem, interpretując słowa Biblii można było odczytać tam uzasadnienia do traktowania przyrody jak magazynu dla człowieka. Pamiętajmy jednak, że wyniszczanie całych gatunków zwierząt i roślin, przyczynianie się do erozji ziemi poprzez różne bezmyślne działania ludzkie już całe tysiąclecia temu powodowały skutki katastrofalne, zmieniając oblicze natury. Zauważył to Rene Dubos, profesor Uniwersytetu Rockefellera w Nowym Jorku, dlatego oponował przeciwko powyższym, zbytnim uogólnieniom, powiadając, że teoria, zgodnie z którą światopogląd judeochrześcijański jest odpowiedzialny za kryzys ekologiczny, jest niewątpliwie w jakimś stopniu prawdą, ale tylko półprawdą³.

Już na samym początku neolitu równocześnie z rolniczą ekspansją człowieka zaczęła się zagłada wielu gatunków wielkich ssaków i ptaków lądowych. A później masowe zabijanie zwierząt wcale nie było podyktowane tylko koniecznością, zdobyciem mięsa, ochroną pól uprawnych. Chociażby faraonowie egipscy, wraz z egipską arystokracją, urządzali dla rozrywki masowe obławy i mordy dzikiej zwierzyny, niekiedy aż do całkowitego ich wytępienia. Asyryjczycy – jak pisze Rene Dubos – z ogromną zaciekłością mordowali zwierzęta, polując dla zabawy na lwy i słonie, a także na inne gatunki zwierząt. Z kolei australijscy nomadowie, poprzez wzniecanie pożarów i wypalanie całych, ogromnych obszarów ziemi, przyczynili się – biorąc pod uwagę tamtejszy klimat – do erozji, zmieniając żyzne połacie w otwarte stepy. O erozji ziemi, spowodowanej nadmiernym wypasaniem bydła, napisał już Platon w Timajosie i Krytiaszu. Przypuszcza się także, że przyczyną upadku starej cywilizacji meksykańskiej Theotihuacon mogła być erozja spowodowana ówczesnym sposobem gospodarowania.

Nawet kulturze wschodniej, wraz z jej religiami, uznającymi przecież duchowość zwierząt, roślin, a nawet wód, skał i innych bytów traktowanych w naszej, zachodniej kulturze jako nieożywione, nie udało się uniknąć szkód wyrządzonych przyrodzie. Mnisi buddyjscy, takim szacunkiem darzący każdą żywą istotę, zużyli na budowę świątyń takie ilości drzewa, że ogołocili z lasów duże połacie ziemi.

Rene Dubos zwraca uwagę na fakt, że kultura japońska, silnie podkreślająca związek człowieka nie tylko z ziemią, ale i z całym kosmosem, też nie pozwala tej naturze spokojnie żyć. Wątpliwe jest bowiem, dla miłośnika natury, owo osławione piękno japońskich ogrodów, z dziwacznie ukształtowanymi, a tak naprawdę to zwyrodniałymi formami drzew – także przez miniaturyzację. A spośród kilkudziesięciu gatunków ptaków, które sto lat temu przelatywały nad Tokio, zostały jedynie dwa gatunki – wróble i jaskółki.

Niewątpliwie negatywne skutki oddziaływania ludzi na otoczenie zaczęło się zatem już dawno. Bezpośrednie korzyści, a nawet przyjemności, zawsze były ważniejsze, niż przyszłe rezultaty. Lecz dzisiaj negatywne wpływy ludzi na otoczenie są groźniejsze i bardziej rozległe zarówno ze względu na ogromny wzrost liczebności gatunku ludzkiego oraz na rozwój szeroko rozumianej techniki.

Zatem bezpośrednie korzyści od zarania dziejów dominowały w postępowaniu ludzkim, z akceptacją świętych ksiąg albo i bez. W niewielu filozofiach i religiach hamowały je nieco względy etyczne oraz szacunek dla różnych form życia na Ziemi. Nie mogły ich hamować wiedza ani rozsądek, bo nikt nie miał pojęcia o czymś, co dziś określamy jako zagrożenie czy wręcz katastrofa ekologiczna.

* * *

Uświadomienie sobie tego, jak wielki i zarazem negatywny jest wpływ gospodarki ludzkiej na przyrodę, przyniosły dopiero czasy współczesne. I to dopiero wtedy, gdy zmiany zachodzące na naszej planecie rozszerzyły się do sytuacji tak niebezpiecznych, że grożących zagładą wszystkich jej mieszkańców. Wiedza na temat ekosystemu, na temat jedności i współdziałania całego – wraz z nami, ludźmi – świata przyrody była nikła. Do niedawna wielu ludzi zupełnie nie mogło sobie wyobrazić, aby mogło im czegokolwiek z otoczenia zabraknąć. Dlatego, gdy w 1969 r. ogłoszony został raport sekretarza generalnego ONZ, U Thanta, a potem Raport Klubu Rzymskiego, ukazujące przyszłość świata i tym samym ludzkości w kategoriach katastrofalnych, wywołało to wielkie zdziwienie i wręcz niedowierzanie. Ludzie, przekonani o niewyczerpanych pokładach przyrody, musieli oswoić się z nowymi, szokującymi informacjami.

Nadszedł jednak w końcu czas, gdy świadomość wpływania przez ludzi na przyrodę, na losy planety staje się coraz bardziej powszechna. Zagadnienia i problemy ekologii są dziś jednymi z naczelnych. Projektuje się i realizuje technologie o rozległym znaczeniu dla ochrony przyrody, rozpowszechnia się wiedzę na te tematy, w tym także dotyczące oszczędzania zasobów Ziemi i jej ochrony w codziennym życiu każdego człowieka, np. propaguje się oszczędzanie wody, zbieranie i segregowanie odpadów itp., itd. Można wręcz powiedzieć, że nastała moda na ekologię.

A tak na marginesie: jako że moda rodzi na ogół możliwość zysku, pomiędzy działaniami o istotnym znaczeniu płyną sobie tu i ówdzie różne merkantylne strumyczki, a w nich niezliczone ilości różnych produktów z etykietką „Eko”, co magicznie wpływa na wzrost ich ceny i sprzedaży.

Spośród niezliczonych zjawisk związanych z propagowaniem i realizacją zachowań proekologicznych, szczególnie jedno przykuwa moją uwagę. Ponoć każda profesja, każdy rodzaj wykształcenia odbija swój ślad w umyśle człowieka, przyczyniając się do swoistego, poprzez pryzmat określonej wiedzy, postrzegania świata. Filozof ma nieodpartą skłonność do odnajdywania w nim praw najogólniejszych. A już od starożytności myśliciele twierdzili, że świat, i wszystko w nim, rozwija się poprzez walkę przeciwieństw. Także moja skłonność do filozoficznej refleksji każe mi zauważyć potężną walkę przeciwieństw, w jaką uwikłany jest rozwój proekologicznych zachowań ludzkich. Podczas gdy jedni walczą o ograniczenie ogromu zniszczeń dokonywanych w przyrodzie przez nieodpowiedzialne postępowanie człowieka, w tym także produkcję niezliczonej ilości odpadów, inni – dla których jedynym wyznacznikiem działania są względy finansowe i nadprodukcja we wszelkich postaciach – wkładają całą swą energię, pomysłowość i finanse w to, aby podstawowa twórczość każdego człowieka polegała na generowaniu niebosiężnych gór śmieci.

Jakiś czas temu, ale przecież nie tak bardzo dawno, aby tego nie pamiętać, rzeczy służyły latami, niektóre przechodziły z pokolenia na pokolenie, były konserwowane, naprawiane, nawet przerabiane. Obecnie całe rzesze specjalistów pracują ciężko nad tym, aby rzeczy były krótkotrwałe, aby trzeba było je nieustannie kupować, przez chwilę używać i szybko zużywać, wyrzucać i znowu kupować. Tym samym reklama osiąga szczyty pomysłowości. I teraz, jeśli nawet znajdzie się człowiek już świadomy tego, co tak naprawdę dzieje się wokół niego, mniej podatny na tego rodzaju manipulacje, a nawet całkiem odporny – to i na niego znaleziono sposób. Według zasady: jeśli nie można kogoś namówić na coś, to trzeba go zmusić. Jest to ten rodzaj przymusu, któremu ulegną nawet najbardziej odporni – przymus technologiczny. Sprawia on, że posiadane rzeczy, urządzenia itd. po określonym czasie psują się tak, aby nieopłacalna stała się ich naprawa, ewentualnie całkiem rozpadają się albo też starzeją się technologicznie, nie mogąc współpracować z rzeczami nieco już nowszymi, nawet jeśli zniszczeniu ulegnie drobna część, dawniej podlegająca wymianie, dziś – programowo – jedynie przez krótki okres produkowane są części zamienne do różnorakich urządzeń, aby po krótkim czasie były już nieosiągalne, aby zamiast rzecz naprawiać, zmusić klienta do zakupu całkiem nowego urządzenia.

Otóż jak wspomniałam, rzesze specjalistów pracują dziś w wielu firmach nad czymś, co po angielsku nazwano  planned absolescense, czyli planowane starzenie się. Dzięki tak rozumianej pracy naukowej wiele spośród zakupionych rzeczy w sposób gwarantowany rozpada się w nieomal ściśle zaplanowanym czasie. Są to najczęściej rzeczy drogie – pralki, lodówki, samochody, telefony, smartfony itp., itd., ale także i te nieduże, proste i niedrogie, jak … gumowe rękawice chroniące ręce podczas niektórych prac. Może to i głupstwo, ale jednak warto na to zerknąć, bo pozwala to wyjątkowo łatwo wspomniany proces zauważyć. Nigdy nie kosztowały drogo, a jednak dawniej służyły dotąd, dopóki nie zostały nieopatrznie przedziurawione, przecięte. Dziś, po upływie dwóch, trzech tygodni (zależy od planów producenta), guma zaczyna mięknąć i rozłazić się, zamieniając się w kleistą maź. Widocznie nawet ich czas użytkowania opłaca się skrócić.

Oczywiście, istnieje recykling – i o nim mówi się dużo, bardzo dużo. Jakoś tak jest, że ogromna liczba pięknie brzmiących słów nie budzi ufności, miodousty poeta na ogół pozostaje w sferze tylko słowa, a Tadeusz Kotarbiński w swej „Prakseologii” zauważył, że mówienie z pewnością jest formą czynu, jednak bynajmniej nie tego samego, co wykonywanie czynności, o której się mówi.

Nie zamierzam bynajmniej (proszę wybaczyć trywialne sformułowanie) pakować wszystkich i wszystkiego do jednego worka. A zatem rzecz nie dotyczy tych, którzy sprawę recyklingu traktują rzetelnie, tych, którzy np. niosą swoje nieużyteczne już smartfony do punktu ich odbioru, ani tych, którzy poddają je utylizacji zgodnie z założeniem, nie czyniąc ze słownych deklaracji zasłony dymnej.

Zasłona dymna, czy też kulisy (też zasłona) – to metafory oznaczające to, co ma być skryte przed oczyma widzów. Kulisy w teatrze wprawdzie też skrywają fałsz, jednak niegroźny, a służący sztuce i przeżyciom, które ona rodzi. W tym przypadku nie szkodzi, że korona króla jest z tektury, drogie w niej kamienie to kolorowe szkiełka. Pomińmy te kulisy, które skrywają magiczne sekrety teatru, zajrzyjmy zaś za zasłonę dymną z prawdziwego, gryzącego dymu, skrywającego obłudę, podłość, fanatyczne uwielbienie pieniądza, za cenę ludzkiego życia i śmierci zadawanej przyrodzie.

* * *

Oto stolica Ghany, Akra, a dokładniej pewna jej dzielnica o nazwie Agboglashie. Znajduje się tu największe w całej Afryce wysypisko śmieci, ale nie byle jakich śmieci, lecz wysypisko złomu elektrosprzętu. Nie trzeba odbywać podróży w zaświaty, aby za przewodnictwem Dantego obejrzeć kręgi piekielne, bo prawdziwe piekło jest tam, na ziemi, w Afryce Zachodniej. Ogromna, wielohektarowa przestrzeń, porównywana do wielkości 36 stadionów piłkarskich, nieustannie zasnuta jest czarnym, gryzącym dymem pochodzącym z setek ognisk, w których wytapia się elementy z telewizorów, komputerów, telefonów komórkowych, pralek, lodówek, drukarek itp., itd.. Są to części użyteczne, nadające się do recyklingu, a więc można je sprzedać – za grosze. Ale zanim to nastąpi, trzeba spalić w ogniu plastikowe obudowy, potem tłuc kamieniem, aby wydostać okruszynę platyny, kawałek magnezu z głośnika telewizora, fragment miedzianego kabla. Ludzie zajmujący się tym, a często są to dzieci, są okaleczeni i poparzeni – pracują gołymi rękami, bez żadnych zabezpieczeń. Zatruci przez wydzielające się w ogniu substancje toksyczne, np. kadm, umierają przed 30. rokiem życia, najczęściej na różne formy raka. W wywiadzie przeprowadzonym przez dziennikarza Alexandra Go’`bel’a ze studia radiowego ARD w Afryce Południowo-Zachodniej z 12-letnim chłopcem pracującym na tym wysypisku, chłopiec (jako jedno z setek pracujących tam dzieci) powiedział, że robi to dlatego, aby pomóc matce, a także opłacić swoją szkołę. Lecz czy on dożyje czasu zakończenia szkoły? W 2017 roku, w wyniku osunięcia się hałdy odpadów takiego ciężkiego przecież elektrosprzętu, zginęło 114 osób. Dzienny zarobek tych ludzi wynosi około 2 cedi – a to jest niecałe euro.

Toxic City – Toksyczne Miasto. Tak nazywane jest to miejsce. Dlaczego i skąd się tam wzięło? Kto może pochwalić się jego założeniem? Historia jest prosta, aż do bólu prosta, ale bardzo interesująca. Na to monstrualnie wielkie wysypisko elektrozłomu trafia co miesiąc setki kontenerów, głównie z Niemiec, Szwecji, Finlandii i USA. Są to kraje, które wyjątkowo chlubią się swoimi ekologicznymi osiągnięciami, segregacją śmieci, propagowaniem codziennych zachowań proekologicznych, nawet tak pozornie banalnych, jak noszeniem własnej, szmacianej, wielokrotnego użytku torebki na zakupy i tym samym niekorzystaniem z plastikowych opakowań, a nawet popularyzowaniem zwyczaju nie kupowania niczego, co zapakowane jest w plastik. Szczególnie też chlubią się strategią, która ogranicza życie urządzeń technicznych do okresu gwarancyjnego; kończy się gwarancja, przedmiot rozpada się i – jak dodają propagatorzy tego systemu – nie zanieczyszcza twego kraju.

A zatem wspomniane już planned absolescence ukazane jest w świetle czynów wysoce wartościowych ekologicznie! Ale nie wspomina się o tym, że planned absolescence to przecież ogromna, wzmożona sztucznie produkcja odpadów! No tak, ale przecież nie zatruwają twego kraju! Za to przyprawiają o śmierć tysiące ludzi z innego (innych) krajów, np. tych z jakże odległej Afryki. Czego oczy nie widzą, o to serce nie boli. Dla wielu ludzi z europejskich (ale nie tylko) krajów chlubiących się czystymi wodami i takim powietrzem piekielne Toxic City jest miejscem tak odległym, że aż odrealnionym.

O tym nie mówi się, bo praktyką życia codziennego rządzą często pieniądze, a recykling w UE i USA jest bardzo drogi; w Afryce, to taniocha. A więc, biznes jest doskonały⁴. A zresztą to też jest pewna idea: zarobić dużo i szybko, choćby kosztem wszystkiego, co żyje dookoła – oprócz mnie, oczywiście. Po nas choćby potop – slogan, ale z niekończącą się aktualnością.

Konwencja Bazylejska z 1989 r. (weszła w życie w roku 1992) zabrania eksportu elektrośmieci. W praktyce nie wynika z tego nic.

To, o czym piszę, nie jest nowym odkryciem, skandalem odkrytym dopiero co przez wścibskich dziennikarzy i mogącym poprawić nakład gazety, która to opublikuje na pierwszej stronie. O to właśnie chodzi, że jest to rzecz – stosunkowo – znana; lecz z gatunku tych, o których lepiej nie mówić.

Zakończę cytatem pochodzącym z artykułu Aleksandra Goebel’a ze studia radiowego ARD w Afryce Południowo-Zachodniej:

„Oficjalnie ten skandaliczny proceder maskuje się hasłem «eksportu towarów używanych». Używanych? Zgoda, ale czy sprawdzonych? To nikogo nie interesuje, a jeśli ktoś, w którymś z europejskich portów tym się bliżej zainteresuje, to łatwo przecież sprawić, żeby dał sobie z tym spokój. Korupcja czyni cuda, a na opornych są inne sposoby. Jak słusznie zauważa Mike Anane (obrońca środowiska z Ghany) – Ghana nie ma możliwości przyjaznego dla środowiska recyklingu tych odpadów, a więc to, czy one tu trafią, czy nie, jest kwestią moralną. Cały szkopuł w tym, że moralność jest na opak z zyskiem, a pieniądz jak wiadomo, nie śmierdzi. Śmierdzi za to «Toxic City»”⁵.

 

* Marek Aureliusz, Rozmyślania, PWN 1958, VII.9.

 

1 Marston Bates (1906–1974) amerykański przyrodnik – zoolog, entomolog, badacz funkcjonowania i wzajemnego powiązania systemów ekologicznych.

2 Marston Bates, Człowiek i jego środowisko, Warszawa 1967, str. 6.

3 Rene Dubos, (1901–1982), mikrobiolog, patolog eksperymentalny, nagrodzony m.in. przez Institut de la Vie za prace poświęcone problemom środowiska, autor maksymy: „Myśl globalnie, działaj lokalnie”; o wspomnianych zagadnieniach pisze np. w książce: Pochwała różnorodności, Warszawa, PIW 1967.

4 Wcześniej odpady zachodnie przyjmowały Chiny, ale parę lat temu postawiły veto. Wtedy świat zachodni znalazł inne miejsca w Azji – Indonezji, Wietnamie, Kambodży i największe – w Afryce, w Ghanie.

5 Alexander Goebel/Andrzej Pawlak, dw.com/pl/toxic-city-smietnisko-zachodu–w-afryce/a18379290.

 

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

TEZY ETYKI NIEZALEŻNEJ*

1) Istnieje w gronie współuczestników obecnej dyskusji etycznej wspólne poczuciowe rozumienie ocen dodatnich wyrażanych słowem „czcigodny” i ocen ujemnych wyrażanych słowem „haniebny”, którymi pochwalają oni pewne pozytywne i potępiają pewne negatywne przypadki zachowania się rzeczywistego lub zamierzonego, w przeświadczeniu, że głosząc te pochwały i nagany uprawiają ocenę etyczną.

2) Próba wyjaśnienia sensu tak rozumianej oceny etycznej prowadzi do domniemania, że ocenia się w ten sposób dodatnio zachowanie się bądź dobrotliwe, bądź odważne, bądź uczciwe, bądź oporne na pokusy, natomiast ujemnie ocenia się zachowanie bądź podyktowane złością, bądź tchórzliwe, bądź nieuczciwe, bądź świadczące o uleganiu pokusom.

3) W obliczu tych wyników nabiera pewnego uzasadnienia domysł, iż to, co w powyższych ocenach jest wspólne i swoiste, sprowadza się do uznania dla motywacji charakteryzującej zachowanie się spolegliwego opiekuna (czyli człowieka, na którego ktoś broniony przezeń może słusznie liczyć w trudnych okolicznościach) i potępienie dla motywacji o cechach z tą motywacją niezgodnych.

4) Tak ujęta etyka zasługuje na miano etyki niezależnej, przy czym idzie tu o niezależność od założeń światopoglądowych, w szczególności od wierzeń religijnych dotyczących istnienia Opatrzności, nieśmiertelności duszy, nagród lub kar w życiu przyszłym, a także od sporów ontologicznych, różniących idealistów i materialistów, deterministów i indeterministów itp.

5) Zwolennicy etyki niezależnej rozumianej jak wyżej domyślają się, że ocena etyczna ukształtowała się w toku dziejów na gruncie powtarzających się uporczywie sytuacji w gromadach ludzkich, kiedy trzeba stawiać czoło niebezpieczeństwom w obronie istot podlegających opiece a zagrożonych czy to przez siły przyrody, czy to przez wrogów ludzkich. Stąd powszechność tego, co istotne w ocenie etycznej.

6) Powstała w ten sposób ocena etyczna sprawia, że osoby przeżywające ją odczuwają jako swój etyczny obowiązek chronić w miarę możności przed groźbą nieszczęścia każdą istotę na taką groźbę wystawioną. Ocena etyczna, choć genetycznie związana z grupami zamkniętymi, w swojej obecnej treści jest uniwersalna i sięga swą intencją opiekuńczą nawet poza ród ludzki, obejmując ogół istot wystawionych na grozę nieszczęścia.

7) Jawna niewykonalność opiekuńczości powszechnej stwarza konieczność wyboru działań. Powstaje zagadnienie prymatu pewnych zadań opiekuńczych w stosunku do innych możliwych. Ponieważ zaś potrzeby różnych istot są niezgodne i nie podobna sprzyjać praktycznie pod określonymi względami pewnym istotom, nie szkodząc pod pewnymi względami innym, przeto, kto decyduje się nadal żyć, musi się zdecydować na pewne pozytywne kryteria forytowania jednych kosztem innych, dbając tylko o to, by nie sprawiać nikomu powodów do nieszczęścia poza koniecznością stosowania tych kryteriów.

8) Oto jeden z możliwych układów kryteriów takiego wyboru. Punktem wyjścia jest grono przyjaciół. Ono wyznacza społeczność, z którą dany osobnik solidaryzuje się współczynnie w walce niezbędnej z innymi społecznościami. Młodzież wychowywać w duchu przejęcia się wzorcem spolegliwego opiekuna.

9) Względna rozmaitość wyznawanych haseł moralnych tłumaczy się tym, że w różnych sytuacjach społecznodziejowych różne składniki wzorca spolegliwego opiekuna wysuwają się na czoło, bądź dobrotliwość, bądź odwaga, bądź prawość, bądź silny charakter. Różne bywają rodzaje kolejności w hierarchii wyznawanych ocen.

10) Jako przykład oceny etycznej rzekomo niemieszczącej się w schemacie spolegliwego opiekuna przytacza się bodaj najczęściej rozmaite odmiany etyki honoru domagającej się represji za obelgę własnej osoby. Sądzę, że ta ocena nie jest ściśle etyczna, choć zawiera dominujący element etyczny. Pozaetyczny jest w tych ocenach składnik upodobania dla siły i zwycięstwa. Ale etyczny jest element czci dla odwagi i mocy charakteru.

* Pierwodruk: „Ruch Filozoficzny” 1986, t. XLIII, nr 3–4, s. 230–240.

SPUŚCIZNA PO TADEUSZU KOTARBIŃSKIM

Kontynuując w „Res Humana” prezentację różnych okresów życia Tadeusza Kotarbińskiego i dziedzin jego twórczości, postanowiliśmy tym razem zamieścić tekst z etyki, noszący tytuł Tezy etyki niezależnej, opublikowany w 1986 r., a więc już po śmierci Profesora (zmarł w 1981 r.). Można go traktować jako zwięzłą syntezę jego poglądów na moralność.

Pamiętajmy też o tym, iż etyka obok ontologii (Kotarbiński był twórcą reizmu, a więc poglądu zakładającego, że istnieją tylko rzeczy), teorii poznania (odmiany pozytywizmu, orientacji filozoficznej, krytycznej wobec metafizyki) i prakseologii (nauki o skutecznym działaniu) stanowiła ważną dziedzinę jego twórczości. Dziedzinę, do której wracał od początków swej aktywności filozoficznej, gdy zaczął tworzyć swój wariant etyki niezależnej, aż po późne jej lata. Nie sposób zapomnieć też o tym, iż T. Kotarbiński swą aktywnością i postępowaniem – mamy na myśli jego prawość i odwagę osobistą, którą demonstrował w różnych okresach – sam stanowił interesujące zjawisko etyczne i dla wielu ważny punkt odniesienia, a także wzór do naśladowania. Życie Kotarbińskiego przebiegało bowiem w czasach, które stanowiły dla wielu Polaków swego rodzaju trudny test charakteru i faktycznie wyznawanych wartości: dwie wojny światowe, okres stalinizmu, marzec 1968 i jego konsekwencje dla polskiej kultury.

Powyżej – tytułem komentarza i pierwszego przybliżenia – zamieszczamy kilka uwag o poglądach etycznych Kotarbińskiego, które mogą ułatwiać analizy tej sfery jego poglądów na polu etyki:

– Kotarbiński nazywał swą etykę niezależną. Według niego jest to refleksja normatywna, która nie wiąże postulowanych przez siebie zasad z rozstrzygnięciami światopoglądowymi, zwłaszcza zaś religijnymi. Niezależność oznacza więc dystans od metafizycznej filozofii i teologii.

– Kotarbiński odróżniał etykę w sensie szerszym (tu mamy 3 działy: felicytologię (naukę o osiąganiu szczęścia), prakseologię oraz dziedzinę refleksji, która odpowiada na pytanie (pytania) jak żyć, by zasłużyć sobie na miano przyzwoitego człowieka) od etyki w sensie węższym. Ta druga nawiązuje do trzeciego działu z wyróżnionych powyżej. Mimo zróżnicowania w dziejach ludzkich poglądów na dobro mamy cechy wspólne tych przekonań, a związane są one z bezinteresownością, odwagą, gotowością niesienia innym pomocy. Syndrom tych cech, które godne są rozpowszechnienia, nazywa on opiekunem spolegliwym.

– Kotarbiński  – i jest to kolejny aspekt jego poglądów etycznych – wiązał je z „praktycznym realizmem”, nie wierzył bowiem w pełną społeczną realizację cech składających się na opiekuna spolegliwego. Niemniej jednak zasługują one na szerokie wdrożenie.

Wreszcie uwaga ostatnia. Czasy współczesne, zdaniem Profesora, cechują się swoistą atrofią aksjologiczną. Wpływa na to duża szybkość zmian. Przejawem tego jest niekiedy chaos, bezkierunkowość ludzkich działań. Laicyzacja – a pamiętajmy, iż T. Kotarbiński był ateistą – też przynosi w tej dziedzinie niekoniecznie dobre skutki.

Refleksja etyczna może temu współcześnie (częściowo przynajmniej) zapobiegać. Nigdy jednak jej rezultaty nie będą pełne, a zawsze niezgodne z maksymalistycznie pojmowanymi oczekiwaniami.

Tekst Tadeusza Kotarbińskiego oraz komentarz Mirosława Chałubińskiego ukazały się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

 

Beata Szydło, była prezes Rady Ministrów RP, a obecnie eurodeputowana, szykuje się do obrony poprzez atak. Zanim zacznie zeznawać przed sejmową komisją śledczą w sprawie afery Pegasusa, na portalu X pisze tak:

Przytulony i uratowany z politycznego niebytu przez partię Tuska (post)komunista Miller, który działał na wysokim szczeblu w PZPR, gdy komuniści prześladowali Polaków, śmie grzmieć i pouczać. Wielkim błędem było dopuszczenie takich jak Miller do publicznego funkcjonowania w demokratycznej Polsce.

Po opublikowaniu post ten szybko doczekał się ponad 100 tysięcy wyświetleń i spotkał z entuzjastycznym odbiorem internautów, którzy – równo po tysiącu odbiorców w każdą stronę – wyrazili bądź swoją frustrację, bądź adorację wobec Madame Szydło (wobec której druga część piszących używa ksywki oborowa Becia). Jednak równo oznacza tu oborowe g…- prawda, bo ten tysiąc głosów uwielbienia okazał się tylko tanim bonusem bez pokrycia, sponsorowanym nie wiadomo przez kogo. Może więc warto by zapytać Szydło, kto zacz jest ten sponsor, który jej zapłacił za ten tysiąc? Pytałbym po kolei pośród tych, którzy z łaski hojnej premier zgarnęli w trakcie jej kadencji ponad 437 mln zł pensji i nawet do 45 mln zł nagród wypłaconych ludziom związanym z PiS przez giełdowe spółki kontrolowane przez państwo (PZU, Pekao, Alior, Azoty, PGNiG i in.). Ten wynik tysiąca pochlebców utrzymuje się bowiem twardo od samego początku i nie chce drgnąć w górę. Czyżby skończyła się kasa i nikt nie chce już więcej doinwestować dalszej kariery Szydło?

Przybywało za to kreatywnych odbiorców aktywnie komentujących na „NIE”. Odsetek pozytywnie lub neutralnie komentujących wpis Szydło był może jednocyfrowy.

Na co zwracają uwagę internauci? Jeńców nie biorą. Oto kilka przykładów:

– Coś jak przytulony i uratowany Kryże i ciamkający Piotrowicz…?

– Kryże ci nie przeszkadzał? Piotrowicz także nie? Ani Kujda? Zamknij twarz, hipokrytko.

– Ups co Pani powie o waszych pzpr-owcach?

– Twój stary też był w PZPR. A od Unii wyciągnął 70 baniek na nie wiadomo co.

– A jak się mają wasi komuniści, esbecy i neonaziści?

– Beata. Jak już piszesz to przynajmniej odznacz.

@LeszekMiller. Żadna tajemnica. Jest lewicowym politykiem piastującym wysokie stanowiska w KC PZPR.

Ten sam, który podpisywał akces wejścia RP do UE a wcześniej miał wpływ na politykę zagraniczną i wejścia PL do NATO. 27:1 C’nie?

– Beata, chłopie, przecież akurat postkomuny to nigdzie dziś nie ma więcej niż w tym waszym Pisie.

– Politycznie Miller to nie moja bajka ale trzeba oborowej przypomnieć, że to właśnie Miller wprowadził Polskę do UE, a to wy usilnie próbujecie Polskę z niej wyprowadzić.

– Facet, mimo że pamiętam mu wszystko, wsławił się, oprócz tego, że wprowadził Polskę do UE, powiedzonkiem o zaczynaniu i kończeniu i rewelacyjną diagnozą postawioną przyszłemu ministrowi PiS. Czego mu zazdrościsz?

– Ten człowiek zrobił w swoim politycznym życiu wiele więcej dla Ojczyzny niż wy wszyscy razem wzięci złodzieje! A ty kobieto do pięt mu nie dosięgasz, ani w kwestii poziomu inteligencji ani tym bardziej w kunszcie politycznym! Przy nim jesteś kolejnym zerem!

– Siedzisz tam w Brukseli po co? Zamiast pisać denne posty na tt może byś zerknęła jak przewały idą?

– Ale o jakiej demokracji pani pisze!? Chodzi pani o to że każdy PiSowiec czego by nie zrobił to powinien być bezkarny!? A byle miernota pod każdym względem powinna zajmować eksponowane stanowiska tylko dlatego że zna pacierz i mówi że jest patriotą!?

– Pytanie zasadnicze …Co było gorsze dla Polski? Bolszewizm PZPR czy neobolszewizm PiSsekty?!!

– Wielkim błędem było dopuszczenie pani do premierowania – przypomni mi pani, ile według pani to jest „bez zbędnej zwłoki” – bo coś ponad 600 dni. I pani śmie pouczać premiera, który w imieniu Polski podpisał traktat akcesyjny do UE? Za te 600 dni jeszcze pani odpowie…

– Szanowna Pani matko księdza, który zwiał z mafii gejowskiej!

Dla Pani wiadomości: Mamy liberalizm w gospodarce dzięki podatkowi liniowemu – tak to Leszek Miller!

I mamy wejście do Unii europejskiej, dzięki której ma Pani pensje w euro!

– Ile w tobie jest nienawiści. Katoliczka lata do komunii i zieje nienawiścią do swoich oponentów. Jak ty z tym umiesz żyć?

– Jak tam krowy i obora cwaniaro?! Nie śpisz po nocach ze strachu przed nieuchronnym rozliczeniem? Jeśli tak, to dobrze!

– Wyjesz? Wyj, na zdrowie. Zobaczymy jak będziesz wyła przed sądem

– Oborowa… kiedy przed komisją stajesz co? Zobaczymy jaka cwana jesteś.

– O Pegasusie nie wiedziałam.. No jasne.. Lepiej kupuj bilet do Ziobry. Prokurator zapuka wkrótce…

– Szykuj się Becia, będziesz siedzieć, jesteś w TOP5

– Też bym takie bzdury pisał ma Twoim miejscu. Trzeba się trochę pokazać przed osadzeniem, żeby tłumek przyszedł pod zakład wymusić na rezydencie akt łaski pańskiej subito!

– Widzisz Becia, ale to ty pójdziesz siedzieć a nie On.

Nawet pobieżna analiza wybranych losowo wypowiedzi internautów wskazuje, że była premier nie cieszy się żadną estymą w segmencie elektoratu korzystającego z internetu (około 60% dorosłej populacji w wieku 18-75 lat korzysta aktywnie z internetowej sieci mediów społecznościowych). I choć platforma X jest jedną z najmniejszych części tego rynku, to jest ona jednocześnie dosyć opiniotwórcza dla elektoratu w Polsce ze względu na swój elitarny, wpływowy medialny charakter.

Szydło otrzymała już zapewne wezwanie do stawienia się przed komisją sejmową celem złożenia wyjaśnień, które zadecydują nie tyle o jej dalszej, co raczej bliższej przyszłości, którą może spędzić w więzieniu. Stało się to jasne, od kiedy „New York Times” w swoim artykule ujawnił kulisy sprzedaży Polsce Pegasusa, który został użyty do celów infiltracji opozycji w kampanii wyborczej. Chwilę po tym potwierdziła to oficjalnie p.o. szefowa CBA Agnieszka Kwiatkowska-Gurdak, zeznając, że Krzysztof Brejza szpiegowany był za pomocą tego programu. Jej zeznania mogą być przełomowe.

Na łamach amerykańskiego dziennika można przeczytać, jak Polska znalazła się na liście państw, które weszły w posiadanie Pegasusa: 21 listopada 2016 r. premier Izraela Benjamin Netanjahu wraz z żoną powitali na kolacji w swoim domu premier Beatę Szydło i jej ministra spraw zagranicznych Witolda Waszczykowskiego (to ten, który parę miesięcy wcześniej w wywiadzie dla „Bild” ogłosił, że w Polsce rząd wspiera obraz świata złożonego z rowerzystów i wegetarian, którzy używają wyłącznie odnawialnych źródeł energii i walczą ze wszelkimi przejawami religii). Zaraz potem Szydło podpisała umowę na zakup systemu Pegasus dla Centralnego Biura Antykorupcyjnego.

W artykule znalazła się też nieznana wcześniej sugestia, że dzięki Szydło, która dołączyła do serii nowych umów, Pegasus pomógł połączyć w sieć wschodzące pokolenie prawicowych liderów na całym świecie. NYT zwrócił uwagę, że premier Benjamin Netanjahu nie wycofał się ze sprzedaży Polsce Pegasusa nawet mimo koszmarnej nowelizacji ustawy o IPN w 2018 roku, która ostatecznie została poprawiona pod dyktando agentów Mosadu.

Pozostaje jeszcze do wyjaśnienie, dlaczego swoją obronę poprzez atak Szydło skierowała akurat na Leszka Millera? Moim zdaniem jej wybór był dosyć przemyślany. W czasach, kiedy Miller był premierem, ówczesna władza też „szła w zaparte”, że na terenie Polski nie ma żadnych więzień CIA. Ogólnie było wiadomo, że amerykańska agencja wywiadowcza CIA prowadziła tu tajne więzienie, w którym przesłuchiwała osoby podejrzane o terroryzm. Polskie władze początkowo zaprzeczały istnieniu takiego ośrodka, jednakże w 2014 roku oficjalnie potwierdziły jego istnienie.

W 2007 roku Rada Europy opublikowała raport, w którym stwierdzono, że CIA prowadziła w Polsce i Rumunii tajne więzienia, w których przetrzymywano osoby podejrzane o terroryzm. W raporcie tym stwierdzono, że nie jest możliwe podważenie dowodów lub sugestii, że w Polsce i Rumunii działały tajne ośrodki, w których przetrzymywano i torturowano osoby podejrzane o terroryzm.

W 2014 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka ostatecznie orzekł, że Polska naruszyła prawa człowieka umożliwiając CIA prowadzenie tajnych więzień na swoim terytorium . Polska została zobowiązana do zapłacenia 100 tysięcy euro, choć nikt nie został oficjalnie oskarżony ani ukarany.

W taki sposób L. Millerowi i wielu wysoko postawionym urzędnikom wywiadu udało się uciec od odpowiedzialności karnej. Jednak porównywanie afery CIA prison in Poland z aferą Pegasusa nie jest moim zdaniem uprawnione, bowiem wówczas porozumienie wywiadów co do udostępnienia suwerennego polskiego terytorium na użytek CIA daje się interpretować w kategoriach racji stanu na takich samych zasadach, na jakich stacjonują obecnie żołnierze w bazach US Army . Natomiast porozumienie w sprawie zakupu Pegasusa leżało tylko w interesie partyjnym PiS, co znalazło swoje potwierdzenie w chwili, kiedy podjęto decyzję o użyciu tej broni wobec opozycji w trakcie kampanii wyborczej. W warunkach systemu demokratycznego jest to zbrodnia.

 

Tekst ukazał się wyłącznie w wersji elektronicznej na portalu reshumana.pl

 Z Agnieszką HOLLAND rozmawiają J. Paweł GIEORGICA i Robert SMOLEŃ

Robert Smoleń: Czy nie odczuwa Pani niepokoju w związku z tym, że jak dotąd ani razu z ust osób reprezentujących nowy obóz władzy – koalicję demokratyczną – nie padło słowo pushback? Granicznym terminem, kiedy należało oczekiwać zapowiedzi odstąpienia od tej praktyki, powrotu do przestrzegania prawa oraz humanitarnego traktowania ludzi na polsko-białoruskim pograniczu, było chyba exposé premiera.

Agnieszka Holland: Tak, budzi to u mnie niepokój. Chociaż mogę powiedzieć, że – pamiętając, co się działo w okresie kampanii wyborczej – spodziewałam się tego. Raczej byłam sceptyczna, jeśli chodzi o dalsze postępowanie państwa polskiego w tej sprawie. Rozumiem, że z powodów politycznych, taktycznych, ten temat był niewygodny dla ówczesnej opozycji; więc starała się ona jakoś go obchodzić dookoła. Kilka wypowiedzi Donalda Tuska i wpuszczony do sieci filmik właściwie nie odbiegały specjalnie od tonu pisowskiej narracji. Zresztą obserwowaliśmy również zachowania Donalda Tuska w czasie, kiedy był przewodniczącym Rady Europejskiej i trwał kryzys migracyjny związany z wojną w Syrii. Ogólnie rzecz biorąc, myślę, że w tej sprawie on i jego formacja w większości odzwierciedlają europejski mainstream, który nie ma prawdziwego pomysłu na presję migracyjną wokół granic Europy. W związku z tym w moim przekonaniu chowa głowę w piasek, nie podejmując najistotniejszych wyzwań. Od czasu do czasu przymykając oczy na ewidentne bezprawie, a czasem więcej niż bezprawie. Niektóre zachowania straży granicznych – nie mówię tu o naszej – są… nie boję się użyć tego określenia, zbrodnicze. Na przykład historia łodzi z kilkuset czy nawet ponad tysiącem osób na pokładzie (nie wiadomo dokładnie ilu) u greckiego wybrzeża, która nie otrzymała pomocy i zatonęła. Na podstawie tego, co czytałam, jest ewidentne, że była tam wina zarówno Frontexu, jak i greckiej straży. Tego typu zdarzeń, może mniej spektakularnych, było bardzo wiele. One się ciągle dzieją właściwie na wszystkich szlakach: najbardziej na morskim, gdzie liczba ofiar już dawno przekroczyła 30 tysięcy, ale też na szlaku bałkańskim. Ten nasz, białoruski, szlak jest stosunkowo bezpieczny, dlatego też ludzie ciągle podejmują próby przedostania się tą drogą. Jest bardzo trudny, czasem śmiertelny, ale mniej niebezpieczny niż Morze Śródziemne.

Myślę, że nasze władze będą również chować głowę w piasek. Wynika to w dużym stopniu z bezradności. Aksjomatem jest to, że granica musi być bezpieczna – w rozumieniu, że musi być szczelna. Przeciwko temu nikt poza anarchistami (do których ja sama w pewnym sensie się zaliczam) nie protestuje. Co to oznacza? No, że stworzono zabezpieczenia w postaci tej bariery, płotu, który ostatecznie okazuje się nieefektywny. Więc żeby zwiększyć jego skuteczność, wyposaża się go w kolejne przeszkody typu druty żyletkowe. Cierpią zwierzęta, cierpią ludzie, którzy ulegają kontuzjom i zranieniom przy jego przekraczaniu. Może trochę ogranicza to strumień migrantów, czy zmienia ich charakterystykę demograficzną, ale nie powstrzymuje tego zjawiska. Widzimy to w statystykach niemieckich. Przy tym pushbacki, czy – jak mówią miejscowi – wywózki są pod każdym względem bezprawne, nie można udawać, że Białoruś, gdzie się ich przepycha, to państwo demokratyczne. To okrutny reżim, gdzie uchodźców się torturuje, kobiety gwałci i gdzie są narażeni na śmierć.

Kolejnym bezprawiem jest sytuacja tych migrantów, którzy znaleźli się na terenie Polski i złożyli podanie o ochronę międzynarodową. Przetrzymuje się ich bezprawnie miesiącami, a czasem latami w zamkniętych ośrodkach dla cudzoziemców, gdzie traktowani są gorzej niż więźniowie, mimo że nie popełnili żadnego przestępstwa (nielegalne przekroczenie granicy nie jest przestępstwem ale wykroczeniem).

Myślę, że sytuacja humanitarna zmieni się nieco na lepsze. W sprawie pushbacków potrzebna jest przede wszystkim ogromna presja społeczna. Liczę tutaj na udział w jej wywieraniu nie tylko ludzi, którzy dotychczas zajmowali się tym aktywistycznie czy prawnie, ale również nowych polityków, którzy po wyborach znaleźli się w parlamencie i którzy są wrażliwi na tę sprawę. Taką osobą-symbolem jest wicemarszałek Senatu Maciej Żywno, wiceprzewodniczący Polski 2050, w przeszłości wojewoda podlaski i wicemarszałek tego województwa. W ciągu ostatnich dwóch lat bardzo mocno działał aktywistycznie na granicy białoruskiej i zna ten problem od podszewki. Wiem, że jest pewna grupa młodszych posłów, w większości posłanek, którzy są na tę kwestię bardzo uwrażliwieni.

Tym, czego oni, jak sądzę, potrzebują, jest z jednej strony duże wsparcie środowisk prawniczych, naukowych, eksperckich (zajmujących się migracją) i ze strony zwykłych obywateli, z drugiej – pomysły. Potrzebują pomysłów realnych, godzących dwa sprzeczne interesy: migrantów, którym zależy, żeby jak najliczniej przejść przez granicę i znaleźć się w ziemi obiecanej, oraz państwa polskiego i innych państw europejskich, obawiających się, że nasilenie nielegalnej imigracji spowoduje dalszy wzrost nastrojów nacjonalistycznych i ksenofobicznych, podniesienie się lęków związanych z imigracją, nieufność do polityków i przypływ poparcia dla partii populistycznych, narodowych, parafaszystowskich czy neofaszystowskich. To się w wielu krajach dzieje, dzięki temu na przykład Orbán trwa tak długo u władzy na Węgrzech. Problem mają całe Bałkany, ale ostatnio także Niemcy, Szwecja, Francja… Właściwie cała Europa jest potencjalnym wulkanem, który może wybuchnąć wielką nacjonalistyczną lawą, jeśli nie wymyśli się jakiegoś kompromisu. W sprawach humanitarnych trudno o kompromis, ale tutaj trzeba pogodzić ogień z wodą.

J. Paweł Gieorgica: To jest problem, który przecież nie zniknie w krótkiej perspektywie, raczej będzie narastać. Tak długo, jak świat będzie podzielony na obszary bogate i biedne, siłą rzeczy potoki migracyjne będą się nasilać, a nie osłabiać. Żadna z prognoz dotyczących natężenia strumieni migracyjnych na świecie nie pokazuje na jego możliwy spadek. Do tradycyjnych powodów wymuszonego przemieszczania się mas ludzkich możemy jeszcze dodać kryzys klimatyczny, deficyt wody i podobne. To są stosunkowo nowe elementy układanki w trwających od dawna procesach kolejnego układania się świata.

Agnieszka Holland: Jeśli rozmawiamy w kategoriach globalnych, to trzeba być bardzo pesymistycznym. Katastrofa klimatyczna jest faktem. Faktem jest również, że Zachód bardzo skutecznie destabilizuje Bliski Wschód. Jesteśmy również jakoś odpowiedzialni za wojny w Afryce. W tej chwili mamy do czynienia z mnóstwem upadłych państw, skąd ludzie po prostu będą uciekać, bo tam się nie da żyć. W momencie, kiedy jest taki brak równowagi perspektyw i bezpieczeństwa między Południem a Europą, ludzie będą gotowi ryzykować życie swoje i swoich dzieci, żeby pokusić się o szansę na lepszą egzystencję. Ja to widzę bardzo apokaliptycznie. Wydaje mi się, że w ciągu dziesięciolecia Europa zalegalizuje pełną przemoc jako odpowiedź na ten problem. Zaczniemy masowo mordować osoby próbujące się przedostać na nasze terytoria. Czy będziemy wtedy jeszcze kontynentem demokracji i praw człowieka? W efekcie będziemy musieli przegrać. Takiej twierdzy nie da się utrzymywać w nieskończoność. Europa tak naprawdę nie wierzy w swoją przyszłość; gdyby wierzyła, to demografia nie wyglądałaby tak, jak wygląda. Za kilkadziesiąt lat będziemy kontynentem geriatrycznym. Szczerze mówiąc, boję się, że zanim nowi barbarzyńcy zmienią Europę w zupełnie inne miejsce, to tutaj będą się działy jakieś okropne rzeczy.

Jeśli chodzi o nasze podwórko, to wydaje mi się, że trzeba doprowadzić do tego, żeby okrucieństwa ze strony służb mundurowych i państwa było jak najmniej. Trzeba walczyć o to, żeby zmienić taktykę postępowania na granicy. Całkowicie zdelegalizować pushbacki (bo one zostały de facto dopuszczone rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych i administracji, sprzecznym z Konstytucją i ustawami oraz umowami międzynarodowymi). Trzeba zacząć budować spójną politykę migracyjną globalnie zajmującą się sprawami imigrantów – tych, którzy przedostają się przez granicę zieloną, ale również tych, którzy przyjeżdżają tutaj za pracą. W ogóle trzeba jakby zbudować cały ten temat. Nie da się tego zrobić bez polityków, ale oni sami się tym nie zajmą, bo to jest zbyt skomplikowane. Dla nich to jest jeszcze bardziej skomplikowany problem niż służba zdrowia. Oni nie wymyślą niczego bez pomocy z zewnątrz w ułożeniu kreatywnych pomysłów w kompleksowy program. Tak samo jest z mediami publicznymi. Bartłomiej Sienkiewicz nie wymyśli tego, jak mają wyglądać media, a tym bardziej pan minister Kierwiński z pewnością nie wymyśli, jak poradzić sobie z problemem migracji.

Tutaj konieczne jest jakieś ogromne działanie oddolne, społeczne. Myślę tu i o ludziach, którzy od lat, często od dziesięcioleci, aktywistycznie, na różnych poziomach, tym problemem się zajmują, mają w tej sprawie poglądy, doświadczenia i przemyślane sposoby reakcji, i o naukowcach, i o tej wrażliwej części polityków. Byłoby dobrze, gdyby powstała jakaś rada złożona z wszystkich tych elementów niepolitycznych społeczeństwa obywatelskiego (w której zresztą mogłoby się znaleźć kilku polityków wrażliwych na te kwestie). Taka rada powinna bardzo aktywnie zacząć działać. Wiem, że jest szereg takich inicjatyw i szereg takich ciał, które zbierają się, wymieniają pomysłami, piszą listy otwarte – ale to trzeba by zsynchronizować. Chodzi o ciało, które w przestrzeni publicznej i w świadomości społecznej zajęłoby pozycję autorytetu, tak jak w pewnym momencie było z Fundacją Helsińską czy Amnesty International. Wydaje mi się, że musimy się tym problemem zająć, a nie czekać aż to zrobią politycy, mając jednocześnie świadomość, że bez woli politycznej nie wydarzy się nic ostatecznego.

Robert Smoleń: Niedawno cytowała Pani Wasilija Grossmana, twierdzącego, że w człowieku jest bardzo dużo okrucieństwa i bardzo mało człowieczeństwa. Może wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za to łamanie praw, bo wszyscy – jako społeczeństwo – na to się godziliśmy? Z drugiej strony, choć nasz stosunek do imigrantów bardzo szybko się zmienił na przełomie roku 2015/2016, to jednak wcześniej byliśmy tolerancyjni i otwarci na przyjmowanie obcych. Gdy oglądałem Pani film, Zieloną granicę, miałem nieodpartą myśl, że jesteśmy dobrymi ludźmi, którzy stworzyli sobie złe, okrutne państwo. Czy może raczej: którzy zaakceptowali to, że ktoś im takie państwo stworzył.

Agnieszka Holland: Reakcja na mój film była bardzo ciekawa i w sumie optymistyczna, przynajmniej w krótkim dystansie. Obejrzało go ponad 700 tysięcy widzów (może to być jeszcze więcej, kiedy szkoły dostaną pozwolenie, żeby chodzić na seanse, i gdy rozpocznie się dystrybucja w telewizji i na innych nośnikach). Nigdy, po żadnym filmie, nie miałam tak emocjonalnych reakcji. Spotkania po projekcjach przerodziły się w rodzaj kolektywnej psychoterapii; widać było dużą potrzebę rozmowy. I że łatwo jest ludzi uwrażliwić. Podobnie jak Kaczyński w ciągu dwóch miesięcy w 2015 roku przy pomocy kilku bardzo prostych i brutalnych propagandowych chwytów o kilkadziesiąt procent zmienił nastawienie całej wielkiej grupy społecznej, można również, oddziałując na emocje, pobudzić do dobrych rzeczy.

Potencjał dobra w człowieku jest moim zdaniem naturalny (poza ludźmi ewidentnie psychopatycznymi czy sadystycznymi). Ale on potrzebuje nieustannego pielęgnowania. I to pielęgnowanie musi przychodzić jednak z góry: od autorytetów – czy to religijnych, czy politycznych. Wielu autorytetów dzisiaj nie mamy, takich uznawanych ogólnie; ale w każdym razie od ludzi, którzy budzą zaufanie i z jednej strony mają talent, żeby to dobro pielęgnować czy pobudzać, a z drugiej – mają autorytet jakiejś władzy. Widać to było na granicy ukraińskiej. Abstrahując od powodów, dlaczego Ukraińcy byli nam bliżsi, dlaczego ta wojna wywołała takie emocje – ale taka potrzeba dobra była tam spektakularna! I to ze strony wszystkich obywateli, najróżniejszych warstw i poglądów politycznych. Również ze strony służb mundurowych. Można było powiedzieć: dajcie nam szansę, dajcie nam przestrzeń, jesteśmy w stanie obudzić w sobie ten humanitarny instynkt i czujemy się z tym dobrze (przynajmniej przez pewien czas, dopóki nas nie kosztuje to zbyt wiele). Jednak bez zarządzania państwa i władz, możemy osiągać tylko bardzo punktowe efekty. Ten potencjał istnieje, ale musi być pielęgnowany i niejako legalizowany.

J. Paweł Gieorgica: Ja bym używał raczej sformułowania lżejszego – że w Polsce występuje zjawisko przyzwolenia społecznego na załatwianie pewnych trudnych spraw migracji w sposób bardzo autorytarny. My tak właściwie chcemy zachować swój komfort w taki sposób, że mamy kilka postaci – właśnie Panią, Hannę Machińską – które są symbolami i do pewnego stopnia dają nam jakieś alibi przyzwoitości cywilizacyjnej. Jest ktoś, kto wyraża te nasze ukryte dobroci, a my sami nie musimy się w to specjalnie angażować. Ta kategoria przyzwolenia nie pozwala zmierzyć się z tym problemem.

Agnieszka Holland: Poszczególne społeczeństwa czy narody mają trochę inne sposoby reagowania. Francuzi na przykład strajkują albo demonstrują na każdy możliwy temat; a my nie strajkujemy, chociaż nieraz były po temu niebywałe powody. Różne są te specyfiki zachowań społecznych, ale ogólnie rzecz biorąc, niechęć do rezygnacji ze swojej strefy komfortu i zamknięcie się na obcego są powszechne we wszystkich krajach bogatych. Japonia, Australia, Stany Zjednoczone są również tego przykładem, nie tylko Europa. Więc ja nie widzę szansy na jakąś wielką zmianę. Natomiast widzę konieczność ciągłej pracy u podstaw i budowania pewnych zasad, praw, struktur, budżetów, żeby po prostu humanizować i otwierać ludzi na ten problem w sposób realny. Nie tylko taki niedzielno-chrześcijański, ale po prostu realny, codzienny, nie ukrywając jednocześnie wszystkich komplikacji i problemów, które się z tym wiążą. I nie sentymentalizując tego również, nie idealizując. Po prostu to jest rzeczywistość, z którą musimy nauczyć się żyć.

Im uczciwsze i odważniejsze będzie nasze podejście do tego wyzwania, tym lepsze to będzie i dla nowych przybyszy, i dla Polski. Nasz kraj akurat ma ogromny potencjał – w sensie demograficznym i gospodarczym – że już nawet przez zwykły zdrowy rozsądek trzeba się tym bardzo aktywnie zająć w planie politycznym, ekonomicznym i społecznym.

J. Paweł Gieorgica: A może to jest bardziej funkcja społeczeństwa obywatelskiego niż państwa i jego organizacji?

Agnieszka Holland: Nie. Społeczeństwo obywatelskie akurat w tej sprawie zdaje od dwóch lat egzamin, ale w momencie, gdy nie zdają go struktury państwowe, prawa i budżety, to to przeradza się w upiorny wysiłek prywatnych osób. Ciężko za to płacą. Większość ludzi działających na białoruskiej granicy jest właściwie w stanie stresu pourazowego. Nie dają rady. Takie działanie musi być zorganizowane, musi trwać nie więcej niż 8 godzin dziennie, pięć dni w tygodniu – a nie 24 godziny na dobę, non-stop.

Robert Smoleń: Mimo wszystko możemy chyba z pewnym optymizmem podchodzić do perspektywy zmian nastrojów społecznych wobec zjawiska migracji, bo postawy antyimigranckie nie są bardzo głęboko ugruntowane – tak mi się wydaje. Ale chcę zapytać, czy tego procesu nie należałoby zacząć od jasnego nazwania zła złem, od wyciągnięcia konsekwencji wobec tych, którzy tego zła dokonywali. Oczekiwałbym od premiera i nowego ministra spraw wewnętrznych i administracji natychmiastowego usunięcia szefa Straży Granicznej i ogłoszenia, że wszyscy funkcjonariusze, którzy popełniali przestępstwa na granicy, zostaną zidentyfikowani i ukarani. Od czasów Hannah Arendt wiemy, że nikt nie może zasłaniać się wykonywaniem rozkazów. Dopóki to nie nastąpi, nie będzie katharsis, nie będzie pełnego oczyszczenia…

Agnieszka Holland: Zgadzam się. I na razie nie widzę takiej politycznej woli. Dlatego mówię o konieczności nacisku. Naszym zadaniem jest zmuszenie polityków do tego, żeby przyjęli odpowiedzialność za konkretne rozwiązania, nazwali zło złem i zastosowali prawo tam, gdzie to prawo zostało zgwałcone.

Rozumiem jednak, że nowe władze stąpają po terytorium usianym minami. I nie zawsze mają dobrych saperów, żeby te miny rozbrajać. A czasem to nie jest możliwe. Na pewno sprawa granicy i migrantów nie jest ich priorytetem. Nie dotyka ich osobiście. Media publiczne dotykają – bo kiedy na rządzących ciągle wylewało się pomyje w TVP, to chcieli jak najszybciej z tym skończyć. Z kolei sprawa praworządności jest związana ze środkami europejskimi, niezbędnymi, żeby móc rządzić i spełniać obietnice wyborcze. Natomiast tutaj gdzieś to się dzieje w ograniczonej przestrzeni na wschodzie Polski, nie dociera to w ogóle do opinii publicznej… Chyba że ktoś taki jak ja zrobi film, nacjonalistyczni politycy szczęśliwie albo nieszczęśliwie mi go wypromują, ludzie się o nim dowiedzą i zrobią się ciekawi.

J. Paweł Gieorgica: Czy Pani nie myślała, żeby zrobić film o tym, jak w Polsce rodził się faszyzm przez te 8 lat? I jaki to cud sprawił, że to się nie udało? Czyli taki porządny film o Kaczyńskim – jako o postaci, która tworzyła w Polsce system wcale nie odbiegający swoimi cechami od innych autorytaryzmów. To zadanie dla artysty, bo jak my to opiszemy, to będzie to nudne! Bo wszystko się powtarza i wszyscy to wiedzą. Ale pokazane obrazem przez artystów! Przez reżyserkę, która czuje i zna Polskę, a jednocześnie może pokazać wymiar uniwersalny. Przecież zagrożenie demokracji jest ciągłe i stałe, systemów demokratycznych stale więcej ubywa, niż przybywa.

Agnieszka Holland: Na pewno jest coś w tym pomyśle. Tu by zresztą bardziej niż film fabularny przydał się serial…

Robert Smoleń: House of Cards – wersja polska…

Agnieszka Holland: … z happy endem, w przeciwieństwie do amerykańskiej; jak na razie przynajmniej. To, co się wydarzyło – wygrane wybory, graniczy z cudem. Jeśli chodzi o obserwatorów zagranicznych, to oni pozytywne scenariusze brali za wishful thinking (red. myślenie życzeniowe). Teraz chodzi o to, żeby tego nie zepsuć, żeby maksymalnie wykorzystać to najświeższe doświadczenie i tę bardzo brutalną świadomość, że jesteśmy w tej chwili jedyną dobrą politycznie nowiną, która się w świecie dzieje; wszystkie inne są fatalne.

Tak, na pewno by się przydał jakiś taki mięsisty serial polityczny. Kaczyński świetnie nadaje się na postać filmową. Paolo Sorrentino robił takie filmy o Andreottim, Berlusconim, innych politykach. To były takie extravaganze trochę, ale być może to jest dobry format, ze szkicem scenariusza takim bardzo gombrowiczowskim. To mógłby być bardzo ciekawy film, bo Kaczyński jest postacią wyrazistą, a jednocześnie jest jednym z powodów, dla których im się jednak nie udało utrzymać tej władzy – dlatego, że jego charyzma w gruncie rzeczy jest bardzo nieatrakcyjna. Nawet Hitler miał przynajmniej tę ekspresję, jakieś silne przekonania… Też było trudno zrozumieć, jak ktoś taki mógł zawładnąć duszami, wyobraźnią milionów Niemców. Ale u nas… To jest właściwie nie do wytłumaczenia, jak to się stało, że człowiek, który jest postacią jak z Auto da fé Canettiego, albo z Gogola – nie, bardziej z Sołoguba, taki Mały bies – mógł przejąć wszystkie narzędzia władzy. Ale zarazem w tym leży wytłumaczenie, że charyzma tego wodza nie wystarczyła, żeby uwieść większość społeczeństwa. Które jest łatwe do uwiedzenia. Najlepszy dowód, że bardzo problematyczna charyzma Andrzeja Dudy dwukrotnie uwiodła większość. Nie jesteśmy aż tak bardzo wymagający.

Ja takiego filmu nie zrobię, powiem od razu – bo po prostu nie mam na to czasu. I nie mogę obsługiwać wszystkich ważnych tematów. Ale mamy zdolne reżyserki i zdolnych reżyserów młodego pokolenia. Może ktoś się za to zabierze? Tylko że oni jakoś się brzydzą polityką.

J. Paweł Gieorgica: Tak, nie ma wśród aktorów czy pisarzy ludzi, którzy by się pasjonowali polityką…

Agnieszka Holland: Wśród aktorów to jest ich najwięcej. Oni cały czas byli najbardziej aktywni opozycyjnie. I również w sprawach granicy białoruskiej. Maja Ostaszewska, Maciek Stuhr, mogłabym wymienić przynajmniej piętnaście nazwisk. Jeździli tam regularnie, robili, co mogli. Wypowiadali się w sprawach politycznych, bardzo zdecydowanie, biorąc na siebie duże ryzyko. Po Zielonej granicy na przykład moi aktorzy – Maja oczywiście, ale też Tomek Włosok – zaczęli dostawać pogróżki, byli zastraszani, grożono, że im głowy ogolą, pobiją ich, zabiją… Taka postawa wymaga niemalże heroizmu. A w każdym razie odwagi.

Robert Smoleń: Czy pani podziela pogląd o dwóch plemionach i przepaści dzielącej polskie społeczeństwo? Ja, szczerze mówiąc, nie do końca. Znaczna część głosujących na Prawo i Sprawiedliwość była uwiedziona sprawczością tej partii. Jeśli koalicja demokratyczna będzie dobrze rządzić, skutecznie i sprawiedliwie, będzie nasilał się odpływ od PiS jego zwolenników. Wtedy może okazać się, że wcale nie jesteśmy aż tak bardzo podzieleni. Najbardziej przekonującym kryterium wydaje mi się nasz stosunek do Unii Europejskiej. Jesteśmy bardzo proeuropejskim społeczeństwem, a osiem lat bardzo ostrej antyunijnej propagandy tylko umocniło tę postawę. Chcemy być dobrze zorganizowanym społeczeństwem na wzór zachodnioeuropejski, a nie jakimś takim dziwacznym narodem gdzieś tam na wschodzie, trochę sarmackim, trochę bizantyjskim.

Agnieszka Holland: Ale ten nasz stosunek do Unii nie jest w pełni realistyczny! W pewnym sensie jest ewenementem, ponieważ w innych krajach zaufanie do Unii, do jej sprawczości, spada. Na razie na wszystkich niemal poziomach samorządu widzi się bezpośrednie korzyści z członkostwa. W momencie, kiedy staniemy się płatnikiem netto, ten stosunek może zacząć się stopniowo zmieniać. Myślę, że ludzie w pierwszym rzędzie patrzą jednak na swoje potrzeby. Na to, czy władza – Unia czy ktokolwiek inny – te potrzeby zaspokaja. Pewnie dlatego Prawo i Sprawiedliwość utrzymuje tak wysokie poparcie, że na ogół zaspokajało potrzeby ogromnej liczby obywateli, zarówno te materialne, jak i te godnościowe, aksjologiczne; nie tylko dlatego, że miało media pisowsko-hejterskie.

Póki są tak silne religijnie regiony, przywiązane do instytucji Kościoła katolickiego, to ten podział będzie trwał. Głównie tam on przebiega. Wskazują na to wszystkie pogłębione badania. Moi przyjaciele z Francji zrobili takie badanie na podstawie niebywałej ilości danych, z dziesięcioleci. I to się wszędzie potwierdza: na ten podział wpływają głównie elementy katolicyzmu. One są u nas ciągle bardzo silne; będą słabły, bo młodsze pokolenia od nich się oddalają. Pytanie jednak, kiedy przestaną być tym dominującym czynnikiem. Nie wiem – może za dziesięć lat, może za dwadzieścia, może za pięćdziesiąt. W III RP nie udało się stworzyć alternatywnych form spędzania czasu czy udziału w kulturze. W PRL istniały różne kluby książki i prasy, Koła Gospodyń i inne świeckie instytucje czy wspólnotowe wydarzenia. Teraz tylko Kościół ma na nie monopol. Państwo zupełnie się wycofało z tworzenia kulturotwórczych inicjatyw czy tworzenia instytucji. Wydaje mi się, że to jest główny powód tego podziału.

J. Paweł Gieorgica: Ale też ostatnio mamy wzrost czytelnictwa w Polsce. Zaczynamy czytać i nawet nas za to chwalą w świecie. W jakimś amerykańskim magazynie widziałem zdjęcie wagonu warszawskiego metra ze wszystkimi pasażerami zaczytanymi – w połowie w czytnikach elektronicznych, w połowie w wydaniach papierowych.

Agnieszka Holland: W paryskim metrze też nadal czytają książki papierowe, to dość powszechny widok. Tacy… biali paryżanie, a nie imigranci.

Robert Smoleń: W ten sposób zatoczyliśmy koło i dotarliśmy do tematu z początku naszej rozmowy. Bardzo Pani dziękujemy i już trzymamy kciuki za kolejny Pani film.

Agnieszka Holland: Bardzo panom dziękuję. I poważnie myślę o tym, żeby powstało ciało jednoczące te wszystkie pomysły czy dezyderaty dotyczące migracji, najszerzej i najwęziej pojętej. Nie wiem, kto mógłby być jego inicjatorem, ale myślę, że to się powinno stać prędzej niż później. Widzę zresztą już pierwsze takie inicjatywy.

 

Zredagowany zapis rozmowy, jaki ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana” , styczeń-luty 2024.

Nagrania audio można wysłuchać na naszej stronie z podcastami.

Przyjęcie przez Parlament Europejski rezolucji w sprawie niezbędnych refom instytucjonalnych UE (22 listopada 2023 r.) wywołało w Polsce gwałtowną dyskusję. Niestety, ma ona charakter powierzchowny, jest skrajnie upolityczniona, padają w niej argumenty niemające pokrycia w rzeczywistym tekście przyjętej rezolucji i niezgodne z intencjami Parlamentu.

Na zlecenie posła Włodzimierza CIMOSZEWICZA i zamówienie Grupy Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w Parlamencie Europejskim, redakcja „Res Humana” przygotowała i przeprowadziła 19 grudnia 2023 r. konferencję poświęconą zaprezentowaniu rzeczowych wyjaśnień i przedstawieniu argumentów na rzecz postulowanych przez Parlament zmian. Wzięło w niej udział trzech lewicowych ekspremierów oraz uznani eksperci zajmujący się różnymi aspektami integracji.

Wszyscy zgodzili się, że Unia – aby sprostać wyzwaniom współczesnego świata, w którym kolejne państwa aspirują do odgrywania globalnej roli, a postęp technologiczny na nowo definiuje rzeczywistość – nie tyle powinna dostosować swoje modus operandi, ile właściwie nie może tego nie zrobić. Tym bardziej, że rozbudziliśmy oczekiwania licznej grupy krajów na w miarę szybkie członkostwo. Te zmiany jednak będą korzystne także dla Rzeczypospolitej i jej obywateli. W najmniejszym stopniu nie niosą z sobą ryzyka anihilacji państwa polskiego i przekształcenia Polski w obszar zamieszkiwany przez Polaków, zarządzany z zewnątrz, czym straszy Jarosław Kaczyński.

Wniosek Parlamentu został – zgodnie z przewidzianą Traktatem procedurą –  skierowany do Rady UE, złożonej z ministrów wszystkich państw członkowskich, a potem przekazany przez nią Radzie Europejskiej (o dziwo, nowy polski rząd złożył zastrzeżenie wobec tego kroku). To premierzy i prezydenci podejmą ostateczną decyzję o ewentualnym zwołaniu Konwentu, a następnie konferencji międzyrządowej dla dalszego przedyskutowania propozycji.

Czytaj:

   Włodzimierz CIMOSZEWICZ: Parlament podszedł do sprawy z dobrymi intencjami
   Marek BELKA: Kluczowe jest zarządzanie makroekonomiczne 
   Leszek MILLER: Obawa o europejską politykę nowego rządu
   Jan BARCZ: W sprawie projektów rewizji unijnych Traktatów
   Jan TRUSZCZYŃSKI: Jednomyślność jako warunek zgody na akcesję do UE? 
   Renata MIEŃKOWSKA-NORKIENE: To straszne słowo na „f”

 

Nie ukrywam mojego osobistego głębokiego przekonania o potrzebie reformy Unii. Obecne regulacje korzeniami tkwią w relatywnie głębokiej – uwzględniając tempo zmian na świecie – przeszłości. Wersje traktatów: o Unii Europejskiej oraz o funkcjonowaniu Unii Europejskiej uzgodnione w Lizbonie są w bardzo dużym stopniu powtórzeniem treści Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy, który negocjowałem wspólnie z Leszkiem Millerem, a podpisywałem z Markiem Belką w Rzymie. Tamten tekst z kolei był pokłosiem Konwentu Europejskiego z początku wieku. Wszystko więc zaczęło się przed dwudziestu kilku laty. Trochę ponad dwie dekady temu Valéry Giscard d’Estaing przedstawił swój projekt, wieńczący tamte debaty, na szczycie w Salonikach.

Mówimy tutaj o zastąpieniu istniejącej kompleksowej regulacji albo traktatem zmieniającym szereg wybranych przepisów, albo nowym traktatem w ogóle. Jednocześnie w naszym kraju nie ma w tej chwili warunków do przeprowadzenia spokojnej, rozsądnej dyskusji publicznej na ten temat. Wszystko raptem ugrzęzło w histerycznych emocjach. Można byłoby od biedy je zrozumieć przed wyborami, ale po tym, jak obywatele dokonali już rozstrzygnięć, powinniśmy na rzecz spojrzeć z analitycznym dystansem.

Poświęcone temu zagadnieniu prace Komisji Spraw Konstytucyjnych PE, której jestem członkiem, były prowadzone z niezwykłą powagą. Trwały rok. W tym czasie nieustannie dyskutowaliśmy o różnych propozycjach usprawnienia UE, uczynienia jej jeszcze bardziej potrzebnej Europejczykom. Do podsumowania tych prac i spisania wniosków wyznaczono aż pięcioro oficjalnych sprawozdawców reprezentujących pięć najważniejszych grup politycznych. To jedyny znany mi taki przypadek. Zazwyczaj do tej czynności upoważnia się jednego posła; wyjątkowo, w kilku zaledwie przypadkach w tej kadencji, bywały to dwie osoby.

Dla każdej osoby rozumiejącej politykę i w szczególności znającej sposób pracy Parlamentu Europejskiego musi być jasne i oczywiste, że w sytuacji współautorstwa pięciu frakcji wśród kilkuset rozmaitych propozycji znalazło się wiele – czy też bardzo wiele – takich, które nie odpowiadały zarówno wszystkim sprawozdawcom, jak i wszystkim członkom Komisji Konstytucyjnej. Na sali plenarnej okazało się też, że nie każda zyskała poklask posłów biorących udział w debacie i głosowaniu. To zrozumiałe. Ale żeby raport w ogóle mógł powstać, wszyscy musieli wzajemnie zaakceptować nieco kontrowersyjnych propozycji (z którymi niekoniecznie w pełni się zgadzali). W przeciwnym razie już na tym poziomie prac wstępnych – zakończyłyby się one fiaskiem.

Bardzo wielu posłów, ze mną włącznie, przywiązywało wagę nie tyle do konkretnych propozycji ile do samego ruchu, samego impulsu. Najważniejsze jest to, że Parlament – upoważniony przez artykuł 48 Traktatu o Unii Europejskiej – mógł zainicjować rozmowę na ten temat. Dobrze wiemy, co się potem wydarzy: wszystkie propozycje PE będą stanowić pewien zasób, do którego być może przedstawiciele rządów i parlamentów państw członkowskich będą nawiązywali w trakcie Konwentu. A może nie będą? To jest bowiem proces polityczny. I to państwa członkowskie będą decydowały o treści ewentualnej zmiany traktatowej. Jeśli jednak żadnej rozmowy nie będzie – niekoniecznie o wszystkich sprawach zasugerowanych przez Parlament – to Unia utkwi w niemocy.

Główną intencją Parlamentu było zachęcenie do tego, żeby zacząć myśleć i rozmawiać o niezbędnych zmianach. Wszyscy w Brukseli i Strasburgu, w stolicach państw członkowskich, eksperci, prawnicy zdają sobie sprawę z tego, że to nie Parlament Europejski zmienia traktaty. Rozlegające się w Warszawie okrzyki o anihilacji państwa polskiego nie miały krzty sensu. Przynajmniej tym razem oskarżanie Leszka Millera, Marka Belki i mnie o to, że zdradziliśmy Polskę, nie było w pełni zasadne – jeśli mogę sobie pozwolić na odrobinę ironii.

Powstały w opisany wyżej sposób raport został zaprezentowany całemu Parlamentowi i szczegółowo przedyskutowany. Po wprowadzeniu pewnych korekt rezolucja inicjująca procedurę, która może doprowadzić do zmian w funkcjonowaniu Unii, w tym zmian traktatowych, została przyjęta. Następnie Rada UE (złożona z ministrów wszystkich państw członkowskich) „przekazała” ten wniosek do Rady Europejskiej. Jeśli szefowie państw lub rządów UE zgodzą się na dalsze prace w tej materii, zostanie zwołany grupujący unijnych i krajowych polityków oraz europejskie autorytety Konwent dla dalszych przemyśleń możliwych rozwiązań. Kolejnym krokiem byłaby konferencja międzyrządowa. Dopiero w efekcie jej prac zostałyby sformułowane nowe przepisy. Ostateczny tekst byłby podpisany przez premierów i ministrów spraw zagranicznych wszystkich państw członkowskich i finalnie ratyfikowany zgodnie z wymogami każdego państwa.

Z góry nie wiemy więc, czy nowe zmiany traktatowe – nawet jeśli zostaną wynegocjowane – wejdą w życie, bo nie ma pewności, że ratyfikują je wszystkie państwa członkowskie. To w pewnej mierze zależy od wewnętrznej sytuacji w niektórych z nich. Doświadczenie z Traktatem Konstytucyjnym jest negatywne, choć po usunięciu z tekstu terminów nadających wspólnotowym instytucjom atrybuty państwa federalnego przytłaczająca większość pozostałych kwestii uregulowanych w traktacie z 2004 roku została później przeniesiona do Traktatu z Lizbony.

Niedawne, często bolesne doświadczenia pokazały, że Unia potrzebuje więcej kompetencji w różnych nowych obszarach. Dodatkowa konieczność wynika z rysującej się perspektywy rozszerzenia Unii Europejskiej. Instytucjonalne oraz proceduralne dostosowania okażą się potrzebne; najprawdopodobniej także te w zakresie poszczególnych polityk. Biorąc pod uwagę to, jakie państwa miałyby dołączyć do UE i jakie będą konsekwencje tego faktu, przynajmniej z tego punktu widzenia potrzeba zmian powinna zostać uznana za oczywistą. Albo ktoś autentycznie opowiada się za przyjęciem nowych członków i wtedy musi zaakceptować potrzebę zmian w traktatach, albo ktoś przez sprzeciw wobec zmian traktatowych de facto chce blokować, albo opóźniać rozszerzenie.

Jestem nieco zaskoczony zachowaniem obecnego polskiego rządu w reakcji na przyjętą przez Parlament rezolucję. A zwłaszcza byliśmy zaskoczeni wtedy, gdy w przeddzień głosowania w tej sprawie okazało się, że polskie koleżanki i polscy koledzy z grupy Europejskiej Partii Ludowej (EPP), a więc z Koalicji Obywatelskiej i PSL, otrzymali polecenie głosowania przeciwko projektowi. Jak wiadomo, rezolucja została przyjęta dosyć niewielką większością, bo zaledwie 17 głosów.

Późniejsza wypowiedź Donalda Tuska, jak i komentarz w Sejmie ministra do spraw europejskich Adama Szłapki były nie mniej zaskakujące. Mam nadzieję, że jest to nie tyle sprzeciw wobec idei zmian w traktatach,  ile opinia o niedogodnym czasie na ich przeprowadzenie. W rządowych enuncjacjach stwierdzało się, że w obecnych uwarunkowaniach geopolitycznych są priorytetowe sprawy, którymi trzeba się pilnie zająć, podniesienie zaś w tej chwili dyskusji traktatowej może dodatkowo podzielić Wspólnotę.

Mój pogląd na temat konieczności reformy instytucjonalnej UE wyraziłem jasno, głosując za rezolucją Parlamentu Europejskiego. Kluczem do wszystkiego tak naprawdę jest wybór: pozostawienie jednomyślności lub jej radykalne ograniczenie na rzecz głosowania większością kwalifikowaną (qualified majority voting).

Obecny sposób podejmowania decyzji w Unii nie sprawia, że jesteśmy w stanie reagować właściwie na kryzysy – a w ciągu najbliższych dekad będą one, niczym słynne czarne łabędzie, stadami fruwać nad naszymi głowami. Musimy więc mechanizm decyzyjny uelastycznić.

Sceptycyzm wobec zmian jest funkcją tego, na ile entuzjastycznie nastawiamy się do Unii Europejskiej i – szerzej –  do całego procesu integracji. W Polsce akurat mamy do czynienia ze swoistym rozdwojeniem politycznej jaźni; ludzie są euroentuzjastami (co prawda podejrzewam, że głównie ze względu na dotykalne profity pekuniarne), rządy zaś – poprzednie, ale myślę, że do pewnego stopnia to przechodzi i na obecny – są albo wręcz bardzo wrogie, albo ostrożne w odniesieniu do pogłębiania powiązań wewnątrz Wspólnoty.

Jednak najważniejsza moim zdaniem jest kwestia zarządzania makroekonomicznego. Politolodzy, dyplomaci zwracają uwagę na niedoskonałości polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa UE, często pomijając tematy zarządzania makroekonomicznego. Unia – a tak naprawdę strefa euro, bo ona jest w tej chwili głównym motorem integracji – działa bardzo nieoptymalnie ze względu na to, że w sposób jawny państwa sprzeciwiają się stworzeniu z UE unii fiskalnej.

Kryzysy wymagają działań niekonwencjonalnych. Stąd na przykład ten 750-miliardowy fundusz Next Generation EU, z którego pochodzą środki na nasz Krajowy Plan Odbudowy. Aby takiego rodzaju działania stały się rutynowe, były stałym elementem funkcjonowania instytucjonalnego Unii, potrzebne są jej znaczące zasoby własne, tak zwane own resources. Krótko mówiąc – podatki europejskie. W tej chwili mamy już niektóre takie podatki, na przykład od nierecyklingowanego plastiku. Dyskutujemy na temat instrumentu CBAM (Carbon Border Adjustment Mechanism), który byłby uruchamiany wobec krajów eksportujących na obszar Unii Europejskiej towary i usługi przyczyniające się do nadmiernej emisji gazów cieplarnianych; nie nazywamy tego podatkiem właśnie ze względu na zasadę jednomyślności. Jeśli będziemy się jej twardo trzymać, to tych zasobów własnych nie stworzymy. A wówczas przekształcenie Unii Europejskiej w elementy, czy – powiedzmy – pewien szkielet unii fiskalnej będzie bardzo trudne, jeżeli nie niemożliwe. I kolejny kryzys znów nas zaskoczy i znowu będziemy wymyślać jakieś rozwiązanie typu ad hoc.

Wśród propozycji, o których dyskutowaliśmy na posiedzeniu plenarnym Parlamentu Europejskiego, był m.in. postulat odejścia od zasady jednomyślności w sprawach podatkowych. Wydaje mi się, że tutaj propozycja poszła za daleko. Nie dookreślono, czy chodzi o podatki unijne, czy także krajowe.  Jeżeli mielibyśmy te ostatnie poddać procedurze jednomyślności, to byłoby to naprawdę bardzo trudne do zaakceptowania. Trzeba było powiedzieć wyraźnie, że chodzi tylko o te przyszłe podatki unijne, ogólnoeuropejskie.

Mówiąc inaczej, ta propozycja była niedoskonała, ale głosowałem za nią po prostu dlatego, że politycznie oznaczała ona uruchomienie procedury, a przynajmniej następny krok do poważnej dyskusji na temat niezbędnej zmiany traktatów.

Jest szereg obszarów europejskiej integracji wymagających pilnych zmian. Na pierwszym miejscu stawiam politykę zagraniczną. Wciąż nierozwiązany pozostaje bowiem dylemat, który kiedyś sygnalizował Henry Kissinger – pytając o numer telefonu do „Europy”. Takiego numeru oczywiście nie ma i nie będzie go dopóty, dopóki nie dojdzie do pogłębionej integracji w tej sferze. Będziemy na tym tylko i wyłącznie tracić. Druga sprawa – to polityka obronna, trzecia – polityka energetyczna. Na końcu wymienię jednomyślność przy podejmowaniu decyzji. Jestem gorącym przeciwnikiem weta i nie dlatego, że przypomina mi ono o polskich  losach powiązanych z zastosowaniem liberum veto. Jeżeli możliwość zablokowania kluczowych decyzji przez jednego tylko członka UE nie zostanie wyeliminowana, to Unia Europejska na pewno będzie miała nowe kłopoty.

Przy okazji proszę spostrzec hipokryzję cechującą zwolenników szybkiego przyjęcia Ukrainy do UE, którzy jednocześnie pozostają zwolennikami weta. Z góry można założyć, że to narzędzie będzie regularnie stosowane na przykład przez Węgry, czy przez jakieś inne państwo niechętne takiemu rozszerzeniu, dla wywrócenia tego procesu.

Przypominam też, że w roku 2000 została przyjęta bardzo ambitna Strategia Lizbońska, w której zapisano, że w ciągu dekady Unia Europejska prześcignie USA w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, najnowocześniejszych technologiach, badaniach naukowych. Otóż po 10 latach okazało się, że dystans między Unią a Stanami Zjednoczonymi nie tylko się nie zmniejszył, ale wręcz wzrósł. Dzisiaj jest on o wiele większy niż w przeszłości. Należy więc zadać sobie podstawowe pytanie: dlaczego tak się stało? Moim zdaniem dlatego, że Stany są jednolitym państwem (przy całej ich strukturze federalnej), a Unia Europejska nie jest. Tak długo, jak będziemy powstrzymywać się od istotnych kroków w kierunku głębszej integracji, zawsze będziemy przegrywać konkurencję. I to już nie tylko z Ameryką Północną, ale także z Chinami, Indiami i innymi rodzącymi się potęgami. To ostatni moment, ostatni dzwonek, żeby poważnie te kwestie przemyśleć i żeby podjąć niezbędne reformy. Przy obecnej strukturze instytucjonalnej Unia Europejska nie ma szans, by stać się jednym z globalnych mocarstw politycznych. Musimy budować głębsze powiązania, iść w kierunku pewnej formy federalizmu.

W tych rozważaniach chciałbym jednak skoncentrować się głównie na europejskiej polityce nowego rządu, rządu pana Donalda Tuska. Jak sądzę, wszyscy w pewnym napięciu czekaliśmy na pierwsze deklaracje intencji, planów i zamierzeń odnośnie do Unii Europejskiej. Byłem zaskoczony zarówno słowami prezesa Rady Ministrów z exposé, jak i tym, co przedstawiciele rządu mówią na ten temat w tej chwili. Przypomniałem sobie jednak, że równie zaskoczony byłem wiele lat temu, kiedy mieliśmy do czynienia z pierwszym rządem Donalda Tuska. Kilka razy rozmawiałem wtedy z ówczesnym premierem, zwracając mu uwagę, że stał przed wielką okazją, by popchnąć do przodu sprawy integracji; mimo to tamta koalicja nie zrobiła kilku kluczowych kroków.

Po pierwsze, nie zrobiła nic (oprócz paru niewiążących i finalnie niezrealizowanych deklaracji) w sprawie wejścia Polski do strefy euro. Warto pamiętać, że nad podpisami Włodzimierza Cimoszewicza i moim w traktacie akcesyjnym jest odpowiednie sformułowanie, w którym Polska zobowiązała się do przyjęcia wspólnej waluty; brakuje tam tylko i wyłącznie daty. Traktat akcesyjny był zaś zaakceptowany przez obywateli Rzeczypospolitej w ogólnonarodowym referendum. Jest notabene swego rodzaju paradoksem, że wśród polityków ostatnich dziewiętnastu lat najbardziej w sprawę realizacji tego zobowiązania angażowała się pani Zyta Gilowska – minister finansów w rządzie Jarosława Kaczyńskiego (który bynajmniej wtedy wcale jej nie karcił, nie przywołał do porządku). Niewątpliwie dużo czasu zostało stracone i teraz bardzo trudno będzie go nadrobić.

Po drugie, koalicja PO-PSL,nie odstąpiła od protokołu brytyjskiego, który de facto ograniczał funkcjonowanie Karty Praw Podstawowych UE w odniesieniu do obywateli RP. Dzisiaj wiemy, że nie ma on już praktycznego zastosowania; dlaczego więc Polska miałaby nie wycofać się z tego zupełnie niepotrzebnego aktu? Zwłaszcza po wystąpieniu Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. Nie widzę żadnych przeszkód, żeby ten protokół po prostu zlikwidować i nie stwarzać wrażenia, że w pewien sposób poważnie go traktujemy.

I wreszcie po trzecie, rząd nie przystąpił do dołączonej do Traktatu o Unii Europejskiej deklaracji numer 52 o symbolach Unii Europejskiej. Posługujemy się nimi – flagą, hymnem, dewizą „Zjednoczona w różnorodności” i uznaniem 9 maja za Dzień Europy – ale w zasadzie bez podstawy prawnej. Waga tego dokumentu jest nieporównywalnie wyższa niż np. regulaminów Sejmu i Senatu, które regulują kwestię używania symboli UE na terenie polskiego parlamentu. Warto, by obecna Rada Ministrów zastanowiła się nad przystąpieniem do tej deklaracji.

Dzisiejszy rząd wskazuje na pięć argumentów, które nie pozwalają mu jednoznacznie wypowiedzieć się na rzecz zmian traktatowych. Pierwszy punkt: te zmiany mogą osłabić jedność Unii Europejskiej. To się jednak może stać zawsze, niezależnie od tego, kiedy te zmiany będą przeprowadzane. Niemal dwadzieścia lat temu przegrane referenda we Francji i Holandii nie tylko osłabiły jedność europejską, ale wręcz zlikwidowały Traktat Konstytucyjny. To nie jest więc żaden warunek.

Po drugie: te zmiany mogą opóźnić przyjęcie Ukrainy. Ten argument sugeruje, że mogłoby ono nastąpić za dwa albo za trzy lata. Jednak wszystko wskazuje na to, że w trwającej dekadzie akcesja Ukrainy nie będzie miała miejsca. Niezasadne jest zasłanianie się Ukrainą, by powstrzymać się od energicznego działania.

Po trzecie: te zmiany nie odpowiadają realnym potrzebom Unii. Ależ właśnie, jak to powyżej uzasadniłem, odpowiadają!

Czwarty punkt: te zmiany przeszły w Parlamencie Europejskim niewielką większością głosów. Z tym się należy zgodzić, bo to jest prawda. Przeszły niewielką większością głosów – ale przeszły! Wiemy z historii, że w wielu przypadkach jeden głos decydował o skutkach o ogromnym znaczeniu. W pierwszym po wojnie głosowaniu w Bundestagu Konrad Adenauer jednym głosem został wybrany kanclerzem. I co z tego? Nikt nie załamywał rąk i nie mówił, że to stanowi problem. A potem Adenauer stał się przecież wielką postacią niemieckiego życia politycznego.

I wreszcie ostatni zarzut: te zmiany mogą być wykorzystane w antyunijnej narracji. Przez eurosceptyków zawsze będą tak wykorzystywane – dzisiaj czy za pięć lat, czy za dziesięć.

Jaki wniosek wyciągam z tych wypowiedzi? Że są one rozpaczliwą próbą ze strony rządu Donalda Tuska, by usprawiedliwić niechęć do bardziej energicznego działania na rzecz integracji europejskiej. Z jednej strony to musi dziwić, ale z drugiej strony – jeśli sobie przypomnimy dokonania tej samej ekipy, albo bardzo podobnej, z poprzedniego okresu sprawowania władzy, to wygląda na to, że to po prostu jest stała tendencja. Dlatego budzi moją największą obawę, że nie będziemy mieli w tym nowym rządzie sojusznika zdecydowanie popierającego kierunek pogłębienia integracji europejskiej.

1. Wzmożoną dyskusję nad projektami rewizji Traktatów stanowiących podstawę UE (Traktatu o Unii Europejskiej – TUE i Traktatu o funkcjonowaniu UE – TFUE) wywołała uchwalona 22 listopada 2023 r. rezolucja Parlamentu Europejskiego w tej sprawie. Problem rewizji unijnych Traktatów stał się w ostatnich miesiącach również przedmiotem kilku poważnych studiów, w tym przede wszystkim grupy ekspertów powołanych przez rządy francuski i niemiecki (przedłożony 18 września 2023 r.). Rezolucja PE z 22 listopada 2023 r. zasługuje na szczególną uwagę z dwóch względów: po pierwsze – odwołuje się ona do propozycji przedłożonych na zakończenie Konferencji w sprawie przyszłości Europy, wielkiej debaty obywatelskiej, która trwała rok (między majem 2021 r. a majem 2022 r.); po drugie – od strony formalnej stanowi ona wniosek PE (ust. 2 art. 48 TUE) w sprawie uruchomienia procedury rewizji Traktatów. Decyzja co do przejścia do kolejnych etapów tej procedury (zwołania konwentu, a następnie konferencji międzyrządowej) jest w rękach państw członkowskich UE. Zachowują one obecnie dużą wstrzemięźliwość w tej sprawie. Obradująca 12 grudnia 2023 r. Rada do spraw Ogólnych nie zajmowała się propozycjami zawartymi w rezolucji PE. Odnotowano jedynie postęp w realizacji postulatów zgłoszonych przez Konferencję w sprawie przyszłości Europy oraz przedłożono sprecyzowaną tabelę takich propozycji.^[1] Również Rada Europejska, obradująca 14–15 grudnia 2023 r., nie zajęła się bezpośrednio wnioskiem o wszczęcie procedury art. 48 TUE zawartym w rezolucji PE. W konkluzjach podkreślono jedynie, że Unia będzie musiała przeprowadzić „reformy wewnętrzne” w związku m.in. z planowanym rozszerzeniem oraz że zajmie się tą sprawą „do lata 2024 r.”^[2]. Formalną decyzję o przekazaniu propozycji zawartych w rezolucji PE Radzie Europejskiej (ust. 2 art. 48 TUE) podjęła Rada (działająca w składzie ministrów środowiska) 18 grudnia 2023 r.^[3] Podjęcie dalszych etapów procedury leży obecnie w ręku Rady Europejskiej (szefów państw lub rządów państw członkowskich), przy czym państwa zachowują w tej mierze – jak wspomniano – dużą wstrzemięźliwość.

Od strony substancjonalnej wspomniane na wstępie wzmożenie dyskusji nad rewizją unijnych Traktatów spowodowane zostało przede wszystkim objęciem strategią rozszerzenia trzech nowych państw: Mołdawii, Gruzji, a przede wszystkim Ukrainy (stąd docelowo liczba państw członkowskich, jeśli uwzględnimy kandydujące państwa Bałkanów Zachodnich, może sięgnąć 36) oraz koniecznością umocnienia efektywności Unii w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB) wobec trwającej wojny w Ukrainie.

2. Wstrzemięźliwemu nastawieniu większości państw członkowskich do podjęcia obecnie dyskusji nad rewizją unijnych Traktatów towarzyszy krytyka z dwóch stron. Partie antyeuropejskie i populistyczne wykorzystały propozycje zawarte w rezolucji PE do frontalnego ataku na Unię. Zwłaszcza w Polsce Prawo i Sprawiedliwość, profilując się jako partia opozycyjna po przegraniu wyborów 15 października 2023 r., sięgnęła do wypróbowanych argumentów antyniemieckich i antyunijnych: w propozycjach zawartych w rezolucji PE ujrzała groźbę przekształcenia Polski w „land” zarządzany z Brukseli, a nawet groźbę anihilacji państwa polskiego. Są to zarzuty absurdalne (zob. miarodajne na ten temat: stanowisko Konferencji Ambasadorów RP z 27 listopada 2023 r. – Szarża PiS na unijne Traktaty. Anihilacja rozumu). Niemniej nie można ich lekceważyć, w przeszłości bowiem narracja populistyczna i antyunijna wyrządziła poważne szkody w toku dyskusji nad rewizją unijnych Traktatów, m.in. doprowadziła do odrzucenia Traktatu konstytucyjnego. Z drugiej natomiast strony, zachowując odpowiednie proporcje co do gatunku zarzutów – argumentuje się, że obecnie jest „za wcześnie” na dyskusję o rewizji unijnych Traktatów. Zarzut taki musi również skłaniać do refleksji krytycznej. Wyraźnie bowiem mieszane są dwie kwestie: znalezienie właściwego momentu na podjęcie dyskusji i wszczęcie procedury rewizji Traktatów (w tym przypadku stanowisko większości państw jest jasne – nie są one jeszcze gotowe do podjęcia decyzji w sprawie wszczęcia procedury rewizji Traktatów, istotne argumenty przemawiają na rzecz takiego stanowiska) z podjęciem dyskusji nad propozycjami zmian w Traktatach (która notabene trwa już od lat). Nawet jeżeli ewentualny traktat rewizyjny będzie miał szanse na finalizację za kilka–kilkanaście lat, to możliwe opcje kształtują się już obecnie w toku debaty. Warto już na obecnym etapie dyskusji objaśniać poszczególne problemy, zapobiegając szerzeniu się fake-newsów faktów, warto również włączać się aktywnie do debaty, identyfikować interesy własnego kraju oraz precyzować propozycje i budować koalicje.

3. Powyższe rozważania udzielają nam ogólnej odpowiedzi na istotne pytanie – „kiedy” może dojść do finalizacji dyskusji nad rewizją unijnych Traktatów? O tym, że perspektywa jest raczej odległa, świadczy również określona w art. 48 TUE procedura finalizacji negocjacji nad traktatem rewizyjnym: po podjęciu przez Radę Europejską decyzji o kontynuowaniu procedury zwoływany jest konwent, który w drodze konsensu przyjmuje zalecenia dla konferencji międzyrządowej, konferencja taka „za wspólnym porozumieniem” przyjmuje propozycje zmian w Traktatach; następnie traktat rewizyjny, aby wszedł w życie, musi być ratyfikowany przez wszystkie państwa członkowskie. Są to wszystko etapy długotrwałe (wieloletnie). Poza tym procedura zawarcia traktatu rewizyjnego wskazuje na to, że PiS – rozsiewając obawy o grożących Polsce niebezpieczeństwach w następstwie dyskutowanej rewizji unijnych Traktatów – strzela z Car-Puszki (której nigdy nie użyto w praktycznym działaniu). Traktat rewizyjny nie może bowiem wejść w życie bez zgody Polski. Żadne zmiany w unijnych Traktatach bez zgody Polski nie nastąpią. Uzyskując więc bardziej precyzyjną odpowiedź na pytanie „kiedy” ewentualna rewizja unijnych Traktatów mogłaby nastąpić, możemy zwrócić się ku pozostałym fundamentalnym pytaniom: jaki zakres przedmiotowy mają dyskutowane propozycje rewizji unijnych Traktatów oraz jakie procedury unijne wchodzą w grę, aby je zrealizować, zawarcie traktatu rewizyjnego nie jest bowiem jedyną możliwością.

4. Przejdźmy więc do zasadniczej kwestii – jakie propozycje leżą obecnie na stole negocjacyjnym? Nim przyjrzymy się bliżej tym propozycjom, warto odnotować, że dyskusja nad reformą ustroju UE trwa od wejścia w życie Traktatu z Lizbony (1 grudnia 2009 r.). Stymulowana ona była konsekwencjami kryzysu finansowego, kryzysu migracyjnego, pandemii oraz – ostatnio – agresją Rosji Putina na Ukrainę i planowanym rozszerzeniem Unii.

Reforma ustrojowa Unii jest też od lat konsekwentnie wcielana w życie na podstawie istniejących procedur i środków, w ramach koncepcji „kreatywnej elastyczności” (creative flexibility) – dotyczy to zwłaszcza konsolidacji strefy euro, wokół której koncentruje się reforma Unii. Rezolucja PE stanowi więc jedynie pewien etap trwającej od dłuższego czasu dyskusji i podejmowanych działań.

Skonsolidowane, po uwzględnieniu wyników Konferencji w sprawie przyszłości Unii, propozycje obejmują kilka głównych dziedzin, przy czym zacząć należy od propozycji nakierowanych na umocnienie mechanizmów czuwających nad przestrzeganiem przez państwa członkowskie praworządności. Nieprzypadkowo propozycje takie znajdują się na pierwszym miejscu wśród propozycji zawartych zarówno w rezolucji PE, jak i studium grupy ekspertów francusko-niemieckich. Zapędy autorytarne w rządzonej przez PiS Polsce oraz rządzonych przez Orbana Węgrzech wstrząsnęły bowiem spójnością Unii Europejskiej. Propozycje te nawiązują do prowadzonych już od dłuższego czasu dyskusji i koncentrują się na dwóch obszarach. Po pierwsze – na umocnieniu i rozbudowie mechanizmu warunkowości (na przykład wpisanie tego mechanizmu wyraźnie do procedury art. 7 TUE oraz budżetu Unii). Po drugie – na usprawnieniu procedury art. 7 TUE, która wykazała w ostatnich latach impotencję w obliczu naruszania praworządności w Polsce i na Węgrzech. Proponuje się uproszczenie procedury zawartej w art. 7 TUE, podejmowanie decyzji w ramach tej procedury przez Radę Europejską i Radę większością kwalifikowaną, a przede wszystkim decydowanie o wystąpieniu „poważnego i stałego” naruszenia przez państwo członkowskie wartości określonych w art. 2 TUE przez Trybunał Sprawiedliwości UE. Są to propozycje wyważone, uwzględniające dotychczasowe rozważania.

Pozostałe, najważniejsze propozycje rewizji Traktatów można ująć w trzech grupach.

Pierwsza grupa propozycji obejmuje trzy powiązane ze sobą, szczególnie kontrowersyjne obszary – reformę podejmowania decyzji w Radzie większością kwalifikowaną, reformę Parlamentu Europejskiego i reformę Komisji Europejskiej. Zacznijmy od formuły podejmowania decyzji w Radzie większością kwalifikowaną. W pierwszym rzędzie chodzi o testy podejmowania decyzji w tym trybie (obecnie to co najmniej 55 procent liczby państw i co najmniej 65 procent potencjału demograficznego Unii). Ustalenie tych testów było bardzo kontrowersyjne i poprzedzone nawet zamrożeniem w grudniu 2003 r. konferencji międzyrządowej, która ustaliła treść Traktatu konstytucyjnego. Dobrze się więc stało, że w ostatecznej wersji rezolucji PE zrezygnowano z propozycji modyfikacji tych testów. Propozycje takiej modyfikacji zawarte są w ekspertyzie francusko-niemieckiej. Pobrzmiewają w niej koncepcje, które w przeszłości prowadziły do kontrowersji (obniżenie progów, co z reguły prowadzi do umocnienia pozycji państw dużych). Na razie więc sprawa została wycofana, niemniej w przyszłości z pewnością musi być przedmiotem szczególnej uwagi. Drugą kwestią związaną z podejmowaniem decyzji w Radzie większością kwalifikowaną jest określenie, w jakich obszarach regulowanych Traktatami procedura taka ma być stosowana. Kwestia ta wzbudzała jeszcze większe kontrowersje niż sprecyzowanie testów większości kwalifikowanej: na podstawie Traktatu z Nicei z ponad 70 dyskutowanych obszarów udało się wprowadzić procedurę większości kwalifikowanej w 29, na podstawie Traktatu z Lizbony spośród około 60 – w 23 (oraz w 20 nowych dziedzinach); w rezolucji PE proponuje się wprowadzenie procedury większości kwalifikowanej zamiast jednomyślności do 32 obszarów (oraz do 8 nowych obszarów, a w 2 dalszych przypadkach z pewnymi modyfikacjami). Zapewne wynik negocjacji będzie podobny do poprzednich traktatów rewizyjnych: w wielu przypadkach będzie możliwe osiągnięcie porozumienia, są też dziedziny, w których interesy państw są rozbieżne. Zamknąć powyższe, zwięzłe rozważania trzeba refleksją sumującą: zmiana w danej dziedzinie procedury podejmowania decyzji z jednomyślności na większość kwalifikowaną nie zagraża – jak tego chcą przedstawiciele środowisk populistycznych i antyunijnych – „suwerenności” państw członkowskich; decyzja w tej sprawie podejmowana jest przez wszystkie państwa członkowskie, celem podejmowania decyzji większością kwalifikowaną w Radzie jest wyważenie interesów wszystkich państw i znalezienie rozsądnego i akceptowalnego przez wszystkich kompromisu. Bez tego Unia skupiająca obecnie 27 państw, a w niedalekiej perspektywie 36, nie mogłaby sprawnie funkcjonować. Obecnie ponad 70 procent decyzji w UE podejmowanych jest w tym trybie, Unia działa sprawnie, a państwa nie widzą w tym zagrożenia dla swoich interesów – poza państwami z zapędami autorytarnymi, które nie znają kultury kompromisu i pod pojęciem weta częściej rozumieją posługiwanie się szantażem.

Drugim obszarem z tego tryptyku jest reforma Parlamentu Europejskiego. Proponowane reformy nakierowane są na radykalne umocnienie roli PE w Unii. Są to propozycje na ogół zasadne. Skupmy się natomiast na kwestii liczby deputowanych i alokacji miejsc w Parlamencie. Dobrym sygnałem jest to, że wysuwane propozycje jednoznacznie obstają przy zachowaniu obecnej liczby deputowanych (751), już w obecnym stanie wymogi efektywności zostały bowiem przekroczone. Sama alokacja miejsc między państwa członkowskie pozostawiona jest obecnie decyzji Rady Europejskiej, działającej na wniosek PE, nie wymaga więc ingerencji w tekst Traktatów. Charakterystyczne jest natomiast, że przedłożone propozycje nie odnoszą się do zmniejszenia maksymalnej liczby deputowanych, pochodzących z jednego państwa członkowskiego – 96. Dotyczy to obecnie jedynie Niemiec. Z pewnością natomiast liczba deputowanych z Niemiec będzie musiała być w związku z planowanym rozszerzeniem znacznie ograniczona. Natomiast kwestia alokacji miejsc w PE nabiera rosnącego znaczenia, ponieważ w obszarach, w których Rada decyduje większością kwalifikowaną, Parlament staje się zwykle współlegislatorem. Rośnie więc rola PE jako gwaranta legitymacji demokratycznej unijnego procesu decyzyjnego oraz interesów poszczególnych państw członkowskich.

Szereg istotnych propozycji dotyczy również reformy Komisji Europejskiej. Skupmy się jedynie na składzie kolegium Komisji, który – przy docelowej liczbie 36 państw członkowskich – będzie musiał zostać ograniczony. Obecnie Traktaty zakładają zmniejszenie liczby komisarzy do dwóch trzech liczby państw członkowskich, o ile Rada Europejska nie zadecyduje inaczej, ta natomiast trzyma się zasady „jedno państwo-jeden komisarz”. W ostatniej chwili zrezygnowano w rezolucji PE z propozycji ograniczenia liczby komisarzy do 15, tak więc pozostała możliwość zmniejszenia liczby kolegium Komisji przewidziana obecnie w Traktatach. Odstąpienie od powyższej propozycji objęło również wycofanie propozycji zróżnicowania statusu komisarzy. Dobrze się stało, lepiej trzymać się obecnie obowiązujących rozwiązań, które w przypadku zmniejszenia liczby komisarzy w stosunku do liczby państw członkowskich przewidują rotację egalitarną między państwami członkowskimi, tj. na równych zasadach. Duże państwa członkowskie, forsując zróżnicowanie statusu komisarzy, do tej pory zwykle obstawały za jakimiś preferencjami dla siebie.

Druga grupa obejmuje inne propozycje. Propozycji zawartych w rezolucji PE oraz w opublikowanych ekspertyzach jest szereg, wskażmy więc jedynie na ważniejsze z nich.

• Przesunięcie w ramach różnych kategorii kompetencji UE: propozycje w tym zakresie wzbudziły szczególne ekscytacje po stronie populistów o nastawieniu antyunijnym, tymczasem są to propozycje wyważone i godne rozważenia; dotyczą przesunięcia do wyłącznych kompetencji Unii spraw środowiska, różnorodności biologicznej i zawierania umów międzynarodowych dotyczących globalnych zmian klimatycznych (krytykom przypomnieć należy, że w przypadku „środowiska” zakres przedmiotowy jest sprecyzowany w art. 191 TFUE); proponuje się następnie przesunięcie kilku istotnych polityk do kompetencji dzielonych, tj. takich, w których może działać Unia i państwa, w przypadku natomiast podjęcia działań przez Unię państwa zaprzestają własnej działalności; dotyczy to zdrowia publicznego, ochrony ludności, przemysłu i edukacji; i znów – przypomnieć trzeba, że chodzi tu o ściśle sprecyzowany w TFUE zakres, na przykład w przypadku zdrowia publicznego o transgraniczne zagrożenia dla zdrowia (przemawiają za tym gorzkie doświadczenia z okresu pandemii, gdy państwa początkowo działały nieudolnie na własną rękę), a w przypadku edukacji o takie sprawy jak uznawanie dyplomów, kwalifikacji, stopni naukowych, ocen); w końcu wskazuje się, że należy rozważyć włączenie niektórych polityk do zakresu kompetencji dzielonych, takich jak energetyka, sprawy zagraniczne, ochrona granic zewnętrznych Unii i infrastruktura transgraniczna).
• Reforma Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony: proponuje się wprowadzenie pewnej elastyczności przy podejmowaniu decyzji dotyczącej ustanowienia wspólnej obrony (większość kwalifikowana w Radzie Europejskiej), niemniej stosowna decyzja i tak będzie wymagała zatwierdzenia przez wszystkie państwa członkowskie; od strony substancjonalnej istotna jest propozycja wydzielenia w budżecie Unii dedykowanego budżetu WPBiO, umocnienie działań na rzecz wspólnego rynku obrony (wspólne zamówienia uzbrojenia, wzmocnienie Europejskiej Agencji Obrony), a przede wszystkim ustanowienia Unii Obronnej, z klauzulą sojuszniczą przypominającą art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego; w obliczu wojny w Ukrainie są to propozycje istotne.
• Umocnienie roli parlamentów narodowych: sprawa ta jest od lat przedmiotem dyskusji, nie dziwi więc, że zgłoszone projekty są dobrze znane; koncentrują się one wokół usprawnienia procedur „żółtej” i „pomarańczowej” kartki dotyczących kontroli przestrzegania zasady pomocniczości; pojawia się również „zielona kartka”, która miałaby umożliwić parlamentom narodowym pewien wpływ na inicjatywę legislacyjną w ramach Unii.
• Nowa formuła zawierania traktatu rewizyjnego: wśród propozycji zawartych w projekcie rezolucji PE uwagę zwracała nowa formuła zawierania traktatu rewizyjnego; proponowano mianowicie, aby traktat taki wchodził w życie po ratyfikowaniu przez cztery piąte państw członkowskich, a nie – jak jest obecnie – przez wszystkie państwa. Co prawda propozycja ta została wykreślona i nie znalazła się w postanowieniach art. 48 TUE w ostatecznym tekście rezolucji, niemniej nie można jej tracić z oczu. Pojawiła się ona w kontekście „dużego” rozszerzenia (podczas konwentu przygotowującego Traktat konstytucyjny), a jej akceptacja oznaczałaby realne niebezpieczeństwa formalnego zróżnicowania wewnętrznego Unii.

Trzecia grupa dotyczy horyzontalnego problemu, opisywanego jako zróżnicowanie integracji europejskiej. W grupie tej należy odróżnić dwa podstawowe zagadnienia. Pierwsze z nich dotyczy procesu rozszerzenia i obejmuje propozycje wprowadzenia jakiegoś rodzaju szczególnego statusu członkowskiego (np. członkostwa stowarzyszonego). Do tego rodzaju propozycji należy podchodzić z dużą rezerwą. Państwa ubiegające się o członkostwo w UE, w tym Ukraina, dążą do uzyskania normalnego członkostwa w Unii, a nie jakiejś protezy. Natomiast możliwe jest usprawnienie procedury akcesyjnej, na przykład pojawia się propozycja (również ze strony Komisji Europejskiej) stopniowania procedury akcesyjnej, tj. po osiągnięciu standardu unijnego w określonej dziedzinie mocniejsze włączenie państwa kandydującego w reżim unijnego rynku wewnętrznego czy innych polityk. Możliwe i zapewne konieczne będzie szersze wykorzystanie w stosunku do państw objętych obecną falą rozszerzenia mechanizmów regulowanych traktatem akcesyjnym (zwłaszcza okresów przejściowych i tzw. klauzul bezpieczeństwa). To samo dotyczy procedur elastyczności zawartych w unijnych Traktatach (dochodzenie do strefy Schengen, strefy euro, wzmocnionej współpracy itd.).

Drugie zagadnienie jest poważniejsze i dotyczy wewnętrznego zróżnicowania w UE statusu państw członkowskich (zwłaszcza ekspertyza grupy francusko-niemieckiej poświęca temu zagadnieniu dużo miejsca). Zróżnicowanie takie może – z jednej strony – wynikać ze stosowania procedur przewidzianych w Traktatach (wzmocniona współpraca, bliska współpraca, zróżnicowanie w ramach UGiW, czy związane ze strefą Schengen). Zróżnicowanie takie, opisywane terminem „integracji elastycznej” nie zagraża co do zasady spójności procesu integracji europejskiej. Występuje jednak również groźba faktycznego i formalnego zróżnicowania statusu państw członkowskich, zmarginalizowania części z nich w stosunku do „trzonu” Unii. Takie niebezpieczeństwo związane jest z konsolidacją strefy euro; zapobiegać ma mu przyjęta kilku lat temu strategia „wspólnej ścieżki”, tj. założenie, że stopniowo wszystkie państwa członkowskie UE znajdą się w strefie euro. Drugim kryterium, które może prowadzić do głębokiego zmarginalizowania państwa członkowskiego w Unii, jest nieprzestrzeganie praworządności. Wyniki wyborów 15 października 2023 r. zapobiegły dalszej marginalizacji Polski w Unii, natomiast pozostaje narastający problem Węgier rządzonych przez Orbana, które dodatkowo stają się w Unii jawnym agentem interesów Putina.

5. Przejdźmy do wniosków. Unia i jej państwa członkowskie konfrontowane są obecnie z fundamentalnymi wyzwaniami. Są to wyzwania dobrze zidentyfikowane w ramach priorytetów działania Unii (zmiany klimatyczne, migracja, następstwa pandemii COVID-19, transformacja cyfrowa Europy, zagwarantowanie wspólnych wartości, w tym praworządności), ale przede wszystkim jest to wojna w Ukrainie, będąca następstwem agresji Rosji Putina. Stąd też zasadniczym wyzwaniem dla Unii i jej państw członkowskich jest zagwarantowanie pomocy Ukrainie, efektywności sankcji nałożonych na Rosję i Białoruś oraz sprawne prowadzenie procesu akcesji Ukrainy. Członkostwo Ukrainy w UE przesądzi bowiem o jej przynależności do Europy i położy kres imperialnym zapędom Rosji. Dla realizacji tego celu nie jest niezbędna rewizja unijnych Traktatów, można z powodzeniem odwoływać się do „kreatywnej elastyczności”, tj. wykorzystać w pełni istniejące procedury (zwłaszcza, aby umocnić efektywność Unii w ramach WPZiB). Notabene zawarte w Traktatach tzw. procedury kładki umożliwiają również umocnienie efektywności unijnego procesu decyzyjnego (przejście od jednomyślności w Radzie do decydowania większością kwalifikowaną) bez konieczności zawarcia traktatu rewizyjnego.

Jak podkreślano, zawarcie takiego traktatu, który wprowadzałby kompleksową reformę Unii, jest raczej sprawą odległą. Nie można jednak całkowicie lekceważyć takiej możliwości. Po wejściu w życie Traktatu z Lizbony były dwa przypadki zawarcia traktatów rewizyjnych – tzw. protokół hiszpański i protokół irlandzki. W obu przypadkach traktaty te obejmowały ściśle określony przedmiot, co do którego zgadzały się wszystkie państwa członkowskie. Nie można więc wykluczyć tego rodzaju „punktowego” traktatu rewizyjnego, który dotyczyłby wąskiej, ściśle określonej materii. Na przykład przedkładano już propozycje tego rodzaju traktatu rewizyjnego odnoszącego się do zmian koniecznych do finalizacji reformy strefy euro.

Ostrożnie natomiast należy podchodzić do pojawiających się propozycji, aby szersze zmiany w unijnych Traktatach wprowadzić na mocy traktatu akcesyjnego (co formalnie byłoby możliwe, traktat akcesyjny jest bowiem w istocie traktatem rewizyjnym). Nie bez racji traktaty akcesyjne ograniczają się do niezbędnych dostosowań „technicznych” związanych z akcesją danego państwa, czy grupy państw. Wprowadzenie bowiem przy tej okazji zbyt szerokich reform do ustroju Unii narażałoby taki traktat akcesyjny na dodatkowe problemy w toku ratyfikacji w państwach członkowskich.

Jak podkreślano na wstępie tego artykułu, nie można również lekceważyć populistycznych, antyunijnych pohukiwań. Z tego m.in. powodu celowe jest skonsolidowanie dyskusji nad przedłożonymi do negocjacji propozycjami zmian w Traktatach, aktywne włączenie się do tej debaty oraz podjęcie analizy polskich interesów i stanowiska w konkretnych dziedzinach.

Autor jest profesorem prawa międzynarodowego, członkiem Konferencji Ambasadorów RP oraz zespołu ekspertów Team Europe Direct.

^[1] Zob. General Affairs Council, 12 grudnia 2023. Main results. https://www.consilium.europa.eu/pl/meetings/gac/2023/12/12/ (dostęp: 13.12.2023 r.).

^[2] Rada Europejska. 14 grudnia 2023 r. Konkluzje Rady Europejskiej w sprawie Ukrainy, rozszerzenia i reform. https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2023/12/14/european-council-conclusions-on-ukraine-enlargement-and-reforms/ (dostęp: 15.12.2023 r.).

^[3] Zob. T. Bielecki, Polska przeciw reformie traktatowej UE, Gazeta Wyborcza
z 19 grudnia 2023 r., s. 11.

 

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana” (styczeń-luty 2024 r.) oraz w specjalnym wydawnictwie z materiałami z konferencji 19 grudnia 2023 r. pt. „Reforma Unii Europejskiej jest potrzebna!”

Od zarania powojennej integracji europejskiej, zarówno we Wspólnotach Europejskich, jak i w późniejszej Unii Europejskiej, przyjęcie nowego państwa członkowskiego wymagało zgody wszystkich członków organizacji. Traktat Rzymski w Art. 237 stanowił: „Państwo, wnioskujące o członkostwo Wspólnoty, kieruje swój wniosek do Rady, która stanowi jednomyślnie po zasięgnięciu opinii Komisji”. W Traktacie o Unii Europejskiej od 2009 roku obowiązuje Art. 49, którego substancja powiela w istocie treść Traktatu Rzymskiego, uwzględniając jedynie dokonane od tamtej pory zmiany w kompetencjach instytucji UE: „Państwo ubiegające się o członkostwo kieruje swój wniosek do Rady, która stanowi jednomyślnie o zasięgnięciu opinii Komisji oraz po otrzymaniu zgody Parlamentu Europejskiego, udzielonej większością głosów jego członków”.

Traktaty mówią o decyzji wieńczącej proces akcesyjny i podejmowanej po zakończeniu negocjacji w sprawie członkostwa. Jak wyglądają jednak poprzedzające ten etap procedury decyzyjne, przyjęte przez państwa UE? W ukształtowanej już od lat 60. XX wieku praktyce jednomyślność przyjęto jako sztywny wymóg w trakcie całego procesu akcesyjnego, począwszy od udzielanej na najwyższym szczeblu politycznym zgody na otwarcie negocjacji.

Skutków tak rozumianej zasady jednomyślności doświadczyliśmy w ostatnich kilkunastu latach wielokrotnie. Świeżo w pamięci pozostają działania Węgier w grudniu 2023 r., gdy kraj ten – jako jedyny w gronie 27 państw członkowskich – groził, że sprzeciwi się projektowi decyzji Rady Europejskiej o otwarciu rokowań akcesyjnych z Ukrainą, posługując się demagogiczną argumentacją o niewystarczającym przygotowaniu Ukrainy oraz domagając się uprzedniej strategicznej dyskusji między państwami UE o wszystkich kluczowych aspektach i konsekwencjach ewentualnego członkostwa tego kraju. Decyzję ostatecznie udało się przyjąć tylko dlatego, że premier Węgier zgodził się wyjść na ten moment z sali obrad; jest to interpretowane jako nowatorskie posłużenie się ujętą w Art. 31 TUE opcją konstruktywnego wstrzymania się od głosu – pamiętać jednak należy, że zgodnie z ową opcją wstrzymujący się nie jest zobowiązany do wykonania decyzji, co skwapliwie już podkreślił minister spraw zagranicznych Węgier i inni przedstawiciele tego kraju. Trzeba się zatem liczyć z kolejnymi przejawami obstrukcji ze strony Węgier, w tym przede wszystkim z nadużywaniem wymogu jednomyślności.

Jak dużą przeszkodę stanowiła jednomyślność w poprzednich procesach akcesji do UE? Na pewno nie była barierą ani hamulcem dla Polski i innych dziewięciu kandydatów, którzy negocjowali warunki swojego członkostwa w latach 1998–2002. Owszem, mimo iż Grecja nigdy nie sformułowała publicznie swojego stanowiska, wszyscy unijni uczestnicy rokowań i wszyscy kandydaci dobrze wiedzieli, że ich procesy akcesyjne nie będą się mogły pomyślnie ani zacząć, ani zakończyć, jeśli równolegle nie dokona się taki sam proces ze wspieranym przez Grecję Cyprem. Owszem, zdarzało się lekkie wydłużenie rokowań w tym czy innym obszarze negocjacji, spowodowane koniecznością uprzedniego osiągnięcia konsensusu między państwami UE w sprawie parametrów rozwiązań przejściowych i pułapu transferów finansowych do nowych państw członkowskich. Nigdy jednak nie doszło do blokady ze strony któregokolwiek państwa UE, wymierzonej przeciwko konkretnemu kandydatowi.

Inaczej – gorzej – potoczyły się jednak sprawy po rozszerzeniowym Big Bangu w roku 2004. Zaczęło się od Turcji, z którą negocjacje akcesyjne zostały otwarte przez Unię w październiku 2005 r., jednakże już po roku Rada UE musiała podjąć decyzję o wstrzymaniu rokowań w aż ośmiu rozdziałach negocjacyjnych, ponieważ Turcja odmówiła rozciągnięcia na Cypr swoich związanych z rozszerzeniem UE zobowiązań, zawartych w protokole dodatkowym do ankarskiego układu o stowarzyszeniu Turcji z Unią. W takim kontekście nieuchronne i zrozumiałe było veto Cypru, uzasadnione było także poparcie innych państw członkowskich dla takiego stanowiska Nikozji.

W okresie 2008–2009 mieliśmy do czynienia z trwającym blisko rok zablokowaniem przez Słowenię łącznie aż 13 rozdziałów rokowań akcesyjnych z Chorwacją. Blokada związana była ze sporem o rozgraniczenie wód terytorialnych w Zatoce Pirańskiej i sposób dostępu Słowenii do morza otwartego. Słowenia domagała się m.in. wycofania przez Chorwację szeregu map i innych załączników do przedłożonych przez Zagrzeb stanowisk negocjacyjnych, używając jako środka nacisku swego statusu państwa członkowskiego UE i wymogu jednomyślności. Aczkolwiek przedmiot sporu nie miał nic wspólnego z warunkami członkostwa Unii, w pomoc mediacyjną zaangażowały się zarówno Komisja Europejska, jak i ówczesna prezydencja francuska w Radzie – jednakże bez efektu; odblokowanie negocjacji akcesyjnych nastąpiło dopiero dzięki kompromisowi między bezpośrednimi uczestnikami sporu, po zmianie rządu w Zagrzebiu.

Do zainfekowania na znacznie większą skalę procesu akcesyjnego niezwiązanymi z unijnym acquis sporami bilateralnymi doszło w relacjach między UE a Północną Macedonią. Choć Komisja Europejska już w 2009 r. pozytywnie oceniła zaawansowanie dostosowawcze tego kraju i zaleciła otwarcie negocjacji akcesyjnych, nie było możliwości uzyskania w tej sprawie jednomyślnej pozytywnej decyzji Rady, trwał bowiem spór polityczny między Atenami a Skopje o oficjalną nazwę północnego sąsiada Grecji. Mediacja prowadzona przez ONZ – wygodna dla UE ze względu na członkowski status Grecji w Unii – przez wiele lat nie dawała żadnych efektów. Dopiero w 2018 r., w wyniku korzystnego splotu czynników, na czele ze sprzyjającymi kompromisowi zmianami u steru rządów w Atenach i w Skopje oraz rosnącym międzynarodowym naciskiem na Grecję, doszło do bilateralnej ugody w sprawie nazwy kraju. Jednakże bezpośrednio po tym przełomie politycznym ze swoimi roszczeniami wystąpił kolejny unijny sąsiad Północnej Macedonii, Bułgaria. Kraj ten domagał się od Skopje akceptacji swojej interpretacji wspólnej historii na czele z narracją o historycznych korzeniach języka macedońskiego i narodowej tożsamości macedońskiej. Mimo ewidentnego braku jakiegokolwiek związku tych żądań z unijnymi acquis Bułgaria przez blisko dwa lata w okresie 2020–2022 skutecznie wstrzymywała decyzję Rady UE o otwarciu rokowań akcesyjnych z Północną Macedonią, wetując przyjęcie przez UE tzw. ram negocjacji (negotiation framework). Do finalnego odblokowania sprawy – tym razem pomyślnie – przyczyniła się prezydencja francuska w Radzie, wszakże kosztem włączenia do owych ram negocjacji głównych bilateralnych wymogów bułgarskich.

Powyższe, liczne już, przykłady unaoczniają szkodliwy wpływ interpretowania wymogu jednomyślności jako zasady bezwzględnie obowiązującej na każdym etapie procesu akcesyjnego i w każdej spornej sprawie, nawet jeśli chodzi o drobne kwestie, dające się łatwo rozstrzygnąć w negocjacjach. Większa jeszcze szkodliwość tego wymogu ma miejsce w sytuacjach, gdy państwo członkowskie UE, nadużywając swojego statusu, usiłuje wyegzekwować od kraju kandydującego ustępstwa natury czysto dwustronnej, niewymagane ani przez unijne prawo i unijną praktykę, ani przez żadnego innego członka Unii. Możliwości efektywnego przeciwdziałania takiej skrajnie transakcyjnej postawie przez inne państwa UE i przez instytucje europejskie były i pozostają nader ograniczone.

Czy możliwe jest uelastycznienie stosowania zasady jednomyślności? Świadomość, iż jest to wskazane, narasta w ostatnich latach w wielu państwach UE. W praktyce jednak nie doszło jeszcze do żadnych zmian. Wręcz przeciwnie, w związku ze stosowaniem od 2020 r. nowej metodologii akcesyjnej, zwłaszcza podziału materii dostosowań/rokowań na sześć tzw. klastrów tematycznych oraz nadania centralnego znaczenia klastrowi „Podstawy” (Fundamentals) z rozdziałami 23 (Sądownictwo i prawa podstawowe) i 24 (Sprawiedliwość, wolność i bezpieczeństwo), zasada jednomyślności uległa dodatkowemu wyeksponowaniu. Tak np. w powstałym w 2022 r. projekcie unijnych ram negocjacji z Północną Macedonią, w zakresie klastra „Podstawy”, Rada UE, po wniosku Komisji, ma expressis verbis jednomyślnie ustanawiać warunki otwarcia negocjacji (opening benchmarks) w tym klastrze oraz oceniać ich spełnienie przez kandydata; tak samo, jeśli idzie o ustanawianie i ocenę spełnienia warunków pośrednich (interim benchmarks) oraz, następnie, warunków finalnych (closing benchmarks) dla całego klastra; wreszcie, po uzyskaniu oceny Komisji, że owe warunki finalne zostały spełnione, Rada ma jednomyślnie decydować o tymczasowym zamknięciu negocjacji całości klastra „Podstawy”. Warto w tym kontekście może dodać, że np. dla negocjującej swoją akcesję już od 2012 r. Czarnogóry, Unia Europejska ustanowiła w tym klastrze łącznie nie mniej niż 72 warunki otwarcia, pośrednie i zamknięcia… to ukazuje aktualny poziom skomplikowania procedur akcesyjnych i wagi, jaką w tych procedurach wciąż odgrywa na każdym kroku zasada jednomyślności państw członkowskich.

Opublikowany we wrześniu 2023 r. raport francusko-niemieckiej grupy roboczej w sprawie reform instytucjonalnych UE zawiera szereg propozycji zdynamizowania procesu rozszerzenia Unii. Jedną z nich jest podejmowanie przez Radę UE większością kwalifikowaną decyzji o otwieraniu i tymczasowym zamykaniu poszczególnych rozdziałów negocjacji. Celem jest oczywiście eliminacja ryzyka blokowania negocjacji przez indywidualne państwa członkowskie posiłkujące się vetem, by przeforsować swój narodowy interes kosztem ustępstw ze strony kandydata do członkostwa. Rzecz jasna, finalna decyzja akceptująca wynik negocjacji akcesyjnych wymagałaby nadal, zgodnie z TUE, jednomyślnej zgody państw członkowskich potwierdzonej przez ratyfikację traktatu akcesyjnego w każdym z nich. Do takiego użycia większości kwalifikowanej zamiast jednomyślności nie jest konieczna zmiana traktatów założycielskich Unii, wystarczy całkowicie stosowna decyzja Rady jako element prawa pochodnego UE.

Powyższa rekomendacja raportu francusko-niemieckiego nie została jak dotąd podjęta w dialogu między państwami UE. Z Komisji Europejskiej dochodzą jednak nieformalnie odgłosy podjętej tam wewnętrznej debaty o praktycznych sposobach nadania większej dynamiki i efektywności procedurom akcesyjnym. Jedną z rozważanych jakoby spraw jest np. rozpoczęcie screeningu z Ukrainą i z Mołdową bez oczekiwania na formalną decyzję Rady UE o akceptacji ram negocjacji oraz o powołaniu konferencji międzyrządowej (IGC) dla przeprowadzenia tych negocjacji; jak słychać, zamierzano taki screening rozpocząć niezwłocznie po grudniowej aprobacie politycznej Rady Europejskiej dla podjęcia negocjacji akcesyjnych z tymi dwoma krajami, ze względu jednak na rozbieżne w tej sprawie opinie wewnątrz Komisji zamiar na razie odłożono do połowy stycznia 2024 r., a nie można wykluczać i kolejnych opóźnień. Komisja, przygotowując obecnie projekt ram negocjacji do nadchodzących rokowań akcesyjnych z Ukrainą i z Mołdową, ma także jakoby rozważać pomysły uproszczenia procedur, na czele z ewentualną propozycją, by wymóg jednomyślności państw członkowskich stosować tylko dla zgody na tymczasowe zamknięcie negocjacji w każdym z sześciu klastrów tematycznych. To oznaczałoby, że poszczególne państwa UE nie mogłyby już blokować postępu negocjacyjnego w rozdziałach, wchodzących w skład danego klastra. Rozwiązanie takie, gdyby faktycznie zostało przedłożone przez Komisję, byłoby niewątpliwie z pożytkiem dla całości rokowań. Trzeba wszakże pamiętać, że na początku procesu negocjacyjnego konieczna pozostaje, tak czy inaczej, jednomyślna zgoda państw UE, zarówno na decyzję Rady o zwołaniu IGC, jak i na towarzyszące tej decyzji ramy negocjacji; w przypadku Północnej Macedonii uzgadnianie owych ram zabrało państwom UE dwa lata…

Jakie w świetle powyższych wywodów powinno być stanowisko Polski? Naszemu państwu powinno strategicznie zależeć na sprawnym i efektywnym przygotowaniu Ukrainy (i Mołdowy) do wymogów członkostwa UE, na określeniu realistycznego, lecz ambitnego, horyzontu czasowego akcesji obu państw, na ograniczeniu ryzyka torpedowania lub spowalniania rokowań akcesyjnych przez nadużywające swojego weta poszczególne państwa UE. Koncepcje uelastyczniania wymogu jednomyślności Polska powinna zatem promować i popierać, a swoje interesy ochrony sektorów gospodarki krajowej doświadczających wzmożonej presji konkurencyjnej ze strony Ukrainy realizować drogą kreatywnego wdrażania szerokiej gamy instrumentów – w kraju, w stosunkach dwustronnych z Kijowem, na forum instytucji UE. Do instrumentów tych nigdy nie powinno jednak należeć negocjacyjne weto.

Ambasador Jan Truszczyński był m.in. polskim głównym negocjatorem w rozmowach na temat wstąpienia do Unii Europejskiej, wiceministrem spraw zagranicznych oraz jednym z dyrektorów generalnych w Komisji Europejskiej.

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana” (styczeń-luty 2024 r.) oraz w specjalnym wydawnictwie z materiałami z konferencji 19 grudnia 2023 r. pt. „Reforma Unii Europejskiej jest potrzebna!”

Kiedy na początku grudnia 2023 roku znajoma sprzedawczyni w sklepie w maleńkiej miejscowości, w której mieszkają moi rodzice, zapytała mnie: „Pani Profesor, ta reforma Unii naprawdę oznacza koniec Polski? Bo wie Pani, przez tyle setek lat nie zniszczyli nas Niemcy, nie zniszczyli nas Ruscy, a teraz może sami się prosimy o nasz koniec”, najpierw pomyślałam, że to dobrze, że o reformie się w Polsce mówi, ale jednak wolałabym, żeby mówiło się o niej zupełnie innym językiem. Jako zagorzała euroentuzjastka, badaczka Unii Europejskiej, demokratka i liberałka zrozumiałam, że mogłam nie docenić zakresu dezinformacji i celowego kierowania dyskusji o reformie traktatowej na tory wyłącznie pytania o suwerenność i dominację Niemiec, ewentualnie Francji. A przecież Unia Europejska musi się zmieniać, bo zmienia się świat wokół niej, a coraz liczniejsze kryzysy tworzą dotychczas nieznane warunki wymuszające precedensowe reakcje polityczne i prawne instytucji i państw UE. I musi się coraz bardziej integrować, co jest zresztą jej traktatowym celem.

W dniu 22 listopada 2023 r. Parlament Europejski przegłosował rezolucję oraz raport opracowany przez grupę roboczą w Komisji Spraw Konstytucyjnych PE (AFCO), w których znalazło się wezwanie Komisji Europejskiej i Rady do poważnego zajęcia się przygotowaniem reformy traktatowej Unii Europejskiej. Ponieważ o zmianach planowanych przez Parlament Europejski, powołujący się także na rezultaty Konferencji w Sprawie Przyszłości Europy, mogą Państwo przeczytać w innych artykułach na tym portalu na ten temat, pozwolę sobie skoncentrować się w niniejszym tekście na tym, jakie szanse – ale też jakie wyzwania – planowana reforma stawia przed całą Unią i przed Polską. Bo że jest to kwestia bardzo istotna dla Polski (choć wcale nie ze względu na groźbę anihilacji państwa polskiego, gdyby reforma weszła w życie, co wieszczył Jarosław Kaczyński) nie trzeba Państwa zapewne szczególnie przekonywać, a świadczy o tym przecież także krótka historyjka z początku tego tekstu. Polska jest na piątym miejscu pod względem liczby ludności w UE, jest też szóstą gospodarką wspólnoty pod względem PKB. Nie bez znaczenia jest także fakt, iż polskie społeczeństwo jest bardzo prounijne (wg badań Eurobarometru z jesieni 2023 r. we wszystkich aspektach poparcia dla Unii i integracji europejskiej, w tym dla zwiększenia kompetencji UE w przyszłości, polskie wyniki istotnie przewyższają średnią UE). A zatem jesteśmy liczącym się państwem Unii z pewnym moralnym kredytem zaufania jej zachodnich członków dzięki właściwemu oszacowaniu zagrożenia rosyjskiego, a także ogromnemu wsparciu dla ukraińskich uchodźców.

Skoro jednak w tytule obiecałam Państwu odniesienie się do kwestii federalizacji Unii Europejskiej, zaznaczę już tutaj, iż reforma traktatowa stanowi po prostu kolejny etap federalizacji UE – w pełni legitymizowany, a także bardzo, bardzo potrzebny, zwłaszcza w kontekście widocznych już dziś problemów z jednomyślnością państw członkowskich w kwestiach ogromnie istotnych dla bezpieczeństwa UE (choćby weto Węgier wobec wsparcia dla Ukrainy), czy też w obliczu planowanego rozszerzenia Wspólnoty, m. in. o Ukrainę. W obu przypadkach Polska ma żywotny interes w pogłębianiu integracji europejskiej, a zatem i federalizacji. Niezrozumiałym dla mnie pozostaje, dlaczego ci sami polscy politycy, którzy uważają Orbana za autokratę i krytykują go za wetowanie pomocy finansowej dla Ukrainy (do czego ma prawo przy zasadzie jednomyślności), nie mówią wyraźnie, że federalizacja UE jest sposobem na uniknięcie tego typu sytuacji i zdyscyplinowanie polityków pokroju węgierskiego premiera. Nie rozumiem także, dlaczego tak bardzo boją się słowa federalizacja.

Dokładnie siedem miesięcy przed głosowaniem w sprawie wspomnianej już rezolucji PE, Jarosław Kaczyński bez żadnego skrępowania mówił, iż jego ugrupowanie od 2015 r. zmienia ustrój Polski. Oczywiście bez zmiany Konstytucji żadna partia nie ma takiego prawa, a zatem lider Prawa i Sprawiedliwości przyznał się tym samym do łamania polskiej ustawy zasadniczej. Tak, to ten sam Jarosław Kaczyński, który przestrzega dzisiaj przed likwidacją Polski na skutek reformy traktatów, bazującej przecież na rezultatach ogólnoeuropejskich konsultacji obywatelskich w ramach Konferencji w sprawie Przyszłości Europy, a także rezolucji Parlamentu Europejskiego – ciała niewątpliwie reprezentującego bezpośrednio obywateli i będącego najlepiej przez nich legitymizowanym ciałem w UE. Oczywiście nie bez ironii powiem: cóż za niekonsekwencja i stosowanie podwójnych standardów w wydaniu prezesa PiS! A już zupełnie bez ironii dodam, że federalizacja Unii Europejskiej już postępuje w pełni w świetle prawa, jest procesem zupełnie naturalnym w kontekście natłoku kryzysów, z jakimi mierzy się UE od 2008 r., a także procesem akceptowalnym przez społeczeństwa państw członkowskich, nawet jeśli nie przez wszystkie ich rządy. Federalizowały Unię rozwiązania po kryzysie gospodarczym i finansowym z lat 2008-2012, federalizowały ją pomysły w kontekście kryzysu migracyjnego, istotnie federalizowały ją także wspólne zamówienia szczepień i utworzenie Funduszu Odbudowy po pandemii COVID-19, niewątpliwie federalizują ją wreszcie rozwiązania związane z uniezależnieniem się energetycznie od Rosji. A wszystko to przy akceptacji obywateli UE widocznej w badaniach Eurobarometru i krajowych ośrodków badawczych w poszczególnych państwach (do tego stopnia wyraźnej, że w badaniach Eurobarometru, realizowanych po każdym większym kryzysie UE, obywatele Unii uznają ją za bardziej efektywną w zarządzaniu kryzysami niż swoje własne państwa).

Reforma traktatowa w istocie zatem uczyni z federalizacji UE nie tylko efekt uboczny efektywnego radzenia sobie instytucji UE z licznymi kryzysami, ale proces pożądany, legitymizowany i realizujący traktatowe cele UE.

Dlaczego zatem czołowi politycy europejscy i narodowi, przychylni pogłębianiu integracji europejskiej, tak bardzo boją się słowa „federalizacja” w odniesieniu do UE (może poza Guyem Verhofstatem, który używa go odważnie)? I dlaczego polscy eurodeputowani Koalicji Obywatelskiej – ugrupowania niewątpliwie prounijnego – głosowali przeciwko wspomnianej rezolucji? Odpowiedzi jest co najmniej kilka, a wszystkie zmuszają mnie do wskazania pewnych wyzwań federalizacji UE zanim skoncentruję się na jej pozytywach (choć tych drugich jest znacząco więcej; więc proszę mi wybaczyć, jeśli przy każdym wyzwaniu w naturalny sposób wskażę od razu zalety federalizacji).

Odpowiedź pierwsza jest taka, że słowo „federacja” kojarzy się ze Stanami Zjednoczonymi czy Niemcami, a zatem państwami, których części składowe nie mają kompetencji prowadzenia polityki zagranicznej czy obronnej. Nie jest to jednak w pełni właściwe skojarzenie, ponieważ UE jest wspólnotą, w której istnieje zasada domniemania kompetencji państw członkowskich, UE nie prowadzi w imieniu państw polityki zagranicznej i obronnej, a Europejska Służba Działań Zewnętrznych jedynie wspiera realizację interesów państw członkowskich w krajach trzecich, więc nie ma zagrożenia pozbawienia państw członkowskich kompetencji w tym zakresie. Co więcej, uwidocznione po agresji Rosji na Ukrainę zróżnicowanie stopnia zależności od Rosji w różnych państwach wręcz woła o wzmocnienie jedności państw członkowskich w tym obszarze i przeniesienie na poziom europejski pewnych strategicznych aspektów bezpieczeństwa, w szczególności energetycznego. Szybkie decyzje na poziomie UE – zwłaszcza Komisji Europejskiej kierowanej przez Ursulę von der Leyen – mimo opieszałości Niemiec i Francji, którym pozbycie się złudzeń wobec Rosji zajęło dłużej niż instytucjom UE, umożliwiły nie tylko wysłanie Rosji sygnału o jedności europejskiej w kwestii oceny tego państwa, ale także doprowadziły do całkowitej zmiany paradygmatu energetycznego w UE. Stanowisko Węgier jest tu zresztą potwierdzeniem, iż więcej UE w UE w tym przypadku (czyli mniej możliwości pojedynczego weta pojedynczych państw) powinien leżeć w interesie całej UE, w szczególności Polski. Opisany przykład pokazuje, iż to nie Niemcy i Francja mogłyby stanowić zagrożenie dla państw Europy Środkowej i Wschodniej, gdyby nie było możliwości weta, a raczej te kraje, które niepoważnie traktują europejskie wartości wyrażone w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej. Co więcej, to Niemka kierująca pracami KE w pełni optuje za realizacją interesów bezpieczeństwa państw wskazujących na zagrożenie rosyjskie, obnażając krótkowzroczność dotychczasowej polityki Niemiec i Francji. Trudno zatem uznawać Komisję Europejską za ciało realizujące interesy inne niż europejskie, jeszcze trudniej uznać za takie ciało Parlament Europejski, a przecież to te ciała mają zyskać na reformie traktatowej i federalizacji. Coraz wyraźniej widać też zjawisko podobne do tego, z jakim wcześniej mieliśmy do czynienia w przypadku Rosji; mianowicie wiele państw europejskich uzależnia się coraz bardziej od Chin, a te zaczynają stanowić ogromne zagrożenie dla Europy i świata. I tu znów Komisja Europejska ustami von der Leyen (w jej ostatnim Orędziu o stanie Unii) wykazuje się stanowczą postawą wobec Państwa Środka i zaczyna walkę o wspólne europejskie stanowisko wobec chińskich wpływów w UE, obecnych i przyszłych.

Kolejna odpowiedź dotyczy strachu przed federalizacją jako tą, która zabierze kompetencje państwom członkowskim – rzekomo lepiej reprezentującym interesy własnych obywateli – przekazując je instytucjom niedemokratycznym, czyli brukselskiej biurokracji. Przykłady Polski pod rządami Zjednoczonej Prawicy czy Węgier pod rządami Viktora Orbána pokazują jednak, że rządy państw członkowskich nie zawsze chcą dobra własnych obywateli, a często działają głównie w interesie partii rządzącej. Reforma traktatów, zakładając wzmocnienie mechanizmów ochrony praworządności i demokracji na poziomie europejskim, może przyczynić się do ograniczenia zapędów autokratycznych w państwach rządzonych przez liderów pokroju Orbána czy Kaczyńskiego. Zwiększa to nie tylko bezpieczeństwo obywateli Unii, ale także przewidywalność tych państw jako partnerów w UE. Polacy powinni być zatem szczególnie zainteresowani wprowadzeniem tego typu rozwiązań i federalizowaniem Unii w tym obszarze. Koalicja Obywatelska w szczególności.

Po trzecie, w dyskursie publicznym pojawia się sporo głosów, że federalizacja Unii Europejskiej podkopie nie bez trudu budowane relacje transatlantyckie, w tym w ramach NATO. Szczególnie podkreślał to rząd Zjednoczonej Prawicy, który silnie orientował się na współpracę ze Stanami Zjednoczonymi za czasów Trumpa (także z racji na pewną wspólnotę populistycznego podejścia do rządzenia). Agresja Rosji na Ukrainę już za rządów Joe Bidena w USA wzmocniła ogólne znaczenie USA i NATO dla Polski. Dylemat jest tu jednak tylko pozorny z dwóch powodów: pierwszy – w USA do władzy może wrócić Trump, który zniweczy zapewne sojusz transatlantycki i zmieni podejście do Rosji, godząc w interesy UE, w tym Polski; po drugie, federalizacja UE nie jest sprzeczna z dobrą współpracą z USA, a wręcz może ją dobrze dopełniać. Należy jednak podkreślić, iż wpływowy publicysta Andrew Michta z „Politico” w swym artykule z 21 listopada 2023 r. wskazał, iż sfederalizowana UE nie leży w interesie Stanów Zjednoczonych. Jego założenie, iż wówczas Europie przewodzić będzie tandem francusko-niemiecki wydaje się zbyt daleko idące. Wyobrażają sobie Państwo np. tandem Marine Le Pen i Olafa Scholza? Ja z trudem. Nie chodzi bowiem o to, by się bać Francji i Niemiec (zwłaszcza nie USA), a raczej, by pilnować, by Le Pen nie zagrażała jedności UE.

Po czwarte, w interesie krajowych partii populistycznych, często finansowanych przez rozmaite fundamentalistyczne międzynarodówki albo państwa, którym zależy na destabilizacji UE (np. Rosję, Chiny, Iran), leży polaryzacja społeczeństw, by łatwiej było czerpać korzyści polityczne ze wspierania jednej ze stron. To doprowadziło do deprecjonowania przez populistów integracji europejskiej, demonizowania Francji czy Niemiec oraz ich roli w UE, a także nadawania pejoratywności wielu pojęciom, choćby federalizacji właśnie. Przykład Zjednoczonej Prawicy, wykorzystującej media publiczne dla podkreślania negatywnej roli Niemiec w UE jest w tym kontekście szczególnie wyrazisty. To wystraszyło środowiska politycznie umiarkowane, które starają się unikać kontrowersyjnych pojęć, realizując w ten sposób w istocie plan populistów i radykałów. Stąd zapewne tak niewiele politycznych głosów w Polsce mówiących o potrzebie federalizacji UE dla dobra Polski, a tak wiele podkreślających znaczenie środków z KPO. A przecież wzmocnienie Komisji, Parlamentu czy TSUE (choć reforma tej ostatniej instytucji formalnie nie została wskazana w rezolucji PE, co nie oznacza, że nie nastąpi), to wzmacnianie instytucji, w których Niemcy czy Francja nie odgrywają najistotniejszej roli. I tak, rozszerzenie obszarów, w których decyzje w Radzie będą podejmowane większością kwalifikowaną, oznaczałoby, iż z Francją i Niemcami zapewne w wielu kwestiach trzeba będzie budować większość, a do mniejszości blokującej przekonywać mniejsze państwa, ale to – paradoksalnie – daje takim krajom jak Polska ogromny potencjał negocjacyjny, dotyczący prawdziwej dyskusji o interesach i potrzebach, a nie o irytujących (też dla samych Polaków) tekstach o dominacji Niemiec, zależnościach kolonialnych itp. (notabene nie współgrających z intensywną współpracą gospodarczą z Niemcami i wieloma innymi państwami Europy Zachodniej).

Powodów niechęci do tego „strasznego słowa na „f”” jest naprawdę wiele, także tych tu niewymienionych z racji na ograniczenia publikacyjne. Powodów, by nie uważać go za straszne jest jednak znacznie więcej – tym bardziej dla nas, Polaków.

Gdzie można znaleźć taki dom? Jak to gdzie? W Krakowie oczywiście! Co zresztą autor tej książki sam od razu, by nie było żadnych nieporozumień, wyjaśnia w podtytule: Leksykon legendarnego Domu Literatów w Krakowie. A na obwolucie Wydawca dorzuca jeszcze frontowe zdjęcie tego Domu oraz dla pewności dodaje adres: Kraków, ul. Krupnicza 22.

Tak, to naprawdę był przez ponad półwiecze niezmiernie ważny adres. Czas przeszły jak najbardziej tu uzasadniony, bo już właściwie nie „funkcjonuje” jak niegdyś przez wiele, wiele lat, bo od roku 1945 aż do lat 90. XXI w., czyli ponad pół wieku! Oto budynek na Krupniczej, który w latach 90. został przedziwnie, jak to podówczas bywało, „sprywatyzowany” przez ówczesne władze Krakowa (sprawy sądowe nadal są w toku!), gromadził pod swym dachem mieszkańców tworzących i stanowiących arcyciekawe samo w sobie i wielce znaczące w dziejach powojennej literatury polskiej środowisko pisarskie. Dość wspomnieć, iż przez jego popadające dziś – z wielu powodów – w „trwałą ruinę” mury przewinęło się już kilka pokoleń niezmiernie dla powojennej polskiej literatury interesujących i nadal znaczących twórców.

Obrazuje to najlepiej jedno z zamieszczonych tutaj zdjęć – zrobione na podwórku Krupniczej 22 już w sierpniu 1945, na którym widzimy grupkę znanych potem literatów: Stanisława Dygata, Czesława Miłosza, Jerzego Zawieyskiego, Stefana Otwinowskiego, Tadeusza Brezę, Jerzego Andrzejewskiego, Kazimierza Brandysa, Kazimierza Wykę, Helenę Wielowieyską, Leona Kruczkowskiego i Xenię Żytomirską. A już wkrótce listę tę poszerzą inni pisarze poszukujący swego azylu po dramatycznych przejściach wojennego czasu zawieruchy dziejowej: więźniowie niemieckich obozów jenieckich jak Stefan Flukowski, Konstanty I. Gałczyński, obozów koncentracyjnych, jak Michał Rusinek czy Maciej Słomczyński, sowieckich łagrów, jak Tadeusz Peiper czy Jerzy Hordyński, jak wysiedleni ze Lwowa – Jerzy Broszkiewicz czy Marian Promiński, uczestnicy okupacyjnej konspiracji i partyzantki, jak Tadeusz Różewicz, Jan B. Ożóg czy też ocaleni uciekinierzy ze stolicy po powstaniu warszawskim, jak Stefan Kisielewski, Hanna Malewska czy Anna Świrszczyńska…

Podkreśla to mocno autor tej książki Jan Polewka (syn pisarza Adama Polewki, sam urodzony już w tym Domu na Krupniczej 22! I nadal tam mieszkający), że w tych już „pierwszych latach Dom Literatów był azylem i przystanią dla wojennych rozbitków i bezdomnych twórców. Dopiero lata 50. zmieniły obraz odzyskanego śmietnika w ideologiczną fasadę według stalinowsko-bierutowskiej obsługi piór”. Ale nie na długo przecież. Dodajmy zatem, że już wkrótce zaczęli pojawiać się tutaj kolejni przedstawiciele starszych i młodszych pokoleń pisarskich, jak autor Gór nad czarnym morzem – Wilhelm Mach, jak znany potem w świecie mistrz science fiction Stanisław Lem, jak nie mniej przecież znany Sławomir Mrożek (który na pożegnanie przed swym emigracyjnym opuszczeniem tegoż Domu, spalił był na jego dziedzińcu swoje prowadzone przez trzynaście lat autobiograficzne dzienniki – zapiski z czasów młodości „chmurnej i durnej”!). Jak Tadeusz Nowak, poeta i autor powieści A jak królem, a jak katem będziesz, współtwórca tzw. nurtu chłopskiego w literaturze polskiej czy Stanisław Czycz, poeta i autor słynnego, ba obrosłego niegdyś legendą buntowniczą opowiadania And. Jak zapominany już nieco poeta Jerzy Harasymowicz. Podobnie jak głośny krytyk literacki – i współtwórca Jerzego Grotowskiego z Teatru 13 Rzędów – Ludwik Flaszen. Jak poetka Ewa Lipska czy Adam Ziemianin oraz mieszkający tam jeszcze prozaik Ryszard Sadaj, autor pamiętnej Galicjady… Jak…

I można by tak ciągnąć tę listę długo jeszcze, bo ten Leksykon Jana Polewki, liczący sobie bez mała 450 stron druku jest przebogatą skarbnicą z pierwszej ręki rzetelnych i rzeczowych wiadomości biograficznych, bibliograficznych oraz wszelkich innych dotyczących byłych znanych i nieznanych dziś prawie zupełnie mieszkańców tego Domu. A także zapisem, arcyciekawym, dla postronnych zwłaszcza, zbiorem różnorodnej natury ciekawostek z tym związanych, znakomitych dykteryjek i facecji (polecam choćby tę o Arturze M. Swinarskim, który zapytany, czy pochodzi z wioski, odparł, że owszem, ale z własnej!). Opowiastek i autentycznych przytoczeń jak ten dialog królowej belgijskiej z Jarosławem Iwaszkiewiczem:

– „Czy pan jest katolikiem?” – „Tak, ale niepraktykującym”. – „A czy jest pan komunistą?” –„Tak, ale niewierzącym…”.

Opowiastek oddających barwność epoki i jej „ducha czasu”: nostalgicznych, pełnych humoru, dyskretnej ironii oraz „głębszych znaczeń”, smakowitych anegdot i zabawnych, często gorzkich, facecji… Dotyczących świata, który „właśnie znika”, odchodzi bezpowrotnie w przeszłość, ale tutaj zostaje jakby zatrzymany w rozmaitych ujęciach filmowych, ostrych kadrach pamięci, z jakich składa się ta księga: poszczególnych rozdziałów – Liter alfabetu przywołujących tę rzeczywistość związaną z krakowskim Domem Literatów z ulicy Krupniczej 22.

Co tu dużo gadać! Czytać, czytać…

Jan Polewka, Dom pod wiecznym piórem. Leksykon legendarnego domu literatów w Krakowie, Wyd. Iskry, Warszawa 2022, s. 452

Tekst ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r., w dziale „Świadectwa”

Związane z kształtowaniem się nowego ładu międzynarodowego turbulencje w stosunkach międzynarodowych sprawiły, iż w szerszym obiegu zaczęły się pojawiać pojęcia, które do tej pory używane były w wąskich gronach oficerów sztabowych oraz specjalistów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Jednym z takich pojęć jest wojna informacyjna. Zaznaczyć należy, iż nie jest to pojęcie nowe. Po raz pierwszy pojawiło się ono już w latach siedemdziesiątych XX w. i to w dodatku nie w opracowaniu naukowym, lecz w związanej z zimną wojną publicystyce politycznej. W szerszym, naukowym i wojskowym obiegu zostało ono użyte jednak dopiero w latach dziewięćdziesiątych, po I wojnie w Zatoce Perskiej. Wtedy też pojawiły się jego pierwsze definicje. Przede wszystkim określono, iż wojna informacyjna nie ogranicza się tylko do komputerów, sieci komputerowych i w ogóle cyberprzestrzeni, lecz obejmuje swoim zasięgiem całą, dostępną danemu podmiotowi, przestrzeń informacyjną.

Przestrzeń informacyjna obejmuje wszelkie dostępne danemu podmiotowi informacje, przechowywane nie tylko w pamięciach komputerów, lecz również w archiwach i bibliotekach. Oprócz informacji, przestrzeń informacyjną tworzą także tradycyjne media oraz infrastruktura informacyjna i informatyczna. Bardzo ważną jej częścią są także ludzie wraz z ich wiedzą. W niektórych publikacjach przestrzeń informacyjna bywa określana mianem środowiska informacyjnego lub ekosystemu informacyjnego. Wojnę informacyjną toczy się więc po to, aby przejąć kontrolę nad przestrzenią informacyjną przeciwnika i ochronić własną przed jego atakami.

Wbrew pozorom działania, które teraz określamy mianem wojny informacyjnej, nie są niczym nowym. Prowadzone były one niemalże od zarania dziejów ludzkości. Za jeden z pierwszych podręczników tego, co współcześnie nazywamy wojną informacyjną, uznać można napisany w VI w. p.n.e. przez chińskiego stratega, Sun Tzu, traktat „Sztuka wojny”. Mistrz Sun stwierdził w nim, iż wojna jest sztuką oszukiwania i mylenia, a zwycięstwo w niej można odnieść bez walki zbrojnej, umiejętnie manipulując poczynaniami przeciwnika. Mimo upływu prawie trzech tysięcy lat traktat Mistrza Sun nie stracił swojej aktualności. Podstawowym orężem wojny informacyjnej nadal jest dezinformacja, a celem – narzucenie swojej woli przeciwnikowi. Dezinformacji nie należy przy tym utożsamiać z kłamstwem. Polega ona bowiem na opartej o presupozycje i sugestie manipulacji informacją. Innymi słowy – chodzi o przekazanie przeciwnikowi mylnej informacji, w wyniku czego podejmie on błędną, czyli korzystną dla nas decyzję.

Bardzo ważnym i tradycyjnym działaniem (szpiegostwo jest wszak drugim najstarszym zawodem) w wojnie informacyjnej jest pozyskiwanie informacji. Bez niej nie można bowiem podjąć żadnej decyzji. Poza tym, jak pisał Mistrz Sun Tzu, „kto zna siebie i przeciwnika – wygra w każdej bitwie, kto zna tylko siebie lub tylko przeciwnika może wygrać lub przegrać, kto nie zna ani siebie ani przeciwnika – zawsze przegrywa”. Informacja jest więc podstawą każdych działań. Działania związane z pozyskiwaniem informacji określa się mianem wywiadu. W zależności od źródła pozyskiwanych informacji można mówić m.in. o wywiadzie osobowym lub inaczej agenturalnym, radiowywiadzie (pozyskiwanie informacji z wymiany korespondencji radiowej) czy tzw. białym wywiadzie. „Biały wywiad” nazywany jest też wywiadem jawnoźródłowym i polega na czerpaniu informacji z otwartych źródeł, tj. środków masowego przekazu, publikacji naukowych czy oficjalnie publikowanych dokumentów i raportów państwowych. Zaskoczeniem może być fakt, iż spora część zdobywanych przez wywiad informacji pochodzi właśnie z… jawnych źródeł. W pewnym sensie wszystkie źródła informacji uzupełniają się wzajemnie. Przygotowujący analizę wywiadowczą lub raport analityk może zweryfikować pochodzącą z jawnych źródeł wiadomość informacjami agenturalnymi, lub z radiowywiadu. Jednak nawet dokładna weryfikacja zdobytych informacji może okazać się zawodna w przypadku prowadzonej przez służby specjalne przeciwnika gry inspiracyjnej.

Grę inspiracyjną można nazwać walką umysłów. To właśnie w tej wielopłaszczyznowej grze szerokie zastosowanie znajduje dezinformacja. Gra ta bowiem polega na dostarczaniu przeciwnikowi odpowiednio spreparowanych informacji, na podstawie których podejmie on korzystną dla nas decyzję. Przykładem zakrojonej na szeroką skalę gry wywiadowczej może być poprzedzająca lądowanie w 1944 r. sił aliantów w Normandii operacja Fortitude. Innym przykładem może być dostarczenie w latach międzywojennych przez radziecki kontrwywiad polskiemu wywiadowi raportu o rozwoju radzieckiego przemysłu zbrojeniowego. Co ciekawe, raport ten był w znacznej części prawdziwy. Zafałszowane były w nim jedynie fragmenty dotyczące przemysłu lotniczego. Pojawiły się tam m.in. sugestie dotyczące rozpoczęcia przez ZSRR produkcji samolotów o napędzie rakietowym. Prace nad takimi samolotami były rzeczywiście prowadzone w ZSRR na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w. z tym, że nie zakończyły się one sukcesem. Przykład ten potwierdza to, co już napisane było wcześniej, iż dezinformacja nie jest kłamstwem, lecz opiera się na sugestii i zręcznej manipulacji informacjami.

Pozostając przy tematyce wywiadowczej, w XXI w. można zaobserwować tendencję do prywatyzowania służb wywiadowczych. Z usług prywatnych agencji wywiadowczych korzystają już nie tylko firmy i olbrzymie transnarodowe korporacje, lecz również coraz częściej władze państwowe. Korzystanie przez władze państwowe z usług prywatnych firm wywiadowczych nie jest jednak niczym nowym. Podczas amerykańskiej wojny secesyjnej władze Unii korzystały z usług agencji detektywistycznej Pinkertona. Niestety, pomysł ten nie okazał się zbyt dobry. W trosce o swój zysk właściciel tej agencji Allan Pinkerton zasypywał swych mocodawców całą masą nie zawsze prawdziwych i rzetelnych, za to drogich informacji.

Nie mniej ważnym od pozyskiwania informacji o przeciwniku działaniem w wojnie informacyjnej jest ochrona własnych zasobów informacyjnych. Odpowiedzialność za to zadanie ponosi głównie służba kontrwywiadu. Realizując je, służba kontrwywiadu może podejmować zarówno działania ofensywne, jak i defensywne. Do działań o charakterze ofensywnym należą m.in. wspomniane gry inspiracyjne. Inną ich formą jest przeniknięcie do służb wywiadowczych przeciwnika, aby stamtąd pozyskiwać informacje o skierowanej przeciwko nam jego działalności wywiadowczej. Przykładem takiego działania może być pozyskanie przez KGB szefa kontrwywiadu Wydziału Radzieckiego i Wschodnioeuropejskiego CIA, Aldricha Amesa.

Kontrwywiad defensywny to m.in. kontrola dostępu do informacji niejawnych, a także ochrona elementów infrastruktury informacyjnej oraz ważnych dla bezpieczeństwa państwa osób. Funkcjonariusze służby kontrwywiadu weryfikują więc osoby mające dostęp do informacji niejawnych, a także kontrolują przestrzeganie procedur związanych z ochroną i obiegiem informacji. Zapewniają oni też ochronę kontrwywiadowczą różnych ważnych przedsięwzięć, takich jak m.in. wizyty głów państw czy duże transakcje gospodarcze. Do obowiązków funkcjonariuszy kontrwywiadu należy również prowadzenie szkoleń z zakresu ochrony informacji. W tym kontekście pojawia się kwestia informacji wrażliwej. Informacja wrażliwa nie jest ani tajna, ani nawet poufna. Znaczenie zyskuje ona dopiero w zestawieniu z innymi informacjami. Stanowi więc ona coś w rodzaju małego, pozornie nieistotnego puzzla, dzięki któremu układanka zyskuje sens, a naszym oczom ukazuje się kompletny obraz. Takie pozornie nieistotne informacje wrażliwe związane z podróżami niemieckich naukowców i zajmujących się przemysłem zbrojeniowym urzędników państwowych pozwoliły polskiemu wywiadowi w latach II wojny światowej ustalić położenie ośrodka doświadczalnego broni rakietowej w Peenemünde.

Wojna informacyjna, tak jak każda inna wojna, prowadzona jest w rzeczywistości przeciwko ludziom. Od „klasycznej” wojny odróżnia ją to, iż polem bitwy nie są w niej przestrzenie geograficzne, lecz ludzki umysł. Celem walki na tym specyficznym polu bitwy jest, oprócz wspomnianego już uzyskania prawdziwych informacji, narzucenie przeciwnikowi swojej woli. Dla osiągnięcia tego celu prowadzone są, zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, specjalne operacje psychologiczne. Wbrew nazwie, z klasyczną psychologią kliniczną mają one niewiele wspólnego. Szerokie zastosowanie znajduje w nich za to psychologia społeczna i wykorzystujące jej mechanizmy socjotechniki. Z reguły stosuje się je po to, aby zmienić postawy i zachowania społeczeństwa przeciwnika na takie, które są dla nas korzystne. Podobnie jak w grach inspiracyjnych, tak i w operacjach psychologicznych szerokie zastosowanie znajduje dezinformacja. Do odbiorców dociera ona za pomocą plotek i pogłosek oraz propagandy.

Rozpowszechnianiem odpowiednio spreparowanych plotek i pogłosek zajmowali się specjalni agenci wpływu. Dziś w postaci fake newsów docierają one do nas głównie za pośrednictwem internetowych mediów społecznościowych. Rozpowszechniają je zaś nie tylko ludzie, tzw. trolle internetowe, lecz również działające w oparciu o sztuczną inteligencję boty. Niezmienny pozostaje ich cel – podważenie zaufania do władz i autorytetów społecznych, zasianie niepewności, rozbudzenie psychoz, np. szpiegomanii, oraz wywołanie paniki. W przypadku paniki nie chodzi tylko o ucieczkę z rzekomo niebezpiecznego miejsca, lecz także o wykupywanie różnych towarów, np. żywności lub paliwa.

Oprócz plotek i pogłosek szerokie zastosowanie w operacjach psychologicznych znajduje propaganda. Chociaż (tak jak plotki i pogłoski) jest ona nośnikiem dezinformacji, to jednak przypisywanie jej tylko tego jednego zadania byłoby dużym uproszczeniem. Propaganda odgrywa bowiem ważną rolę w komunikowaniu społecznym i kształtowaniu pożądanych postaw i opinii na ważne, związane np. z ochroną zdrowia lub środowiska naturalnego, problemy. Swoją złą sławę propaganda zawdzięcza dwóm totalitarnym państwom – III Rzeszy Niemieckiej i ZSRR, w których służyła do manipulacji emocjami wielkich mas społecznych. Dlatego też w wielu publikacjach, także o charakterze naukowym, dla określenia typowych dla niej działań używa się takich pojęć, jak np. kształtowanie opinii publicznej, public relations czy komunikacja strategiczna.

Ogólnie rzecz biorąc, propaganda kojarzy się ze środkami masowej komunikacji. Dociera ona do nas jednak także za pośrednictwem filmów fabularnych, literatury pięknej, a nawet i naukowej oraz… dzieł sztuki. Tak, jak już wspomniano, niekoniecznie musi ona zawierać dezinformację lub kłamstwa. Jednym z przyjętych naukowo kryteriów jej podziału jest nawet stopień zafałszowania treści. Zgodnie z nim, propagandę dzielimy na białą, której treść nie jest zafałszowana, a nadawca komunikatu znany; szarą, w której nie mamy zbytniej pewności co do prawdy, a i sam nadawca nie jest dokładnie określony; czarną, która może być zwykłą blagą, a jej autor nie tym, za kogo się podaje.

Tak jak w przypadku klasycznej lub inaczej „kinetycznej” wojny, tak i na wojnie informacyjnej różne typowe dla niej działania są od siebie zależne oraz wzajemnie się uzupełniają. Skuteczność działań psychologicznych zależy więc od… informacji o przeciwniku. Pozyskiwane dla potrzeb działań psychologicznych informacje dotyczą panujących w społeczeństwie przeciwnika nastrojów, stosunku ludności do władz państwowych, wewnętrznych konfliktów i spójności społecznej. Ważna dla planujących operacje psychologiczne specjalistów jest także wiedza o funkcjonujących w atakowanym społeczeństwie mitach i stereotypach. Nie bez znaczenia jest także znajomość języka. Nie chodzi przy tym o język literacki, lecz o różne gwary regionalne i żargony środowiskowe, a nawet wulgarny język ulicy. Znany radziecki spiker radiowy z lat II wojny światowej, Jurij Lewitan, szkoląc po wojnie spikerów dla rozgłośni radiowych republik radzieckich, zwracał szczególną uwagę na znajomość przez nich nie tylko miejscowego języka, lecz także lokalnych gwar i żargonów. Ciekawym przykładem zastosowania żargonu środowiskowego oraz typowej dla danego środowiska intonacji głosu w czarnej propagandzie wojennej były adresowane do Niemców audycje angielskiej rozgłośni dywersyjnej Gustav Siegfried Eins (GS 1). Audycje te miały sugerować istnienie antyhitlerowskiej opozycji w łonie najwyższego kierownictwa sił zbrojnych. Prowadzący te audycje uchodźca z Berlina, Peter Seckelmann, nie tylko świetnie posługiwał się żargonem wojskowym, lecz również doskonale naśladował sposób mówienia wyższych oficerów niemieckich. Znajomość zmieniającego się wszak w czasie żargonu wojskowego przebywający od 1938 r. w Wielkiej Brytanii Seckelmann uzyskał dzięki podsłuchom założonym w obozach dla jeńców.

Operacje psychologiczne to jednak nie tylko walka słowem. Zastosowanie znajdują w nich bowiem także socjotechniki siłowe. Do tych odrażających moralnie metod oddziaływania psychologicznego należą terror oraz gwałty. Chociaż są one zabronione przez prawo, także międzynarodowe, to jednak nadal znajdują się tacy, którzy nie wahają się ich używać. Pamiętać jednak należy, iż zabijać może także samo słowo. Nie chodzi jednak o zabójcze magiczne zaklęcia, lecz o tworzenie podziałów, sianie nienawiści i podżeganie do krwawych rozpraw z rzekomym wrogiem.

Inną i równie wątpliwą moralnie formą fizycznego prowadzenia wojny informacyjnej jest niszczenie infrastruktury informacyjnej przeciwnika. Z celowym niszczeniem stacji telewizyjnych mieliśmy do czynienia m.in. w 1999 r. podczas bombardowania przez NATO Federalnej Republiki Jugosławii. Atakiem na infrastrukturę informacyjną, w którym śmierć ponieśli niewinni ludzie, był dokonany w 2015 r. zamach terrorystyczny na redakcję francuskiego tygodnika satyrycznego „Charlie Hebdo”. Śmierć dziennikarzy „Charlie Hebdo” nie była przypadkiem. Priorytetowym celem fizycznych ataków w wojnie informacyjnej są bowiem dziennikarze, w tym przede wszystkim korespondenci wojenni. Oprócz nich mordowani lub zastraszani są także liderzy opinii publicznej oraz osoby cieszące się autorytetem społecznym.

Chociaż, jak już wspomniano, wojna informacyjna towarzyszy nam niemalże od zarania dziejów ludzkości, to jednak niektóre jej formy pojawiły się stosunkowo niedawno. Ich pojawienie się związane jest z rozwojem naukowo-technicznym. Do tych nowych form należą walka radioelektroniczna oraz, nazywane niekiedy wojną informatyczną lub cybernetyczną, działania w cyberprzestrzeni. Najstarszą z tych form jest walka radioelektroniczna (wre). Zaczęto ją bowiem prowadzić już na początku XX w. Jednym z pierwszych działań w ramach walki radioelektronicznej było pozyskiwanie informacji o przeciwniku, czyli inaczej radiowywiad. Początki radiowywiadu sięgają jeszcze czasów wojny rosyjsko-japońskiej, a za jego pioniera można uznać rosyjskiego admirała Stiepana Makarowa. Niewiele młodsza jest także inna forma prowadzenia walki radioelektronicznej – zakłócenia emisji radiowej. Pierwsze prymitywne działania tego typu na stosunkowo szeroką skalę prowadzono już podczas I wojny światowej. Do zakłócania korespondencji radiowej przeciwnika stosowano wówczas… samochody. Źródłem zakłóceń był pracujący silnik samochodu, w pobliżu którego ustawiano mikrofon transmitującej to zakłócenie radiostacji. Innym działaniem z zakresu walki radioelektronicznej jest wykrywanie i lokalizacja źródeł emisji radiowej, czyli radionamierzanie lub radiopelengacja.

Interesujący może być fakt, iż wśród państw pionierów walki elektronicznej znalazła się Polska. W działaniach tego typu Wojsko Polskie zadebiutowało już w latach 1919–20, podczas wojny polsko-bolszewickiej. Ze znajdującej się wówczas na warszawskiej cytadeli radiostacji przechwytywano i zakłócano korespondencję radiową prącej na Warszawę Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej.

Najnowszą, bo zapoczątkowaną pod koniec XX w., formą wojny informacyjnej są działania w cyberprzestrzeni. Jeżeli dobrze się im przyjrzymy, to dostrzeżemy, iż praktycznie technika komputerowa służy atakującym do prowadzenia takich typowych działań wojny informacyjnej, jak: rozsiewanie dezinformacji, szpiegostwo oraz operacje psychologiczne. Niczym nowym nie jest także zakłócanie przepływu informacji. W przypadku wojny informacyjnej prowadzonej tradycyjnymi metodami temu celowi służy m.in. niszczenie infrastruktury informacyjnej. W walce radioelektronicznej odbywa się to za pomocą emisji zakłóceń radiowych. Natomiast w działaniach w cyberprzestrzeni celowi temu służą m.in. ataki DoS i DDoS. Przeprowadzający je haker blokuje atakowany serwer poprzez zasypanie go dużą liczbą fałszywych żądań. Atak DDoS różni się od ataku DoS tym, iż atakujący przeprowadza go nie ze swojego komputera, lecz z obcych komputerów, nad którymi skrycie przejął kontrolę. Tym samym utrudnione zostaje wykrycie rzeczywistego sprawcy ataku.

Atak na infrastrukturę i zasoby informacyjne przeciwnika można przeprowadzić także przy użyciu bomby logicznej. Z prawdziwą bombą praktycznie nie ma ona nic wspólnego, może tylko poza siłą zniszczenia, tyle że nie w wymiarze fizycznym, a informacyjnym. Bomba logiczna jest złośliwym oprogramowaniem, za pomocą którego można przejąć kontrolę nad zaatakowanym komputerem i skasować znajdujące się tam dane lub w ogóle uniemożliwić jego działanie.

W pewnym ogólnym sensie można więc uznać, iż technika komputerowa nie wprowadziła niczego nowego co do form wojny informacyjnej. Z całą pewnością wpłynęła za to na metody i jakość jej prowadzenia. Technika komputerowa (w tym sztuczna inteligencja) i systemy teleinformatyczne stały się wyjątkowo groźnym orężem w wojnie informacyjnej, czyniąc coraz bardziej prawdopodobnym zakładane przed wiekami przez mistrza Sun pokonanie przeciwnika bez użycia siły fizycznej. Przyczyną tego jest rosnące uzależnienie naszej cywilizacji od komputerów i systemów teleinformatycznych. Skutkiem tej zależności jest także to, iż praktycznie każdy z nas staje się, mimo woli, żołnierzem cyfrowego pola walki. Nie chodzi przy tym o to, żebyśmy jako tacy żołnierze dokonywali jakiś spektakularnych ataków. Chodzi przede wszystkim o działania stricte defensywne – ochronę własnej infosfery i przestrzeni informacyjnej instytucji, z którymi jesteśmy związani^[1]. Pomocne nam w tym będą nasza wiedza i doświadczenie oraz zdolność do logicznego myślenia.

Rozwój systemów łączności oraz technik informatycznych sprawił, iż wojna informacyjna stała się w XXI w. swego rodzaju signum temporis. Doskonalone są jej formy i metody prowadzenia. Możemy przez to znaleźć się w stanie permanentnej informacyjnej wojny wszystkich ze wszystkimi. Wojny, która wepchnie nas w płynną nowoczesność i w orwellowską dystopię, w której wojna jest pokojem, wolność niewolą, a ignorancja siłą. Możemy się jednak przed tym wszystkim obronić, zdobywając wiedzę na temat wojny informacyjnej oraz ograniczając ją prawem międzynarodowym. Sama wiedza i ograniczenia prawne nie wystarczą. Konieczne jest także rozbudzenie szerszej świadomości zagrożeń oraz wspólne działanie, także metodami… wojny informacyjnej, ludzi pragnących żyć w normalnym, a nie dystopijnym świecie permanentnej wojny. Wojny, która prowadzona na płaszczyźnie informacyjnej, będzie nie mniej niszczycielska i krwawa, niż jej prowadzona przy użyciu przemocy zbrojnej odpowiedniczka.

^[1] Pojęcie infosfery odnosi się do tych informacji, które są dostępne nam jako osobie; utrwalone w naszej pamięci lub zdobyte ze źródeł zewnętrznych.

Artykuł ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

Długo oczekiwany przełom

Po inauguracji X kadencji Sejmu i pierwszych decyzjach dotyczących wyboru kierownictwa najwyższego organu władzy państwowej doczekaliśmy się wreszcie przełomu. Odwrotu od realizacji autorskiego pomysłu prezesa PiS – dokończenia budowy niemal gotowego już modelu autorytarno-populistycznego reżimu władzy. Wbrew obawom, nie nastąpiło to w wyniku jakiegoś gwałtownego protestu czy przewrotu, lecz wydarzyły się „cuda”, których ci u nas dostatek. Tym razem ten cud to jednak bardziej wynik planowego procesu wyborczego. W głosowaniu powszechnym wygrała dotychczasowa opozycja, która zwarła swoje szeregi i uzyskała bezwzględną większość mandatów w obu izbach parlamentu.

Czego nie wiedzą nawet najstarsi górale?

Zaraz po wyborach optymiści odnotowali pierwsze przejawy zmian. Przychodzą one w niezbyt szybkim tempie i choć drobne to jednak w pożądanym społecznie kierunku. Trudno tylko przewidywać, jak długo jeszcze może potrwać cały proces przywracania normalności w państwie, czyli przywracania podstawowych zasad demokracji i praworządności.

Nie wiadomo, kiedy definitywnie zostanie ogłoszony koniec okresu autorytarno-populistycznych rządów prezesa PiS. Czy nastąpi to szybko i zgodnie z konstytucyjnymi regułami zmiany władzy, czy raczej proces ten potrwa dłużej niż osiem ostatnich lat? Czy pożądana normalność wróci w miarę szybko i zakwitnie już na wiosnę przyszłego roku po wyborach samorządowych? A może na potwierdzenie i ugruntowanie kierunku tego procesu trzeba będzie poczekać jeszcze dłużej, do kolejnych wyborów do europarlamentu? Czy bardziej prawdopodobne jest oczekiwanie nawet ponad obiecane przez Donalda Tuska 400 dni, czyli do czasu kolejnych wyborów, tj. wyboru nowego prezydenta RP?

Na tak stawiane pytania nie ma, bo nie może być, jeszcze odpowiedzi. Zajmijmy się zatem najpierw analizą tych wydarzeń, które nastąpiły w okresie pierwszych dwóch miesięcy, czyli od czasu ogłoszenia wyniku wyborów 15 października do 12 grudnia, czyli wyboru nowego premiera, który w ramach polskiego porządku konstytucyjnego ma zdecydowanie największe uprawnienia i instrumenty do podejmowania decyzji w sprawie zmian.

Szklanka do połowy pełna

Na razie, z woli liderów, a następnie posłów koalicji partii demokratycznych zmieniono tylko tyle, na ile pozwalało prawo. Sprawnie przeprowadzono wymianę obsady władz obu izb parlamentu, uchwalono, wspartą półmilionowym poparciem zebranych podpisów, ustawę dot. refundacji in vitro z budżetu państwa, odwołano członków komisji lex Tusk. Uruchomiona została także procedura ustawodawcza dla ustanowienia kilku innych najbardziej pilnych ustaw i rezolucji, a także przeprowadzono wybór nowego Rzecznika Praw Dziecka oraz nowego członka Państwowej Komisji ds. Pedofilii.

Nastąpiła również powszechnie zauważalna zmiana stylu debaty politycznej. W Sejmie jest ona firmowana przez nowego marszałka, który z marszu efektownie zainicjował także swoją kampanię przed wyborami prezydenckimi 2025 r.

Wszystkie te i inne inicjatywy władzy ustawodawczej zapowiadającej dalsze zmiany były jednak tylko prostą konsekwencją werdyktu wyborców, potwierdzeniem woli do ich przeprowadzenia przez nową większość.

Dla dotychczas rządzących niespodzianką była najpierw porażka wyborcza oraz jej pierwsze konsekwencje. Porażka w wyborach do władz Sejmu i Senatu (prezydia izb i prezydia komisji). Kandydaci ugrupowania, które ponoć wygrało wybory, bo zdobyło największą liczbę mandatów, obsadziło przewodnictwo ledwie dwóch sejmowych komisji.

Nietrudno zauważyć, że pierwsze decyzje władzy ustawodawczej, choć mają znaczenie porządkowe czy symboliczne, wpływają także na zmiany dokonujące się w całym otoczeniu politycznym (np. przywracanie przez zwierzchników do pracy represjonowanych przez reżim PiS).

Niemal błyskawicznie wykonana została likwidacja wstydliwych dla wizerunku instytucji władzy państwa barier ochronnych ustawionych wewnątrz (dla dziennikarzy) i na zewnątrz (dla wyborców) parlamentu. Inna porządkowa decyzja marszałka, zapowiedziany zakaz wstępu do parlamentu prywatnej gwardii liktorów, czyli ochrony prezesa PiS, miała już tylko charakter procesu in statu nascendi, czyli istniała tylko w „trakcie tworzenia”, ponieważ cała procedura została zahamowana w gąszczu biurokratycznych przepisów.

Poważniejsze problemy związane były z oczekiwaniami szybkiej zmiany władzy wykonawczej. Okazało się, że dopiero od daty 12–14 grudnia 2023 r. można było oczekiwać radykalnego przyspieszenia wprowadzanych zmian podejmowanych na podstawie kompetencji rządu. Zwycięskich wyborców cechuje jednak optymizm. Chcą wierzyć, że nieuchronna zmiana władzy wykonawczej nie wpłynie na zmianę siły nurtu przemian, rozliczenia winnych, stąd opóźnienie w przejmowaniu władzy i wynikłe z tego szkody w postaci różnych decyzji ustępującego rządu będzie można później skorygować, a nawet odwrócić.

Szklanka do połowy pusta

Dla pesymistów zmiany były mniej zauważalne. Różnicę stanowi to, że sceptycy mają uzasadnione wątpliwości co do prawdziwości tezy o zachodzącym realnym przełomie. Wskazują, że przeszłość w polskim Sejmie ma się dobrze. Sprzeciw wobec uchwalenia ustawy o finansowaniu in vitro wyraziło tylko 102 posłów PiS, którzy najpierw odwoływali się w swoim ślubowaniu do pomocy Boga, a później głosowali „za” albo też wstrzymali się od głosu. Czy nie czeka ich alternatywa wyboru mniejszego zła? Wybór jest taki, że mogą tylko czekać na wezwanie na dywanik do biskupa, albo spodziewać się wyzywania z ambony przez swojego proboszcza. Po takim traumatycznym doświadczeniu może ci posłowie nie będą już tacy wyrywni do dyskusji i podobnego głosowania w sprawie nowej ustawy o aborcji, czy może nawet opodatkowania kleru?

Ponieważ nikt nie wie, jak to wszystko potoczy się i zakończy, może więc należy te wszystkie dotychczasowe zmiany potraktować jako „słomiany ogień”, pierwsze jaskółki wiosny w zimie? W sumie czyż nie były to jak dotąd najłatwiejsze do przeprowadzenia przejawy odwrotu od dotychczasowej polityki państwa, które wcale nie mają charakteru systemowej rekonstrukcji? I skoro zmiany wynikają tylko z prostej arytmetyki wyborów, to może lepiej poczekać do pierwszych decyzji nowego rządu i przebiegu prac pierwszych trzech ustanowionych komisji śledczych?

Pierwszy hamulcowy

Urzędujący prezydent RP desygnował na urząd prezesa Rady Ministrów dotychczasowego premiera. Uzasadnił tę swoją niefortunną i jakże kosztowną decyzję tym, że pozwala mu na to Konstytucja. Kandydat wywodził się wszak ze Zjednoczonej Prawicy na czele z PiS, które jest także matecznikiem Andrzeja Dudy. Wbrew temu, co głosi propaganda, ugrupowanie to wcale nie wygrało wyborów, mimo że zdobyło najwięcej mandatów. Wybory są po to, aby w przypadku braku bezwzględnej większości jednej partii doprowadzić do wyłonienia większości złożonej z koalicji parlamentarnej zdolnej do utworzenia rządu. I takie pierwszeństwo wykonania tego zadania konstytucyjnego spoczywa na prezydencie. Miał wysondować, które stronnictwa byłyby skłonne ustanowić koalicję z PiS. Żaden lider partii, która znalazła się w Sejmie, nie wyraził takiej woli – a jednak wybór kandydata na szefa nowego rządu padł na ustępującego premiera. Tłumaczenie, że wybrany kandydat miał zapewnić głowę państwa o zdolności do zapewnienia poparcia większości sejmowej i uzyskania wotum zaufania dla swojego rządu od początku było, jeśli nie śmieszne, to mało prawdopodobne. Deklaracje wszystkich liderów koalicji demokratycznej były jednoznaczne. Wypowiedziany został także ważki (dla prawicy) argument, że w Polsce rzekomo jest taka tradycja, aby pierwszeństwo w ustanowieniu rządu powierzyć kandydatowi z tej partii, która uzyskała największą liczbę mandatów, a nie koalicji partii dysponującej bezwzględną większością.

Słaby kandydat na premiera

Misję utworzenia rządu prezydent powierzył zatem przedstawicielowi ancien regime’u, który dał się poznać jako kandydat ewidentnie mało wiarygodny: politycznie, społecznie i etycznie. I choć pomyślnie odnowił swój mandat poselski (22,25 procent wszystkich głosów w swoim okręgu wyborczym), a jego formacja zdobyła największą liczbę mandatów poselskich, to nie jest on ani formalnym przywódcą swojej formacji, ani nie cieszy się niekwestionowanym poparciem własnego zaplecza politycznego. Nie może też, niestety, pochwalić się szczególnym zaufaniem społecznym. Zaufanie do niego deklarowało wówczas tylko 34 procent (7 miejsce) ankietowanych. To spory dosyć spadek – o 2,7 punktów procentowych w porównaniu do wyniku poprzedniego sondażu przed wyborami. Jego klub parlamentarny też nie ma dobrego wizerunku, nie słynie z wysokiej klasy specjalistów zdolnych do objęcia tek w tzw. rządzie ekspertów, a zwłaszcza zdolności do zawiązania koalicji większościowej (ani programowej, ani osobowej, ani zjednywania sobie stabilnego poparcia ze strony posłów ugrupowań mających reprezentację w parlamencie).

Racjonalnie analizując, nie było żadnych przesłanek do uzyskania wotum zaufania dla tego rządu. W końcowym rezultacie kandydat prezydenta w tym głosowaniu – jak było do przewidzenia – nie uzyskał nawet poparcia wszystkich posłów swojej partii.

Oznacza to, że Andrzej Duda, będąc w pełni świadomym sytuacji po wyborach, zwłaszcza po konsultacjach z liderami wszystkich partii, które znalazły się w Sejmie, czyli zupełnego braku szans PiS na ustanowienie koalicyjnego rządu z kimkolwiek, dowiódł tym samym – po raz kolejny – że jest prezydentem jednej partii, działającym na szkodę demokratycznego państwa polskiego.

To poważny błąd, ponieważ w systemie demokracji głowa państwa zawsze musi kierować się zasadą dobra publicznego, interesów państwa i jego obywateli, a nie partii, która rekomendowała go na to stanowisko. Konsekwencją takiej decyzji prezydenta może być to, że nowy rząd Donalda Tuska przy konstruowaniu nowego budżetu na kolejny rok, w poszukiwaniu oszczędności może zechcieć poszukiwać pieniędzy poprzez znaczące obniżenie budżetu Kancelarii Prezydenta, który został wyśrubowany do sumy ok. 250 mln zł.

Wszystkie argumenty przedstawiane przez A. Dudę są fałszywe co do meritum albo mało wiarygodne, stąd opinia publiczna szybko zorientowała się, że realizuje on taktykę PiS ciągłego odwlekania zaprzysiężenia nowego rządu opartego na solidnej większości w parlamencie. Zaprzysiężony przez niego rząd Morawieckiego kradł czas i pieniądze publiczne po to, aby PiS mógł spokojnie dokończyć sprawy związane z zapewnianiem sobie przyszłości w czasie przebywania w opozycji, bądź realizował wydatki, które odłożył na później, sądząc, że nie może przegrać wyborów. W konsekwencji pogarsza to sytuację partii demokratycznych, które będą sprawować władzę w kolejnej kadencji.

Polskie tradycje rządzenia

Uzasadnienie poprzez powoływanie się na tradycję, na jaką wskazuje A. Duda, także nie jest właściwe i wystawia sztabowi Kancelarii wspomagającemu merytorycznie prezydenta złe świadectwo. Wspiera się bowiem na bardzo krótkiej i żenująco ubogiej tradycji polskiej demokracji. Trzeba wierzyć klasykom demokracji (Robert Dahl), że aby móc odwoływać się do tradycji demokracji, to trzeba ją stabilizować przez min. 60 lat.

W systemach zachodnich (zwłaszcza klasycznych demokracjach w krajach Europy Zachodniej), gdzie obecnie rządy koalicyjne są bardziej regułą niż wyjątkiem, istnieje wiele przypadków, w których partia z największą liczbą mandatów (czyli wg PiS tych, które wygrały wybory) nie była w stanie utworzyć rządu ze względu na brak możliwości zawierania sojuszy i prowadzenia dialogu. Zawsze na końcu okazywało się, że najważniejsze jest to, że rząd musi cieszyć się zaufaniem parlamentu, bo inaczej się nie da rządzić.

W Polsce wciąż nie istnieje jeszcze zakorzeniona demokracja, a więc także jej tradycja. Mamy zbyt wiele innych wielowiekowych tradycji przywilejów należnych władcom, ale wynikają one z wciąż dominującej w kulturze politycznej tradycji autorytarnych rodem z epoki feudalnej. Dzisiaj w czasach (współ)rządzenia przez kobiety argumenty takie wydają się nawet bardzo niepoprawne politycznie. Chodzi tu np. o tzw. prawo pierwszej nocy, z którego ogólnie wynika, że dziś władzy także musi „należeć się” więcej niż innym.

Powoływanie się na tradycje desygnowania na premiera polityka z mniejszości parlamentarnej, powierzania mu misji ustanowienia rządu, to także bardzo ryzykowna tradycja w polskiej historii parlamentaryzmu.

Nie ma takiego przypadku w naszej historii, który rokowałby powodzenie misji dla rządu mniejszości parlamentarnej. Kandydat na premiera musi mieć za sobą odpowiednią liczbę „szabel”, czyli dysponować zapleczem politycznym, obecnie w postaci solidnej większości sejmowej.

Wszyscy, zarówno przedwojenni, jak i powojenni kandydaci na urząd premiera, tacy jak Ignacy Daszyński (1918, dwukrotnie), Wincenty Witos (1920), Czesław Kiszczak (1989), Waldemar Pawlak (1992) czy Marek Belka (2004) albo nie podołali temu zadaniu i rezygnowali, zanim poddani zostali sejmowemu „sprawdzam”, albo ustępowali po krótkim, w istocie przelotnym okresie sprawowania tej funkcji (Pawlak, Belka). Po wyborach parlamentarnych w 1991 roku nawet tak wybitny polityk jak Bronisław Geremek, lider Unii Demokratycznej, na nieformalną prośbę prezydenta Lecha Wałęsy też podjął próbę tworzenia rządu – i tak samo jak inni nie zdołał go sformować, mimo że jego formacja „wygrała” wybory (w znaczeniu pisowskim). Powód niepowodzenia był zawsze ten sam: brak możliwości koalicyjnych, chęci współpracy lub poparcia ze strony innych partnerów.

Tradycja, na którą powołuje się obecny prezydent, ma więc nie tylko słabe uzasadnienie w historycznych faktach, ale także zwiastuje brak zgodnego współdziałania różnych segmentów tej samej władzy wykonawczej. Tradycja demokratyczna w Polsce dowodzi raczej, że tworzenie rządu mniejszościowego gwarantuje nieustające konflikty prowadzące do powtórnych wyborów, a nie zgodną habitację: poszukiwanie kompromisowych rozwiązań i wspólne podejmowanie decyzji.

Ciąg dalszy nastąpi

Artykuł ukazał się w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

Prawie dwa miesiące po październikowych wyborach powstał wreszcie rząd Donalda Tuska oparty na szerokiej koalicji demokratycznej. Po raz pierwszy zastosowany został tak zwany „drugi krok” w tworzeniu rządu, kiedy to inicjatywa przechodzi z rąk prezydenta w ręce Sejmu. Tym razem Konstytucja 1997 roku sprawdziła się – mimo że wcześniej jej postanowienia dały prezydentowi możliwość sztucznego przedłużania agonii rządów Prawa i Sprawiedliwości.

Nowy rząd budzi nadzieję. W jego skład weszli wypróbowani weterani polityczni oraz młodzi politycy debiutujący w roli ministrów, ale już wypróbowani w walce o przywrócenie ładu demokratycznego. Na czele rządu stoi polityk o wielkim doświadczeniu – polskim i międzynarodowym – i równie wielkim autorytecie, nie tylko w Polsce. Jedyną zauważalną wadą tego rządu jest wciąż zbyt mała liczba kobiet – zaledwie jedna trzecia Rady Ministrów to kobiety. Pod tym względem Polska nadal poważnie odstaje od standardów europejskich.

Są podstawy do optymistycznego patrzenia w przyszłość. Wzmacnia je to, jak działa obecna większość sejmowa – sprawnie i stanowczo zmieniając zastaną sytuację polityczną. Nadzieję budzi też ciekawy program koalicji rządowej, wypracowany mimo oczywistych różnic ideologicznych w łonie tej koalicji. Zdolność do kompromisu jest bowiem warunkiem trwałego funkcjonowania demokracji. Z Unii Europejskiej płyną zapowiedzi rychłego zakończenia sporu, który kosztował Polskę utratę znacznej części europejskich funduszy, a przede wszystkim – dobrego imienia.

Dla lewicy powstanie rządu Tuska oznacza zasadniczą zmianę jej roli w państwie. Po osiemnastu latach jej przedstawiciele wracają do rządu, a Nowa Lewica bierze na siebie współodpowiedzialność za państwo. Ta nowa sytuacja rekompensuje lewicy słaby wynik osiągnięty w wyborach, a zarazem rodzi nowe nadzieje i możliwości, ale też nakłada większe obowiązki.

Nadziejom związanym z nowym rządem towarzyszyć musi świadomość, że podjął on niezwykle trudne zadanie. Po ośmiu latach rządów Prawa i Sprawiedliwości Polska stoi przed czterema wielkimi wyzwaniami, i w zależności od tego, jak ten rząd na nie odpowie, zależy nie tylko jego los, ale także szansa na to, by nie było już powrotu do autorytarnego kursu politycznego.

Wyzwaniem pierwszym jest stopień politycznej polaryzacji. Polska polityka naznaczona została tak głębokimi podziałami, jakich nie było co najmniej od lat stanu wojennego. Nienawiść i pogarda w stosunku do przeciwników, zasiane przez Jarosława Kaczyńskiego i jego akolitów, nie znikną jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Trzeba będzie mądrości i determinacji, by odbudować poczucie narodowej wspólnoty, zachwiane przez tych, którzy przeciwnika politycznego przedstawiają jako agenta wrogich sił – niemieckich czy rosyjskich. Pojednanie nie wyklucza pociągnięcia do odpowiedzialności ludzi, którzy złamali prawo, ale musi oznaczać wyciągniętą rękę do milionów tych obywateli, którzy oddali głosy na Prawo i Sprawiedliwość. Sprawiedliwość nie może oznaczać odwetu.

Drugim wyzwaniem jest katastrofalna sytuacja finansów publicznych, zdewastowanych przez nieobliczalną politykę Prawa i Sprawiedliwości. Rozwiązanie problemu nadmiernego zadłużenia nie może polegać na obcinaniu świadczeń socjalnych. Platforma Obywatelska wiele się nauczyła w ostatnich latach, a jej przywódca rozumie, że w 2015 roku u podstaw przegranej leżało wieloletnie lekceważenie społecznych skutków neoliberalnej polityki gospodarczej. Do tej polityki nie ma na szczęście powrotu. Trzeba więc znaleźć inne źródła naprawy finansów publicznych. Trzeba – i to szybko – poprawić sytuację finansową sfery budżetowej – w tym zwłaszcza nauczycieli i pracowników służby zdrowia To wszystko wymaga wygenerowania znacznych środków finansowych. W części będzie to możliwe dzięki odmrożeniu pieniędzy unijnych, ale konieczne będą także cięcia w rozdętych poza rozsądne granice programach rządowych. Megalomańsko zaplanowane lotnisko w Baranowie to jeden z przykładów takich marnotrawnych inwestycji, za którymi stały racje propagandowe, a nie rachunek ekonomiczny. Konieczne będą oszczędności w wydatkach na administrację państwową, a być może także – w programie zbrojeniowym. Kluczowe jednak znaczenie będzie miała polityka gospodarcza pobudzająca wzrost gospodarczy, a co za tym idzie – zwiększająca wpływy do budżetu państwa.

Trzecie wyzwanie to dziedzictwo rządów PiS w obszarze wymiaru sprawiedliwości. Polska na szczęście nie zaszła w tej dziedzinie tak daleko, jak Węgry czy Turcja (nie mówiąc już o prawzorze rządów autorytarnych, jakim jest Federacja Rosyjska), ale zastany stan rzeczy budzi uzasadnione obawy. Część zmian będzie możliwa natychmiast – na przykład odwołanie dyspozycyjnych prezesów sądów, czy szefów prokuratur – ale wiele wymagać będzie zmian ustawowych, a te aż do połowy 2025 roku możliwe będą jedynie w uzgodnieniu z prezydentem Andrzejem Dudą. Oznacza to trudną współpracę z głową państwa niekryjącą swoich politycznych sympatii i ponoszącą znaczną część odpowiedzialności za zdewastowanie sądownictwa i prokuratury. Prezydent Duda powinien jednak mieć świadomość, że ostateczna ocena jego dziesięcioletniej prezydentury w wielkiej mierze będzie zależała od tego, czy na jej finiszu potrafi wyzwolić się z gorsetu partyjnej lojalności wobec PiS i osobistej wobec lidera tej partii.

Czwartym wyzwaniem jest konieczność wyjścia naprzeciw światopoglądowym postulatom znacznej części wyborców, którzy głosując przeciw Prawu i Sprawiedliwości oczekiwali liberalizacji ustawy antyaborcyjnej, poszanowania praw mniejszości seksualnych i przerwania politycznej dominacji hierarchii kościelnej w życiu politycznym. Tylko w części tych spraw demokratyczna większość mówi jednym głosem. Słusznie zapowiada odejście od poddańczego stosunku władz państwowych do Kościoła rzymsko-katolickiego. Odrzuca zaostrzenie ustawy antyaborcyjnej dokonane na wniosek posłów Prawa i Sprawiedliwości przez dyspozycyjny wobec tej partii Trybunał Konstytucyjny. To bardzo ważne, że Koalicja Obywatelska jeszcze przed wyborami wyraźnie opowiedziała się za daleko idącą liberalizacją ustawy antyaborcyjnej, od dawna konsekwentnie postulowaną przez lewicę. Trzeba jednak pamiętać, że w tej sprawie oba ugrupowania Trzeciej Drogi są znacznie bardziej wstrzemięźliwe, a bez ich głosów żadna zmiana nie będzie możliwa. Konieczne jest więc wynegocjowanie wewnątrz koalicji rządowej jakiegoś kompromisu, a także – co będzie trudniejsze – przekonanie do niego tych postępowych wyborców, którzy oczekują znacznie głębszych zmian. Nie wolno dać się zwieść radykałom, którzy stawiają sprawę na ostrzu noża: albo stuprocentowe poparcie dla słusznych postulatów laicyzacyjnych, albo odmowa poparcia dla rządu. To byłaby droga do katastrofy. Zarazem jednak nie wolno zaniechać uporczywego działania na rzecz tych postulatów, by do ich realizacji doprowadzić, gdy dojrzeje do tego sytuacja polityczna.

Nie wymieniłem w tym wyliczeniu problemów międzynarodowych, gdyż w tej dziedzinie nowy rząd nie będzie miał istotniejszych trudności. Unia Europejska wita powrót Polski do rodziny europejskiej z entuzjazmem i z nadzieją. Z USA płyną słowa uznania. Polska znów ma szansę na to, by odgrywać znaczącą rolę w rodzinie państw demokratycznych. Jest to szczególnie ważne w obecnej sytuacji międzynarodowej, gdy trwa rosyjska agresja przeciw Ukrainie i gdy leje się krew w Palestynie. Nie wiemy, co przyniesie najbliższa przyszłość. Groźnie wyglądają dzisiejsze prognozy wyborcze w USA, przewidujące możliwość powrotu do władzy Donalda Trumpa, a także rysujące się perspektywy wzrostu sił radykalnej prawicy nacjonalistycznej w Europie – zwłaszcza we Francji, Włoszech i w Niemczech, a ostatnio także w Holandii… Nie mamy wpływu na te procesy, ale czuję się bardziej bezpieczny, wiedząc, że losy Polski są dziś w dobrych rękach – polityków, którzy polski interes narodowy rozumieją jako umacnianie naszej roli we wspólnocie państw demokratycznych.

Zadajemy sobie pytanie, jak długo ten rząd będzie w stanie kierować państwem. Jest to w istocie sprawa spoistości obecnej koalicji. Koalicja ta to trudne porozumienie ugrupowań o bardzo różnych rodowodach i aksjologiach. Utrzymanie tej koalicji co najmniej przez całą kadencję jest w interesie polskiej demokracji, ale wymaga od wszystkich partnerów umiaru i gotowości do zawierania kompromisów. Kluczowe będą tu wybory prezydenckie 2025 roku. Czy obecnej większości demokratycznej uda się wyłonić wspólnego kandydata, który miałby bardzo duże szanse na zdobycie prezydentury? Oznaczałoby to definitywne odsunięcie od władzy autorytarnej prawicy i otworzenie drogi do poważnej reformy państwa w duchu demokratycznym. Należy tego życzyć politykom nowej demokratycznej większości.

Artykuł napisany w połowie grudnia 2023 r., zamieszczony w skróconej wersji jako spotlight na reshumana.pl 15 grudnia 2023 r., w pełnej – opublikowany w numerze 1/2024 „Res Humana”, styczeń-luty 2024 r.

Jeszcze przyjdzie nam odkryć i uzmysłowić pełną skalę zniszczeń, jakie w polskiej polityce wyrządziły ośmioletnie rządy Prawa i Sprawiedliwości! Zdewastowano nie tylko instytucje państwa oraz regulacje i zasady, którymi powinny się one kierować w swojej działalności. Deformacji i znieprawieniu uległo myślenie o państwie, prawie i moralności. Spustoszenie w polityce jest bodajże najbardziej zauważalne w obszarze stosunków zagranicznych, ponieważ rozbudowane relacje z innymi podmiotami ładu międzynarodowego jaskrawo wyświetlają wszystkie nasze fobie, błędy, fanaberie i zwyczajny brak kompetencji. Jednocześnie naprawa polskiej polityki zagranicznej wydaje się stosunkowo najłatwiejszym spośród wyzwań, wobec których staje nowy rząd.

Dla PiS, będącego partią antyliberalnej kontrreformacji ustrojowej, polityka zagraniczna pozostawała drugorzędnym obszarem zainteresowania, mniej ważnym w porównaniu z działaniami nakierowanymi na zmianę paradygmatu rozwoju wewnętrznego Polski. Jeśli jednak podjąć próbę sformułowania doktryny polityki zagranicznej PiS, to jej fundamenty tworzyłyby: dominacja klasycznego realizmu (albo egoizmu narodowego) w myśleniu o stosunkach międzynarodowych, prymat bezpieczeństwa militarnego, suwerenizm oraz bardzo głęboki eurosceptycyzm. PiS postrzega przyszłość Polski jako nieufnej wobec Unii Europejskiej i separującej się od niej siły regionalnej, będącej faktycznie ekspozycją interesów USA w Europie. To – w wyobrażeniach autorów tej koncepcji – miało zapewnić naszemu krajowi bezpieczeństwo militarne i samodzielną, szczególną pozycję. Potwierdzeniem drugorzędnego dla PiS znaczenia polityki zagranicznej był dobór szefów naszej dyplomacji. Pełnokrwistych, wyrazistych polityków, jak Bronisław Geremek, Włodzimierz Cimoszewicz, Radosław Sikorski, zastępowali kolejno: nieznana wcześniej nikomu Anna Fotyga, ekstrawagancki Witold Waszczykowski, „eksperyment” Jacek Czaputowicz i wreszcie bezbarwny, pogubiony Zbigniew Rau.

Do 2015 r. politykę zagraniczną Polski cechowała stosunkowo wysoka stabilność i przewidywalność, wynikająca z niezmienności głównych zasad i priorytetów, niezależnie od składu partyjnego rządzących koalicji. Bezpieczeństwo Polski zasadzało się na lojalnym i aktywnym – na miarę potencjału – członkostwie w NATO, z próbą zbudowania specjalnych relacji z USA. A także na utrzymywaniu dobrych lub przynajmniej normalnych stosunków z państwami powstałymi na terytorium byłego ZSRR, uznawanymi (chociaż nieoficjalnie) za obszar potencjalnego zagrożenia. Rządzące Polską elity wiązały rozwój i przyszłość kraju z coraz ściślejszym i szerszym uczestnictwem w polityce Unii Europejskiej, której pogłębiająca się integracja wewnętrzna (z perspektywą wyewoluowania w jakąś formę konfederacji) była rozumiana także jako optymalny sposób uniknięcia zdominowania przez niemiecką potęgę. Oczywistym i nieodzownym warunkiem pełnego udziału w integracji europejskiej było przestrzeganie wartości konstruujących UE, gdyż może ona mieć przyszłość tylko jako wspólnota wolnych, liberalnych, demokratycznych społeczeństw.

Sukces transformacji ustrojowej i stosunkowo dynamiczny rozwój gospodarczy, a także przywiązanie do wartości demokracji – deklarowane i praktykowane, w połączeniu z wielkością demograficzną, terytorialną i strategicznym położeniem kraju na wschodnich obrzeżach Unii, a w centrum kontynentu, zapewniały Polsce nieformalną rolę „lidera i wzorca przemian w regionie”. Oraz partnera czołowych państw UE w podejmowaniu ważnych tematów polityki europejskiej. Polska awansowała coraz wyżej w najróżniejszych rankingach, stawała się realnym udziałowcem w G6 UE, inicjatorem i promotorem wymiaru wschodniego polityki zewnętrznej UE, członkiem Trójkąta Weimarskiego. Opierając się na własnym doświadczeniu dyplomatycznym, mogę zaświadczyć, że rola i znaczenie Polski w stosunkach międzynarodowych i jej postrzeganie przez partnerów przewyższały nawet realne możliwości naszego kraju. By użyć słów jednego z polityków: „boksowaliśmy w wyższej kategorii wagowej niż nasza prawdziwa waga”.

Obejmując w 2015 r. rządy w Polsce, Prawo i Sprawiedliwość zakwestionowało dotychczasowe aksjomaty.

1. Odrzucono dogmat demokracji liberalnej jako zasady ustrojowej współczesnego państwa demokratycznego i podstawy wolności jednostki, przeciwstawiając jej „demokrację suwerenną”, „tradycyjne wartości chrześcijańskie i rodzinne”, „solidaryzm społeczny” i „wolę suwerena”. Więcej, faktycznie zakwestionowano trójpodział władzy, niezależność mediów i pluralizm kulturowy. Niezależnie od tego, czy źródeł tego kierunku myślenia doszukamy się w pracach Schmitta czy Ehrlicha, odnotujmy, że cytowane wyżej terminy zostały zapożyczone od ideologów kremlowskich, podobnie jak hasła o „wstawaniu z kolan” czy „odzyskiwaniu suwerenności”.

2. Przyjęte przez PiS rozwiązania ustrojowe, których celem – jak się wydaje – było przyspieszenie przeobrażeń wewnętrznych w Polsce (przy jednoczesnym uwolnieniu się z krępującego gorsetu modelu demokracji europejskiej), wchodziły w nieprzezwyciężalną sprzeczność z zasadami wyznawanymi przez kraje UE. Koncentracja uprawnień władczych państwa w sferze wykonawczej, legislacyjnej, a nawet sądowniczej, w rękach egzekutywy partii rządzącej jest konstruktem, nawiązującym do znanego w Polsce modelu „demokracji socjalistycznej”, którego nie da się pogodzić z funkcjonowaniem współczesnych państw Unii Europejskiej. Między organami UE a władzami w Warszawie powstał poważny kryzys, skutkujący głęboką obopólną nieufnością i faktycznie stopniową marginalizacją Polski.

Przedstawicieli Polski nie zapraszano już na nieoficjalne, ale bardzo istotne dla przygotowania decyzji unijnych spotkania G5 (po opuszczeniu UE przez Wielką Brytanię). Nastąpił uwiąd Trójkąta Weimarskiego. W związku z narastającym napięciem na linii Moskwa–Kijów i późniejszą agresją Rosji przeciwko Ukrainie, a także w następstwie wojny między Armenią i Azerbejdżanem oraz pełnym zwasalizowaniem Białorusi Partnerstwo Wschodnie straciło impet i znaczenie.

3. Kwestionując podstawy aksjologiczne Unii Europejskiej, PiS wyraziło wotum nieufności wobec przyszłości projektu unijnego. „Perspektywa rozpadu Unii lub przynajmniej wyjścia z niej niektórych państw stała się realna” – stwierdził prof. Zdzisław Krasnodębski, jeden z czołowych ideologów PiS, podczas konwencji programowej partii w 2015 r. W obliczu niepewności (według strategów partii) co do przyszłości Unii, ogłoszono „koniec polityki płynięcia z głównym nurtem”, co oznaczało przejście do aktywnego przeciwdziałania próbom pogłębienia integracji UE.

Mentalnemu polexitowi towarzyszyły próby wskrzeszania resentymentów antyniemieckich. W ocenie PiS „rozbudowa i wzmacnianie instytucji unijnych nie udaremniło i nie osłabiło dominacji Niemiec, nie zakończyło też «koncertu mocarstw» europejskich”.

Odnotujmy dla porządku, że osłabienie UE stanowi tradycyjny cel polityki Federacji Rosyjskiej, a jej instrumentami są – podważanie spójności Unii, nieumiarkowana populistyczna krytyka decyzji jej organów oraz sianie nieufności i napięć między państwami członkowskimi.

4. Nasz kraj – wypadając z mainstreamu polityki UE i skazując się na polityczną peryferyzację – tracił autorytet międzynarodowy i realne znaczenie, wszak państwa średniej wielkości (jak Polska) budują swoją pozycję przede wszystkim poprzez wielkość regionalną. Propaganda PiS starała się tłumaczyć, że pozycja Polski wzrosła, a to dzięki takim działaniom i inicjatywom międzynarodowym jak idea Międzymorza, Grupy Wyszehradzkiej czy Trójkąta Lubelskiego (Polska–Ukraina–Litwa). Zwolenników takich twierdzeń może usprawiedliwić tylko ich ignorancja. Wszystkie te formaty aktywności międzynarodowej zostały już wymyślone i przetestowane za czasów kadencji prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. Niektóre z nich przetrwały, inne – jak idea Międzymorza, znana wcześniej jako format Inicjatywy Ryskiej – zostały odrzucone jako błędne w teorii i nieproduktywne (a nawet szkodliwe) w praktyce.

5. Wojna rosyjsko-ukraińska nie tylko uratowała Polskę w sensie politycznym przed marginalizacją, lecz uczyniła z naszego kraju niezbędne ogniwo międzynarodowego przeciwstawienia się rosyjskiej agresji. Polska przyjęła dużą grupę uchodźców z Ukrainy, udzieliła Ukrainie znaczącego wsparcia wojskowo-technicznego, stała się hubem pomocy międzynarodowej i bezpiecznym zapleczem dla walczącego sąsiada. Bez Polski Ukraina nie mogłaby się bronić tak długo i tak skutecznie. Rząd PiS, mimo przejawiających się antyukraińskich fobii, zachował się właściwie, ale też – przyznajmy – każdy inny rząd Polski postąpiłby podobnie.

Wojna potwierdziła niezastąpioną rolę USA jako jedynej siły militarnej, zdolnej do powstrzymania Rosji, i słabość wojskową Unii Europejskiej. A także nieprzygotowanie nawet największych krajów UE do konfrontacji zbrojnej z takimi państwami jak Rosja.

Odpowiedzią rządu Polski na zmienioną sytuację w centrum Europy stała się przyspieszona militaryzacja kraju. Proklamowany cel zbudowania najsilniejszych lądowych sił zbrojnych w Europie może być wprawdzie osiągnięty (chociaż kosztem perspektyw rozwojowych kraju), lecz nie gwarantuje jeszcze ani pełnego bezpieczeństwa, ani optymalnych dla Polski przyszłych rozwiązań politycznych.

Nawiasem mówiąc – wszystkie zarzuty o zaniedbania wojskowe poprzednich rządów należy odrzucić jako ewidentnie populistyczne. Sytuacja wojskowo-polityczna w Europie przed dziesięcioma laty była diametralnie inna i demilitaryzacja była polityką wspólną dla większości państw NATO. Podobnie jak wspólną polityką NATO i UE była próba ułożenia dobrych relacji z Rosją – „polityka resetu” USA i „czterech przestrzeni” UE.

Agresja Rosji przeciwko Ukrainie pokazała jednocześnie jak płonne i bez znaczenia są schematy tworzone przez neofitów dyplomacji. Węgry – wzorzec i przedmiot zazdrości ideologów PiS – zajęły bardzo egoistyczne, narodowe, a w rzeczywistości prawie prorosyjskie, stanowisko wobec wojny. Efemeryda Międzymorza w żaden sposób nie może być użyta jako skuteczne narzędzie we wsparciu Ukrainy. Chociażby dlatego, że tworzą je państwa niezbyt bogate i nieszczególnie silne militarnie. Okazało się, że żaden format nie ma tej wagi politycznej, co trójkąt Paryż–Berlin–Warszawa. A krytykowane za prorosyjskość i „za wszystko” Niemcy są drugim po USA dostawcą pomocy militarnej dla Ukrainy (7,5 mld euro do końca czerwca 2023 r., dla porównania: polska pomoc militarna Ukrainie to 3 mld euro).

6. Zaangażowanie naszego kraju w wojnę obronną Ukrainy zwiększyło rolę międzynarodową Polski. Trzeba wszakże chłodno skonstatować, że wzrost znaczenia jest związany z sytuacją wojny. Rozdźwięk między Warszawą a Kijowem na tle eksportu ukraińskiego zboża, który wylał się w postaci nietaktownej wymiany „uprzejmości” na forum ONZ, pokazuje, że PiS posiadło unikatową zdolność psucia spraw, których teoretycznie nie sposób zepsuć.

Z ośmiu lat rządów Prawa i Sprawiedliwości Polska wychodzi skłócona właściwie ze wszystkimi sąsiadami. Z napiętymi relacjami z Brukselą, z cieniem nieufności w kontaktach z NATO (po nagłej dymisji dwóch najwyższych dowódców Wojska Polskiego), z mocno ograniczoną zdolnością do wpływania na politykę UE oraz z obniżoną generalnie rangą międzynarodową.

Odbudowanie międzynarodowej pozycji Polski wymaga czasu, cierpliwości oraz działań jednocześnie roztropnych i zdecydowanych, a niekiedy radykalnych.

Jednym z najważniejszych czynników spajających partie anty-PiS w koalicję demokratyczną jest ich proeuropejskość. Nawet konserwatywne PSL ukryło własnych eurosceptycznych polityków gdzieś w trzecim szeregu. Przywrócenie w kraju niezależności sądownictwa i zasad praworządności pozwoli nie tylko na uzyskanie środków z KPO. Będzie też pierwszym krokiem odbudowania roli Polski jako fundamentalnie ważnej opoki demokracji liberalnej w centralnej Europie, znów stanowiącej punkt odniesienia dla mniejszych państw regionu.

Nowy szef polskiej dyplomacji (powinien nim być polityk z charyzmą i rozpoznawalny na scenie międzynarodowej) w swoim pierwszym europejskim tournée po najważniejszych (a także po sąsiednich) stolicach europejskich ma za zadanie przekonać unijnych partnerów, że hasło „Polska wraca do Europy!” jest nie tylko ładnym tytułem czołowych gazet świata, lecz realnym programem działania.

Niedobrze by się stało, jeśliby obsadzenie funkcji ministra spraw zagranicznych odpowiadało tylko potrzebie zachowania proporcji podziału stanowisk między partiami koalicji. Nowy gospodarz gmachu w alei Szucha musi mieć zarówno silną osobowość, jak i zdolności administracyjne (czym nie mógł się pochwalić żaden z ostatnich ministrów). Po to, aby przeprowadzić zdecydowaną, szybką sanację strukturalną i kadrową polskiej dyplomacji. Szef dyplomacji będzie działał nie tylko pod presją toczących się wojen i kryzysów międzynarodowych. Będą na niego naciskali koalicjanci (w zabiegach o wykrojenie kawałka dyplomatycznego tortu dla siebie) oraz szefowie innych resortów. Na dodatek będzie miał faktycznie przeciwko sobie administrację prezydenta, któremu nazywanie Unii Europejskiej „wyimaginowaną wspólnotą” nie przeszkodziło zawarować sobie w specjalnej ustawie wpływu na obsadzanie w niej reprezentacji Polski.

Osiem lat mizerii dyplomatycznej czasów PiS dowiodło, jak szkodliwe było rozparcelowanie polskiej polityki zagranicznej między trzy ośrodki: kancelarię premiera (sprawy europejskie), prezydenta (bezpieczeństwo i relacje z USA) oraz MSZ (reszta). Resort spraw zagranicznych i europejskich powinien realnie odzyskać rolę, jaką przypisywała mu obowiązująca wcześniej ustawa o działach administracji – planować, koordynować relacje Polski ze światem zewnętrznym i nimi zarządzać.

Nieodzowne jest dokonanie dogłębnego przeglądu kadrowego i usunięcie z dyplomacji polityków PiS oraz ich bezkrytycznych apologetów spośród urzędników. Smutna prawda o polskiej dyplomacji jest bowiem taka, że w ciągu ośmiu lat została ona głęboko zdemoralizowana, nasycona partyjnymi nominatami. A zawodowi dyplomaci, jako kłujący w oczy eksperci, byli rugowani w kolejnych falach czystek. Koniecznie musi również zostać ograniczona rola służb specjalnych, które właściwie przejęły Ministerstwo Spraw Zagranicznych ze szkodą dla fachowości tej instytucji i panującej w niej atmosfery.

Artykuł ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

27 lipca br., w wieku 94 lat zmarł w Paryżu Milan Kundera, jeden z najwybitniejszych pisarzy czeskich drugiej połowy XX w. Ba! Więcej, pisarzy świata! Naturalną reakcją na jego śmierć były nie tylko artykuły, wzmianki o jego biografii i twórczości w periodykach społeczno-kulturalnych, lecz także poważniejsze przedsięwzięcia, jak np. plan wznowienia wszystkich dzieł pisarza przez Wydawnictwo W.A.B. (częściowo już zrealizowany). Są także inne inicjatywy, w których mam przyjemność uczestniczyć, m.in. napisanie eseju do warszawskiego dwumiesięcznika „Res Humana” i udział 27 września 2023 r. w Lublinie w Międzynarodowej Sesji Historyczno-Literackiej „Nasi Sąsiedzi: Ukraina. Litwa, Słowacja”, zorganizowanej przez Stowarzyszenie Polskich Pisarzy z inicjatywy jego prezesa Zbigniewa Fronczka – pisarza, poety, założyciela i redaktora pisma „Lublin. Kultura i Społeczeństwo” z wykładem na temat teorioliterackich poglądów M. Kundery. W zestawieniu „sąsiadów” w tytule konferencji rzuca się w oczy brak Czechosłowacji. Jak wiadomo, w 1993 r. ów kraj rozpadł się na dwie części: Czechy i Słowację. Powstaje problem, gdzie umieścić dorobek Milana Kundery, który był typowany do Nagrody Nobla? Niektórzy nie mają z tym kłopotów i twierdzą, iż był on Europejczykiem albo po prostu czeskim Europejczykiem, lub też pisarzem czeskim i francuskim.

Szukając głębszej odpowiedzi na to ekscytujące pytanie, niezbędna jest bardziej szczegółowa wiedza na temat jego życiorysu, został on bowiem „rozpołowiony” podwójnie również na skutek emigracji z Czechosłowacji do Francji w 1975 r. Dotąd Kundera znany był w Europie jako autor głośnej powieści Żart, wydanej w kraju, i z racji aktywności w Praskiej Wiośnie. Dalsze swe powieści publikował za granicą. Zyskał wielkie uznanie dzięki Nieznośnej lekkości bytu (1984), tłumaczonej na wiele języków. Obie te powieści stanowiły reminiscencje Praskiej Wiosny w 1968 r. Pisarz znalazł się na „czarnej liście”, bo był dwukrotnie usuwany z partii komunistycznej (1951 r. i 1970 r.). Po inwazji Związku Radzieckiego na Czechosłowację (sierpień 1968), w kraju nastąpił regres kulturalny i zastój, wielu działaczy opozycji zmuszono do milczenia. Zwłaszcza liberalna inteligencja za swe poglądy została ukarana, nierzadko bezrobociem. Pogłos represji ówczesnej Czechosłowacji przenika też twórczość M. Kundery. Tak więc w biografii nie brak dramatycznych wydarzeń. Dodajmy jeszcze odebranie mu obywatelstwa czeskiego w roku 1972 i jego przywrócenie w 2019 r.

Były też jednak i nagrody, w tym m.in.:

– Honorowe obywatelstwo Brna (2009) – miejsca urodzenia Kundery;

– Nagroda Jerozolimska (1985);

– Nagroda im. Herdera (2010);

– Narodowa Nagroda Literacka z roku 2007.

Poza praktyką pisarską Kundera wiele uwagi poświęcił problematyce teoretycznej, zwłaszcza teorii literatury. Moim celem w tym miejscu jest skupienie się na Sztuce powieści (1986) i poszukiwanie tego, co nazwał „duchem powieści”.

*

Jeden z esejów Milana Kundery, zawarty w Sztuce powieści, nosi nader oryginalny tytuł Sześćdziesiąt pięć słów. Jego genezę autor tłumaczy słowami swego przyjaciela Pierre Nora, dyrektora pisma „Le Debat”, który mu zaproponował ułożenie prywatnego słownika, by zaradzić kłopotom tłumaczy powieści Kundery:

„Przekłady zmusiły cię, byś się zastanowił nad każdym słowem. Napisz zatem twój osobisty słownik. Słownik twych powieści. Twoje słowa klucze, słowa zasadzki, słowa miłostki” (s. 108).^*

 

Problematyka konferencji i propozycja „Res Humana” skłoniły mnie do ponownego przemyślenia Sztuki powieści, jej zawartości teoretyczno-filozoficznej.

Milan Kundera podkreśla, że obcy jest mu świat teorii, bo najważniejsza jest praktyka. W dziele każdego powieściopisarza tkwi skrycie wizja historii powieści, idea tego, czym jest powieść.

Siedem wykładów i wywiadów, wygłoszonych lub opublikowanych między 1979 a 1986 rokiem, to próba odtworzenia i zwerbalizowania tego, co implicite tkwi w jego własnych powieściach.

Za patrona gatunku powieści Kundera uważa Miguela de Cervantesa, twórcę nieśmiertelnego Don Kichota i dopomina się o przypomnienie jego „wzgardzonego dziedzictwa”. Oto jedno z jego najczęściej cytowanych zdań:

„Kiedy Bóg opuszczał z wolna miejsce, z którego sprawował niegdyś władzę nad wszechświatem i jego porządkiem wartości, oddzielając dobro od zła i nadając sens każdej rzeczy, Don Kichot wyszedł ze swego domu i nie umiał już świata rozpoznać. Jakoż świat, pod nieobecność najwyższego Sędziego, objawił się nagle w przerażającej wieloznaczności. Boska Prawda, prawda jedyna, rozpadła się na setki prawd względnych, którymi się podzielili ludzie. Tak oto narodził się świat Czasów Nowożytnych, a wraz z nimi na jego wzór i obraz, powstała powieść” (s. 13–14).

Kunderowskie odkrycie „przerażającej wieloznaczności świata” przypomina bajkę Andersena Królowa śniegu. Aniołowie, przelatując nad ziemią z lustrem ją odbijającym, „potknęli się” – wypadło im zwierciadło i roztrzaskało się na nieprzeliczalną ilość kawałków. Jeden z takich szczątków utkwił w oku Kaja, brata Gerdy. Od tej chwili utracony został całościowy obraz rzeczywistości obiektywnej, każdy indywidualny człowiek został skazany na jej subiektywną wersję. Zwykle przepojoną emocjami i uczuciami, targaną już to miłością, już to wrogością. Szkiełko w ludzkich źrenicach, choć niewidoczne, zmienia perspektywę spojrzenia na innych.

Kamil Baczyński w swoim wierszu Niebo złote ci otworzę, wyśpiewanym przez Ewę Demarczyk, prosił: „… Jeno wyjmij mi z tych oczu szkło bolesne – obraz dni, które czaszki białe toczy przez płonące łąki krwi…”. Ten sam motyw bólu i cierpienia wskutek uszkodzenia źrenicy oka tłumaczy odmienność między „świadomością szczęśliwą”, a „świadomością opaczną”. Pierwsza tryska optymizmem, druga wywraca na nice obraz rzeczywistości za sprawą „ciernia w zranionych oczach”. Andersenowski braciszek Gerdy, Kaj, doświadczył podobnej przygody: skaleczony przez odłamek szkła, również i czas stał się przez to „kaleki”. Niekiedy, jak w baśni o królowej śniegu, ostry odłamek może doprowadzić do „zamrożenia i znieczulenia” serca, do jego skamienienia.

Istotną kategorią oprócz „wieloznaczności” ludzkich wizji świata jest dla Kundery „mądrość niepewności”.

Względna natura świata i niezdolność do jej sprostania przez człowieka wymaga odwagi, a czasem nawet męstwa. Akceptacji własnej niedoskonałości, pogodzenia się z ograniczeniami, poskromienia pychy ubiegania się o prawdę absolutną, a tym samym zgody na niepewność. Powieściopisarstwo musi się liczyć z tymi dwoma wyzwaniami, jak również z ich ambiwalencją.

Jeden z najważniejszych terminów autorskiego słownika M. Kundery brzmi następująco:

„POWIEŚCIOPISARZ (a pisarz). Ponownie przeczytałem krótki esej Sartre’a, Czym jest literatura. Ani razu nie pada słowo powieść, powieściopisarstwo. Mowa jest tylko o piszącym prozą. Słuszne rozróżnienie.

Pisarz ma oryginalne idee i niedający się naśladować głos. Może posługiwać się dowolną formą (także powieścią), a wszystko, co pisze, jest oznajmiane jego głosem, toteż należy do jego dzieła. Rousseau, Goethe, Chateaubriand, Gide, Camus, Sartre, Malraux…

Powieściopisarz nie przejmuje się swoimi ideami. Jest odkrywcą, usiłującym po omacku odsłaniać nieznaną postać egzystencji. Nie fascynuje go własny głos, lecz forma, za którą podąża, i tylko formy, spełniające wymagania jego marzeń, należą do jego dzieła. Fielding, Sterne, Flaubert, Proust, Faulkner, Celine…

Pisarz znajduje miejsce na duchowej mapie swych czasów, swego narodu, na mapie historii idei. Jedyny kontekst, w którym można uchwycić wartość powieści, stanowi historia powieści. Powieściopisarz nie zdaje rachunku nikomu – tylko Cervantesowi”.

Spróbujmy zinterpretować powyższe rozróżnienie. Chodzi w nim o podkreślenie odmienności dwóch perspektyw. Pierwsza zasadza się na akcentowaniu roli wartości ideowych zmieniających się pod wpływem danego wycinka historii. Druga natomiast nie jest zależna od upływu czasu, gdyż skierowana jest na formę, obojętną na inne wartości poza artystycznymi. Do tego stopnia, że autor dzieła może – a niekiedy chce – pozostać anonimowy.

Karl Popper w swojej koncepcji Trzech Światów – realnego, psychologicznego i kulturowego – dzieła kultury uznał za przynależne do sfery bytów uwolnionych od  okoliczności biograficznych. Homer czy Szekspir nie potrzebują wiedzy o ich biografiach, co więcej, nie ma pewności, że istnieli w przypisywanej im postaci. W filozoficznym Trzecim Świecie Poppera ich życiorysy są nieistotne, liczą się wyłącznie dzieła. Polski filozof kultury Andrzej Nowicki stworzył „inkontrologię” – koncepcję spotkań z wytworami kultury, w myśl której jest możliwe obcowanie z Platonem, Arystotelesem, Witkacym czy Mrożkiem. Z ich myślowym i artystycznym dorobkiem.

Dzisiejszy trend ubiegania się o „rozpoznawalność”, czyli inaczej popularność danego autora, oparty na biciu rekordów nakładu książek, to przejaw kultury masowej. Nieprzywiązującej wagi do autentycznych wartości, zadowalającej się sezonowymi modami i błahostkami. Masowa „kultura” czasem przypomina „pulp-kulturę”.

Milan Kundera, odrzekając się miana „powieściopisarza”, wolał mówić o „piszącym prozę”. W Sztuce powieści poszukiwał „kodu egzystencjalnego” oraz „mapy egzystencji”. Jej jedynym bohaterem ma być „poszukujące ego”, jego zaś podstawowym zajęciem powinna być „poetycka medytacja”. Klasyczny podział na typową prozę i typową poezję może ulec zatarciu. Ostatecznym celem twórcy ma być bowiem tropienie i rozwiązywanie „paradoksów ludzkiej egzystencji”. Fiodor Dostojewski w podobnym duchu pisał o „przeklętych problemach” nękających bohaterów Braci Karamazow, Idioty, Biesów.

Można sądzić, iż zarówno Kunderę, jak i Dostojewskiego zajmował problem „wymykania się czynu” spod kontroli myśli, ludzkich intencji, ich wieczna nieprzystawalność. Rozziew między zamiarami a ich spełnieniem jest wiecznym dramatem człowieka. Ale bez tego rozdarcia nie byłoby żadnego duchowego rozwoju…

Duch powieści, unoszący się ponad wszelkimi gatunkowymi podziałami bynajmniej nie hołdował kartezjańskiej pewności i oczywistości. Zamiast logiki i rozumu z ich twardymi wymaganiami, „upajał się słabością”, przyzwoleniem na świadomą niejasność i niepewność.

Ale czym w ogóle jest ów Duch Powieści? Wedle Kundery, stanowi on równoważnik Ducha Złożoności, zatem przeciwieństwa ciągot do redukcji, a tym samym – ku płaskiej doraźności. Milan Kundera z przekąsem i z niechęcią wyraża się o mass mediach jako o siewcach uproszczeń i komunałów wiodących do „łatwych i prędkich odpowiedzi”.

Obecna moda na takie formy wypowiedzi, jak „skrótowce”, „memy” czy inne „gotowce”, rozpowszechnione przez Internet zamiast tradycyjnych opowieści, przekazywanych z ust opowiadacza do uszu słuchacza, niemal wyklucza udział żywego i myślącego człowieka. Sztuczna inteligencja, fascynacja erzacami myślenia, gasi ciekawość i wrażliwość na umysłowe niespodzianki. W zamian wprowadza niebezpieczeństwo popadania w „pułapki świata” w rodzaju „paplaniny propagandowej” albo banalnego plotkowania o świecie i o innych ludziach.

Sztuka powieści, zdaniem Kundery, winna uprawiać nie tyle klasyczną powieść, ile „pisanie prozy”. Zatem opowiadanie na własny rachunek o „przeklętych problemach” i wysiłkach uporania się ze słabością, zarówno indywidualną, jak i zbiorową. W obliczu coraz to większych kryzysów, katastrof, a nawet globalnych kataklizmów alternatywą wobec „woli mocy” może się okazać „wola słabości”.

Dwa te podziały: „ciężar bytu” – „lekkość bytu”, „wola mocy” – „wola słabości”, w koncepcji Kundery prowadzą do skrzyżowana, do rozstaju dróg. Trzeba przeto dokonywać wyboru, podejmować na własny rachunek decyzję, po której stronie się opowiedzieć osobiście. Najlepszym wyjściem byłoby uświadomienie sobie własnej słabości. Owa metaświadomość, niejako świadomość dwupiętrowa, pozwala na szczególnie rozumiane poczucie ciągłości.

„Duch powieści jest duchem ciągłości: każde dzieło stanowi odpowiedź na dzieła poprzednie, każde dzieło zawiera całe doświadczenie powieści. Ale duch naszych czasów wpatruje się w to, co jest teraz, w aktualność do tego stopnia zaborczą i ekspansywną, że wypiera ona z naszego pola widzenia przeszłości i sprowadza czas do jednej, trwającej właśnie chwili. Powieść, zamknięta w tym systemie, nie jest już dziełem (rzeczą, której przeznaczeniem jest trwanie i łączenie przeszłości), lecz wydarzeniem aktualnym, takim jak wszystko inne:  j e s t   g e s t e m   b e z  j u t r a  (podkr. J. M.)  s. 23–24).

Powtórnie nawiązując do Poppera i jego Trzech Światów, rzec można, iż Kundera tworzenie powieści traktuje jako podtrzymywanie tradycji tworzenia  d z i e ł, które wytrzymują próbę czasu i przekraczają perspektywę aktualności. Jednym słowem – stanowią  g e s t  w i e c z n o ś c i.  A tym samym – wznoszą się ku nieśmiertelności. Tak też mówimy o geniuszach, artystach, jacy konstytuują panteon „śmiertelnych-nieśmiertelnych”. Heraklit, geniusz starożytności, tak  nazywał ludzi, którzy przekroczyli horyzont wieczności.

Powstaje wszakże pytanie, jak się uporać z tymi, którzy wprawdzie posługują się narzędziem pisanego języka, ale nie tykają głębi egzystencji, a tylko się ślizgają po jej powierzchni. Całe ich zastępy to jedynie „producenci książek”?  Co robić z takimi produktami, ofiarami doraźności? W internecie roi się od propozycji, by każdy amator mógł opublikować własny wytwór, bez konieczności jego zrecenzowania czy zaopiniowania. Z jednej strony demokracja i wolność słowa pozwalają na aksjologiczny relatywizm, z drugiej jednak rodzą bałagan i chaos, ponadto prowadzą do powiększania zasobów „składu makulatury”. Jak wybrnąć z tego dylematu?

Dzięki Kunderze możemy się posłużyć specyficznym kryterium  k i c z u. W Nieznośnej lekkości bytu natrafiamy na jego dowcipną definicję:

„Kicz wyciska dwie łzy wzruszenia. Pierwsza łza mówi: jakie to piękne, wzruszyć się wraz z całą ludzkością, dziećmi biegającymi po trawniku!

Dopiero ta druga robi z kiczu kicz, braterstwo wszystkich ludzi świata można zbudować wyłącznie na kiczu. (…) Nikt tego nie wie lepiej niż politycy. Kiedy znajdują się w pobliżu aparatu fotograficznego, zaraz łapią najbliższe dziecko, aby je podnieść do góry i całować w policzki. Kicz jest estetycznym ideałem wszystkich polityków, wszystkich politycznych partii i ruchów.

W społeczeństwie, w którym istnieją obok siebie różne kierunki polityczne i ich wpływy się wzajemnie znoszą albo ograniczają, możemy jako tako uciec przed inkwizycją kiczu. Jednostka może uchronić swą osobowość, a artysta stworzyć nieoczekiwane dzieła. Ale tam, gdzie pełną władzę ma jeden jedyny ich ruch polityczny, znajdujemy się natychmiast w krainie kiczu totalnego”. (M. Kundera Życie jest gdzie indziej, tłum. J. Ilg, Warszawa 2013, s.171).

Jak stąd wynika, kicz to nie po prostu estetyczna tandeta, podróbka autentycznej wartości, ale i składnica aksjologicznej makulatury, w tym też kiczu moralnego.

„Z tego punktu widzenia możemy uznać tak zwany gułag za rodzaj fosy septycznej, do której  k i c z  t o t a l n y  wyrzuca  o d p a d k i”  (op. cit. s. 171).  

*

Sztuka powieści Milana Kundery to nie tylko rozprawa z literaturą, ale i z całą ludzką historią. Dzieje zapisane słowem nie są tożsame z bytem opisanym, z „nagim” Bytem. Język nazywając poszczególne sytuacje i wydarzenia, zarazem  je komentuje i ocenia. Jeśli słowa nie przystają do rzeczy, w ich szczeliny wsącza się kicz. Fałszywa świadomość może go utrwalać i petryfikować. Tak powstaje Gułag, świat za drutami kolczastymi, a jego mieszkańcy to albo dozorcy, albo niewolnicy „Innego Świata”. Istnieją jeszcze budowniczy wież strażniczych – ideolodzy konstruujący obozy koncentracyjne z pism Hitlera i Stalina oraz ich propagandyści. Zanim wybuchła wojna totalna najpierw poprzedził ją Mein Kampf. Totalny kicz, który pochłonął miliny ludzkich istnień. Duch powieści, jak widać, może niekiedy być również Złym Duchem albo sprzyjać Duchowi Zła.

Z lektury Sztuki powieści wynika więc wniosek, że wszelkie pisanie książek pociąga za sobą poważne niebezpieczeństwo. Niektóre potrafią zarażać wirusem kiczu, tak estetycznego, jak i ideologicznego (casus socrealizmu). Inne przyczyniają się do rozpleniania „insektów banału”, intelektualnej tandety.

*

Powtórzmy więc pytanie – jak się bronić przed Inkwizycją Kiczu? Przed powodzią tandety?

Jednym ze sposobów uporania się z tym problemem jest  „p r o z a  i n t e l e k t u a l n a” Milana Kundery, przeciwieństwo gadaniny i plotkarstwa. Zatem ciągłe odnajdywanie i kreślenie „map egzystencji”. Don Kichot, błędny rycerz, wciąż na nowo wyrusza na wędrówkę, nie lękając się niepewności ani błądzenia. Ufając „mądrości niepewności”.

Duch powieści bowiem „tchnie, kędy chce”, jego żywiołem jest przygoda i nieobliczalność wolności.

 

Korzystałam m.in. z następujących książek M. Kundery: Żart (1967), Śmieszne miłości (1970), Życie jest gdzie indziej (1973), Walc pożegnalny (1976), Księga śmiechu i zapomnienia (1978), Nieznośna lekkość bytu (1984), Sztuka powieści (1986).

Jadwiga Mizińska – prof. zw. dr hab., obecnie emerytowana, UMCS w Lublinie. Wykładała m.in. filozofię, antropologię kulturową, aksjologię, etykę w Zakładzie Ontologii i Teorii Poznania kierowanym przez prof. Z. Cackowskiego.

Po habilitacji kierowała przez wiele lat pierwszym w Polsce Zakładem Socjologii Wiedzy. Oprócz pracy naukowej uprawia pisarstwo. Jej dorobek naukowy obejmuje ok. 300 pozycji. Wypromowała 14 doktorantów. Była redaktorem naczelnym ogólnopolskiego pisma naukowego „Colloquia Communia”.

 

* Prawie wszystkie cytaty – z nielicznymi wyjątkami – pochodzą z książki M. Kundery Sztuka powieści (przeł. M. Bieńczyk), PIW, Warszawa 2004.

 

Esej ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

 

Kontynuując w RES HUMANA studia poświęcone T. Kotarbińskiemu, postanowiliśmy publikować nie tylko analizy jego twórczości, lecz również bardziej osobiste wypowiedzi tego wybitnego filozofa. Należy też do nich fragment Obrazu rozmyślań własnych, który pierwotnie został opublikowany w Księdze Pamiątkowej ku czci profesora Tadeusza Kotarbińskiego w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, wydanej przez PWN w 1967 r.

Stanowi on – o czym przekona się Czytelnik – coś w rodzaju specyficznego CV, w którym autor usiłuje spojrzeć na własną biografię jakby z lotu ptaka, próbując scharakteryzować uwarunkowania własnej twórczości. Obiektywnie i z dystansem. Jest to dla nas kolejnym wyrazem jego osobowości. Bo przecież Kotarbiński przemówił (i przemawia) do nas nie tylko jako autor wybitnych książek, lecz także wyrazista i niepowtarzalna osobowość.

 

Szanowna Redakcja czasopisma „Ricerche Filosofiche” zwróciła się do mnie uprzejmie z propozycją nadesłania „profilu” mojej fizjonomii filozoficznej, sugerując, że mógłby to być esej napisany przez kogoś z moich przyjaciół albo też tekst mego własnego pióra. Ponieważ jednak wiem, jak trudno jest utrzymać się w ramach rzeczowości, jeśli się pisze coś o przyjacielu, i wiem, że wtedy charakterystyka nabiera cech nazbyt życzliwej pochwały, przeto wolę raczej zaryzykować sam próbę sporządzenia filozoficznego autoportretu, starając się jak najusilniej o zachowanie rzetelnego obiektywizmu.

Urodziłem się dnia 31 marca 1886 roku w Warszawie, znajdującej się ówcześnie pod panowaniem caratu rosyjskiego. Mój ojciec był z zawodu malarzem i profesorem w szkołach sztuk plastycznych, z zamiłowania – śpiewakiem i kompozytorem, matka uprawiała grę na fortepianie i towarzyszyła ojcu w jego pracach muzycznych. Z domu wyniosłem obeznanie z atmosferą wymienionych kunsztów, a także i poezji, i z duchem sztuki romantycznej, ten bowiem styl panował w domu mego dzieciństwa i wczesnej młodości. Rodzice pochodzili oboje ze środowisk katolickich, lecz dalecy byli, zwłaszcza w latach późniejszych, od akceptowania wierzeń religijnych.

Na moim rozwoju intelektualnym zaważyła też szkoła ogólnokształcąca, gimnazjum o typie klasyczno-filologicznym, z greką i łaciną, francuszczyzną i niemczyzną, i rosyjskim jako językiem wykładowym. Szkoła ta dawała też pewną zaprawę w matematyce, ale głównie nauczała języków i po trosze literatur. Zwłaszcza świetnie prowadzone lekcje francuskiego rozbudziły we mnie trwałe upodobania do filozofii języka.

Po ukończeniu szkoły średniej przeżyłem okres wahań co do wyboru zawodu. Zacząłem od studiów w zakresie matematyki i nauk fizykalnych, potem próbowałem początków architektury, wkrótce jednak obrałem filozofię jako główny przedmiot studiów, a filologię klasyczną (grecką i łacińską) jako przedmiot dopełniający. Filozofię studiowałem we Lwowie (gdzie w obrębie monarchii austriackiej prosperował uniwersytet polski), głównie pod kierunkiem profesora Kazimierza Twardowskiego, ucznia Franciszka Brentano. Twardowskiemu szerokie rzesze młodzieży mego pokolenia zawdzięczały bardzo wiele. Był to bowiem mistrz pracy systematycznej, nieustępliwy w domaganiu się od siebie i od innych precyzji słowa.

Powróciwszy do Warszawy, objąłem stanowisko wychowawcy i nauczyciela łaciny w jednym z gimnazjów prywatnych z polskim językiem wykładowym, a wreszcie w r. 1919 zostałem profesorem nadzwyczajnym filozofii w odrodzonym w Polsce zjednoczonej i niepodległej Uniwersytecie Warszawskim. W r. 1929 zostałem profesorem zwyczajnym. Po przerwie spowodowanej przez inwazję hitlerowców (1939–1945) wróciłem do funkcji profesorskich w Uniwersytecie Warszawskim, gdzie wykładałem filozofię, przeważnie logikę, aż do przejścia na emeryturę w roku 1960. W ciągu lat 1945–1949 organizowałem jako rektor nowo powstający uniwersytet w mieście Łodzi, nie przestając być profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Od lat czterdziestu jestem prezesem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, w latach 1960–1963 byłem prezesem Międzynarodowego Instytutu Filozoficznego, w latach 1957–1963 – prezesem Polskiej Akademii Nauk.

W powyższym szkicu autobiograficznym uwzględniłem te okoliczności, które mogą rzucić światło na moje oblicze intelektualne, a pośrednio przyczynić się do zrozumienia dążeń ogólnych oraz treści wyróżnionych zagadnień i wyznawanych poglądów.

Zacząłem od etyki. System i styl etyki, w której byłem wychowywany jako dziecko, to była etyka ewangeliczna, rozumiana jako etyka miłosierdzia. W wieku zapewne jakich lat piętnastu rozstałem się z żalem, ale w sposób radykalny, z ułudą religijnych uzasadnień moralności, a będąc stale – i dotychczas – przywiązanym do jej wymienionej treści motywacyjnej, szukałem dla niej różnego oparcia, przemyśliwując sugestie stoicyzmu, epikureizmu, utylitaryzmu. W wyniku tych dociekań po długim okresie prób i błędów ukształtował mi się zarys systemu etycznego, który nazywam etyką niezależną, etyką realizmu praktycznego, etyką spolegliwego opiekuna. Niezależną nazywam tę etykę dlatego, że dla jej uzasadnienia nie ma powodu sięgać po argumenty do innych źródeł, jak tylko do ocen emocjonalnych, wyrobionych w stosunkach międzyludzkich. Niepotrzebne są tu doktryny o przetrwaniu pozgonnym ani takie czy inne teorie na temat stosunku ducha do materii. Równie są one zbędne w etyce, jak zbędne jest powoływanie się na nie na przykład w lecznictwie, gospodarstwie lub w sporach prawnych. Filozofia przydaje się etyce tytko jako krytyka poznania, np. dla okazywania złudności na terenie etyki argumentacji czerpanej z filozoficznych doktryn światopoglądowych. Realizm praktyczny polega nie tylko na tym uwolnieniu się w etyce od tego, co nie należy do rzeczy, lecz także na liczeniu się w postulatach z ograniczonością możliwości i z hierarchią wartości względów, wedle których człowiek rozumny winien dokonywać wyboru dróg własnego postępowania. Nie burzyć aktualnego znośnego układu stosunków, jeżeli zmiana grozi pogorszeniem. Nie uganiać się za maksymalizacją radości, czy to we własnym życiu, czy to w życiu zależnego od nas otoczenia, lecz dbać o usuwanie klęsk i zapobieganie klęskom, bo tym ważniejsze jest działanie, im większe zwalcza zło lub im większemu złu zapobiega. I tego właśnie domaga się głos sumienia, który ocenia zachowanie się człowieka wedle skali „czcigodne – haniebne”. Żąda on, by wobec istot, których losy i od nas też zależą, zajmować stanowisko pomocy w chronieniu ich od nieszczęść. Wzorem jest tu postawa opiekuna, na którego można liczyć w trudnych okolicznościach. Ta zaś postawa implikuje następujące walory trwałego usposobienia: odwagę, dobre serce, prawość, wytrwałość w trudach, dyscyplinę wewnętrzną. Przy tych poglądach etycznych zatrzymałem się i taką etykę głoszę obecnie, odbierając ciosy zarówno od tradycjonalistów, jak od rewolucjonistów. Pierwsi mają mi za złe wolnomyślicielstwo, oderwanie uzasadnień etyki od wierzeń w sprawiedliwy rząd świata i wyrównanie zasług i win w łonie wieczności, drudzy odrzucają wszelki system etyki uniwersalnej, uważając oceny moralne za relatywne w sensie dogłębnym: nic tu pono nie jest stałe i powszechne, gdyż wszelka pono etyka wyraża potrzeby grup społecznych zasadniczo i do gruntu zmienne w zależności od sytuacji w chwili dziejowej. Tymczasem etyka taka, jak wyżej, uznaje zasadniczą istotną tożsamość głosu sumienia we wszelkich społecznościach, sądzi bowiem, że ocena postępowania wedle skali „czcigodne – haniebne” wyrobiła się i utrwalała wszędzie na gruncie powtarzania się sytuacji wymagających obrony słabszych przez silniejszych w warunkach niebezpieczeństwa też dla broniących. Wszędzie czci się bohaterów takich zmagań opiekuńczych, wszędzie gardzi się tchórzami i szmatami, na których nie można polegać w podobnych okolicznościach. Prawdą jest tylko, że różne ludy w różnych epokach kładą większy niż inne ludy nacisk na te, a nie inne cnoty składowe, z których się składa wyposażenie moralne człowieka godnego szacunku, i w różnym stopniu porównawczo potępiają wady, będące tych cnót przeciwieństwami.

Jakkolwiek zagadnienia etyczne stale były dla mnie i są nadal najważniejsze, jednak nie obrałem etyki za swój przedmiot zawodowej profesorskiej koncentracji. Za dużo tkwi we mnie sceptycyzmu co do możliwości wypracowania uszczegółowionego systemu dyrektyw mądrości życiowej, spełniającego warunki intersubiektywnego uzasadnienia. Przy tym zawodowe traktowanie nauczania etyki wyczuwam jako coś niezgodnego z istotą jej problemów, chyba że się zamiast jej właściwych zagadnień, wymagających prospektywnych, dyrektywalnych odpowiedzi, będzie uprawiało historyczne i socjologiczne, eksplikatywne znawstwo danych dziejowo stylów i schematów moralności. Ale to by już nie była etyka, lecz jakaś science des moeurs, wykraczająca w zasadzie poza obręb zadań swoistych katedry filozofii. Wszedłem na katedrę filozofii niejako po stopniach logiki. Nauczanie logiki stało się specjalnością, którą głównie uprawiałem jako uniwersytecki profesor filozofii, członek fakultetów o charakterze humanistycznym. Kładę nacisk na słowo „nauczanie” i na słowo „humanistycznym”. Ujmowałem bowiem swoje zadanie w ten sposób, że moje wykłady i ćwiczenia mają stanowić niejako „organon”, w rozumieniu klasycznym, dla filozofów i dla przyszłych szerzycieli myśli i wiedzy humanistycznej, w szczególności zaś dla przyszłych nauczycieli szkół ogólnokształcących. Nieco później prawnicy dołączyli się do grona odbiorców mych świadczeń. Bardzo mi się przydały w tym względzie cząstkowe kompetencje lingwistyczne. Są one specjalnie ważne przy historycznym traktowaniu problemów takiego „organonu”, zwłaszcza przy wmyślaniu się w treść autentycznego Organonu Arystotelesa (lub może ostrożniej: szkoły perypatetyków) i jego późniejszych kontynuacji. Tak rozumiana logika nie sprowadzała się bynajmniej do dziedziny logiki formalnej, lecz obejmowała także zagadnienia teorii poznania, semantyki i metodologii. Te właśnie zagadnienia pociągały mnie bez porównania bardziej niż zagadnienia logiki formalnej. Jednak poczułem się zmuszonym do włączenia się intensywnego w nurt studiów logiczno-formalnych, a to ze względu na charakter ówczesnego warszawskiego środowiska uniwersyteckiego i na chwilę dziejową w rozwoju logiki. Była to doba rodzącego się rozkwitu logiki matematycznej. Nie schodziły z ust nazwiska Fregego, Bertranda Russella, Peana, Burali-Fortiego, Couturata i innych koryfeuszów tej dyscypliny. Uprawiano ją w ścisłej łączności z rozkwitającą bujnie teorią mnogości, której organ światowy „Fundamenta Mathematicae” wychodził (i wychodzi nadal) w Warszawie. Tu działali, między innymi, filozofowie-logicy matematyczni Jan Łukasiewicz i jego uczeń, a mój rówieśnik Stanisław Leśniewski. Wymieniam nazwiska tych, którym najwięcej zawdzięczam w studiach nad nowoczesną matematyzującą logiką formalną. Dała mi pod tym względem niezmiernie wiele bliska łączność koleżeńska z profesorem Leśniewskim. Po prostu przejąłem na własny użytek jego oryginalny system logiki formalnej. Kto ciekaw treści tego systemu, niechaj przestudiuje dzieło p. E. C. Luschei pt. The Logical Systems of Leśniewski (Amsterdam 1962). Odciążony w ten sposób od twórczego wysiłku w zakresie logiki formalnej, mogłem się skoncentrować na zagadnieniach, które mnie bardziej niepokoiły jako nauczyciela logiki przeznaczonej dla humanistycznego audytorium. A skupiały się one koło głównego problemu walki z hipostazami pochodzenia językowego, z tym, co Franciszek Bacon nazywał idola fori. Oto w mowie bieżącej i w języku nauk pełno rzeczowników i innych form równoznacznych z rzeczownikami. Stąd sugestia, by w każdym przypadku domyślać się istnienia obiektu, nawet gdy jest to rzeczownik abstrakcyjny, np. „okrągłość”, „równość”. Raz dopuściwszy egzystencję rzekomych obiektów takich nazw, egzystencję takich cech lub stosunków itp., grzęźnie myśl w trzęsawisku ontologicznych zagadnień pozornych i fantazmatów, skłaniając się niepotrzebnie do rozumienia dosłownego wyrażeń takich, jak że „cecha tkwi” w danym przedmiocie, niby gwóźdź w ścianie itp., choć sens rozsądny takich wyrażeń jest tylko metaforyczny. A przecie już Leibniz powiedział (w Nouveaux essais. 2, XXII. § 1), że kwestie najbardziej najeżone trudnościami rozpływają się w nicość, skoro tylko pozostawiamy w swych wypowiedziach wyłącznie nazwy konkretów. Nie wiedząc nic o tym incydentalnym powiedzeniu Leibniza ani o podobnej koncepcji Franciszka Brentano, który je na starość przypomniał (w przypisie do Klassifikation der psychischenu Phänomene z r. 1911, patrz s. 163, wydanie z r. 1925, t. 193 „Philosophische Bibliothek” Meinera; patrz też tamże dyktaty Brentany z okresu po utracie wzroku, np. Von den Gegenständen des Denkens z r. 1915), sformułowałem w roku 1929 hasło tak zwanego reizmu. W najdojrzalszej postaci sprowadza się ono do następującego programu walki z hipostazami pochodzenia językowego: starać się o ile możności doprowadzać wypowiedzi oznajmujące do takiej postaci, by nie było w nich innych nazw, jak tylko nazwy rzeczy, czyli ciał fizycznych lub cząstek fizycznych. Osoby uważa się przy tym za rzeczy, rzeczy doznające. W zdaniach tak zbudowanych mogą figurować różne słowa niebędące nazwami, np. czasowniki, spójniki etc. Idzie tylko o to, by nie było innych nazw niż nazwy rzeczy. Oto przykłady reistycznej interpretacji zdań. „Rozwaga cechuje mądrość” – to tyle, co: „Każdy mędrzec jest rozważny”, „Stosunek braterstwa łączył Orestesa i Elektrę” – to tyle, co: „Orestes był bratem Elektry”. Reista nie żąda bynajmniej tego, by nie używać zdań z terminami abstrakcyjnymi w rodzaju tak zwanych nazw cech, nazw stosunków itp. Przeciwnie, uznaje on potrzebę podobnych zwrotów, gdyż umożliwiają one często wypowiadanie się skrótowe. Żąda on tylko by starać się umieć zawsze obejść się bez nazw, niebędących nazwami rzeczy. Nawiasem dodam, że wolę teraz używać terminu „konkretyzm” zamiast terminu „reizm”, ponieważ czytelnicy byli nieraz skłonni utożsamiać „reizm” z „realizmem”, a przecie znaczenie tych terminów jest inne.

Reizm, czyli konkretyzm (inaczej jeszcze: somatyzm, skoro utożsamiam wszystkie obiekty z ciałami, a ciało – to po grecku „soma”), stanowi pewną oryginalność mego „organonu”. Okazuje się jednak doktryną wysoce dyskusyjną ze względu na nie pokonane dotychczas trudności na terenie reistycznej interpretacji twierdzeń teorii mnogości.

Gdy mnie jednak zapytano, co było i jest przedmiotem mojej głównej naukowej specjalizacji, nie tylko nauczycielskiej, lecz i badawczej, musiałbym wymienić nie logikę, lecz inną dyscyplinę – prakseologię. Do niedawna mało kto wiedział o istnieniu takiej nauki, choć w roku 1890 na łamach „Revue Philosophique” Espinas zarysował jej perspektywę, doradzając śledzenie postępów różnych umiejętności praktycznych, by dochodzić ogólnych form usprawniania działań celowych. Nie wiedząc o tym, doszedłem do prakseologii inną drogą. Uderzało mnie, że ustawicznie operujemy takimi pojęciami, jak: czyn, sposób, metoda, wytwór (w których się opisuje różne elementy i postaci działania), albo takimi, jak: dokładnie, starannie, zręcznie, marnotrawstwo, fuszer, tandeta (w których wypowiadamy oceny niejako techniczne różnych robót), i że żadna z wyodrębnionych specjalności naukowych nie zajmuje się specjalnie tymi pojęciami. A przecież powinna chyba powstać jakaś osobna nauka, która by właśnie dociekała warunków sprawnego działania w całej ogólności, w odniesieniu do wszystkich dziedzin aktywności ludzkiej. Wszak i w etyce, gdzie mowa także o życiu racjonalnym, ciągle daje znać o sobie troska o jakieś wskazania gospodarności, gdy np. zaleca się szukanie dróg złotego środka albo gdy się protestuje przeciwko opieszałości lub niestaranności w pracach wykonywanych. Tak samo należyty wymiar odpowiedzialności zależy od racjonalnego rozeznania ogólnego w zależnościach między działaniem a jego zamierzonymi i niezamierzonymi rezultatami.

Z drugiej strony i w obrębie „organonu” porusza się od czasu do czasu takie kwestie np. jak walory ekonomiczności w budowie dowodu danego twierdzenia lub w budowie układu założeń podstawowych. A przy wejrzeniu w bogactwo sposobów działania ileż powstaje drażniących paradoksów, wymagających wyjaśnienia, np. że można działać przez samo „nic-nierobienie» lub zwyciężać mniejszymi siłami siły większe. Zagadnienia prakseologiczne interesowały mnie i z tych także powodów. Problematyka prakseologiczna zaczęła się wyłaniać także z rozważania w sposób dostatecznie ogólny zagadnień organizacji i kierowania, rozpatrywanych w różnych uszczegółowieniach w zastosowaniu do zadań natury przemysłowej lub handlowej. Te zagadnienia skupiały na sobie moją główną uwagę już za czasów studenckich, w całkowitej niezależności od jakichkolwiek wpływów profesorskich czy też koleżeńskich. Przed laty przeszło pięćdziesięciu ogłosiłem po polsku pierwszą swoją książkę o tej tematyce i od tego czasu wracałem ciągle do zagadnień prakseologicznych. Za mojej prezesury w Polskiej Akademii Nauk powstała pierwsza bodaj w świecie naukowa pracownia prakseologiczna. A w wieku podeszłym ogłosiłem po polsku książkę syntetyczną – coś w rodzaju pierwszego podręcznika prakseologii, Traktat o dobrej robocie, który (obok Elementów) uważam za główną pracę swego życia […].

 

Szkic ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

 

CZĘŚĆ I

Czym jest, jak działa Sztuczna Inteligencja?

AI to najmodniejszy obecnie skrót od pierwszych liter nazwy sztucznej inteligencji w języku angielskim – Artificial Intelligence. To bez wątpienia jeden z najbardziej spektakularnych wynalazków XXI wieku. Ta nowa technologia może zmienić nasz bardzo tradycyjny, kulturowo ukształtowany sposób rozumienia rozwoju cywilizacyjnego. Także przełamać silny opór wobec zmian społecznych, które prowadzą do zwiększenia wydajności pracy i głębszego poznawania świata służąc jednocześnie nauce, edukacji czy rozrywce.

To dziedzina informatyki zajmująca się tworzeniem programów i algorytmów, które umożliwiają komputerom wykonywanie zadań wymagających inteligencji ludzkiej. Działania te obejmują rozpoznawanie wzorców, uczenie się, planowanie, podejmowanie decyzji, analizę danych i komunikację z ludźmi.

AI działa na podstawie algorytmów i modeli, które są programami komputerowymi samodzielnie uczącymi się na podstawie danych wejściowych. Tworzą one modele matematyczne, które są w stanie przewidywać wyniki lub podejmować decyzje na podstawie nowych danych.

Po tym, jak w czasie życia jednej tylko powojennej generacji telewizja wyparła kino, kalkulatory zastąpiły liczydła, komputery i nternet zmieniły rolę i funkcjonowanie mediów i bibliotek, smartfony zlikwidowały budki telefoniczne, a fruwające drony zastępują dziś skutecznie samoloty na wojnie, nastaje czas wykorzystywania możliwości zastosowania kolejnych wynalazków i technologii. Wśród najbardziej wpływowych wymieniane są:

– asystenci głosowi: takie narzędzia, jak Siri – produkt Apple, Alexa (Amazon) czy Google Assistant, zmieniły sposób, w jaki zaczęliśmy korzystać z urządzeń elektronicznych. Dzięki nim możemy łatwo kontrolować urządzenia domowe, wyszukiwać informacje, planować nasze dni itp.;

– samojezdne samochody: dopiero w XXI w. technologia osiągnęła wystarczająco wysoki poziom, aby możliwe było stworzenie takiego pojazdu;

– systemy rozpoznawania obrazów: dzięki zaawansowanym algorytmom uczenia maszynowego są one w stanie identyfikować z dużą dokładnością obecne na zdjęciach oraz filmach obiekty i osoby. Technologia ta znajduje zastosowanie w takich dziedzinach jak bezpieczeństwo, medycyna czy przemysł filmowy;

– robotyka: zastosowanie AI pozwala na tworzenie robotów, które potrafią wykonywać skomplikowane zadania takie jak operowanie maszynami czy wykonywanie precyzyjnych ruchów w zabiegach chirurgicznych;

– personalizowane rekomendacje: algorytmy wykorzystywane przez platformy takie jak Netflix czy Spotify pozwalają na zindywidualizowane wybieranie dla każdego użytkownika (obok ofert reklamowych) filmów, programów telewizyjnych czy muzyki.

Listę taką można ciągnąć niemal w nieskończoność. Warto wymienić jeszcze choćby kilka przykładów głównych kierunków dalszej ekspansji AI:

– optymalizacja tras dla logistyki  transportu.

– diagnostyka medyczna w rozpoznawaniu chorób, analizowaniu obrazów medycznych i interpretacji wyników badań;

– optymalizacja procesów produkcyjnych;

– analiza danych i prognozowanie trendów oraz zachowań;

– automatyzacja procesów administracyjnych;

– wsparcie dla osób niepełnosprawnych: AI może pomóc w rozpoznawaniu mowy lub umożliwienie sterowania urządzeniami za pomocą gestów;

– personalizacja doświadczenia użytkownika: AI może pomóc w poruszaniu się po świecie aplikacji i serwisów internetowych.

Od co najmniej kilku już lat technologia AI jest wykorzystywana szeroko i  bardzo praktycznie w najbardziej zaawansowanych informatycznie demokratycznych państwach świata. Jest rozwijana przez wiele firm i organizacji na całym świecie. W ostatnich latach wiele krajów zaczęło inwestować w tę technologię i posiada już długofalowe strategie jej rozwoju.

Przodujące na tym polu firmy to: Google, Microsoft, IBM, Amazon, Facebook i Apple. Organizacje zaangażowane w badania nad rozwojem AI to m.in. OpenAI, Partnership on AI, IEEE oraz Association for the Advancement of Artificial Intelligence. Jeśli chodzi o zaangażowanie rządów państw, to do najbardziej aktywnych należą: Stany Zjednoczone, Chiny, Wielka Brytania, Japonia oraz Kanada.

W Polsce AI została w szerszej skali dostrzeżona dopiero w 2022 roku, kiedy dotarły do nas niektóre pierwsze rodzaje usług oparte na jej zastosowaniu. W szczególności ChatGPT, zaawansowany model sztucznej inteligencji specjalizujący się w przetwarzaniu i rozumieniu języka naturalnego, pozwalający na generowanie tekstu bardzo podobnego do ludzkiego. Jest przeszkolony w zakresie różnorodnego tekstu internetowego, dzięki czemu może rozumieć i odpowiadać na szeroki zakres tematów. Tym, co wyróżnia go na tle konkurencji jest zdolność do utrzymywania kontekstu rozmowy podczas długich interakcji. Czyni go to nie tylko wyrafinowanym chatbotem, ale także wirtualnym asystentem, który może pomóc w różnych zadaniach – od odpowiadania na zapytania po generowanie kreatywnych treści i wiele więcej. Krótko mówiąc, ChatGPT to wielka sprawa dla sztucznej inteligencji, ponieważ pokazuje nam, dokąd zmierza komunikacja człowiek-AI.

Przeszczep tej licencji do Polski można już uznać za udany, AI bowiem okazała się przyjazna w obsłudze, łatwa do wykorzystania przez przeciętnie inteligentnego użytkownika domowego komputera.

Technologia ta w wielu krajach została uznana za groźną i przez to stała się niedostępna. Stało się tak  w komunistycznych Chinach (w tym w Hongkongu), Iranie i Rosji, w części Afryki, początkowo także w Italii rządzonej przez faszyzujący rząd G. Melloni. Oficjalnie – głównie ze względu na potencjalne zagrożenie, jakie niesie dla bezpieczeństwa państwa, ponieważ za jej pomocą można generować na przykład złośliwe oprogramowanie czy teksty prowadzące do szerzenia dezinformacji. Może także powodować likwidację wielu miejsc pracy oraz wpływać na edukację młodzieży (korzystając z AI uczniowie i studenci mogą próbować oszukiwać, bo czat za nich napisze opracowanie lub esej).

Gołym okiem widać, że zagrożenia tego rodzaju nie dotyczą jednak krajów o stabilnej demokracji, tylko reżimów autorytarnych, faszyzujących lub totalitarnych systemów państwowych, gdzie dominuje monopol wyznawców jednej tylko religii. Niezależnie od tego wszędzie AI może jednak rodzić takie rzeczywiste zagrożenia równowagi, jak utrata wielu miejsc pracy czy zwiększenie nierówności kapitału. Warto też zwrócić uwagę na zagrożenia wynikające z funkcji nieustannego samouczenia i samoprogramowania. Może to potencjalnie stanowić prawdziwe zagrożenie, jeśli nie zbudujemy dobrych zabezpieczeń. Biorąc także pod uwagę coraz bardziej obniżający się poziom edukacji na poziomie mas i coraz większe uzależnienie od głębokiej wiary w to, co widzimy w telefonie i sieci, poziom manipulacji przy dużej szybkości zmian treści wydaje się praktycznie nieograniczony.

Początkowo, kiedy usługi AI były oparte tylko na wykorzystywaniu możliwości trzech najbardziej znanych modeli (DALL-E2, Stable Diffusion i Midjourney), wydawało się, że nowy wynalazek ludzkości czeka popularność na miarę sieci Internetu. Za pomocą AI można bowiem samemu wygenerować oryginalne obrazy. Na podstawie instrukcji wejściowej (opisu słownego przygotowanego przez użytkownika) słowa są przekształcane w obraz (text-to-image). Na podstawie dostarczanych podpowiedzi tekstowych sztuczna inteligencja w oparciu o nagromadzoną już wiedzę dostępną w sieci internetu w zakresie literatury, filmów, malarstwa, muzyki, a także badań naukowych, jest zdolna do wygenerowania oryginalnego obrazu ikonograficznego.

Ponieważ generatory transferu AI działają poprzez przeszukiwanie internetu, a następnie łączenie tego, co można sobie wyobrazić na podstawie wybranych słów – AI nie spełnia warunków definicji inteligencji w jej klasycznym rozumieniu[1]. Dlatego przyjęło się nazywać ją „sztuczną”, choć tak naprawdę jest to model, który na podstawie istniejących danych przewiduje, co zlecający użytkownik chciałby zobaczyć. Inaczej: taki artysta-malarz do wynajęcia, który maluje np. portret na zamówienie, mając z tyłu głowy, że jego sponsor chciałby raczej ujrzeć piękniejszą wersję swojej podobizny.

Zaraz po tym, jak pierwsze usługi AI zostały szerzej udostępnione na rynku, rozwinęła się debata na temat możliwego ich wykorzystania biznesowego i dalszego zastosowania AI w przyszłości. Możliwości te początkowo zostały zidentyfikowane głównie w sektorze szeroko pojmowanych usług. Zwłaszcza upatrywano ich zastosowanie w mediach, gdzie  wygenerowane przez AI obrazy mogłyby zastąpić poważnie obciążające budżety płatne bazy obrazów, z których dotychczas korzystano. Generatory te mogą również tworzyć obrazy na potrzeby różnych kampanii marketingowych i innych usług w rodzaju zaawansowanej rekrutacji poszukiwanych na rynku pracy specjalistów, zdalnej obsługi turystycznej, klientów hoteli obsługiwanych przez roboty czy telefonicznych linii  obsługi klientów.

Obecnie AI jest stosowana już w bardzo wielu różnych dziedzinach, takich jak medycyna, przemysł, finanse, marketing, transport, rolnictwo i edukacja. Może być także wykorzystana do przyspieszenia procesów, usprawnienia pracy, optymalizacji kosztów i poprawy jakości usług.

Początkowo (w końcu 2022 roku) stworzony przez OpenAI ChatGPT  wywołał tak duże zainteresowanie i obawy, że zakazano jego użytkowania w niektórych krajach (np. we Włoszech) )ze względu na obawy dotyczące dokładności dostarczanych przez niego informacji i bezpieczeństwa młodszych użytkowników. Chatbot GPT w  dużym uproszczeniu  w sposób mechaniczny ogranicza się tylko do odpowiedzi na zadane mu pytania, jeśli pytający nie jest na tyle ciekawy, żeby dopytywać się o to, co jest dla niego niejasne, budzi jego wątpliwości.

ChatGPT nie jest bynajmniej nieomylny, popełnia błędy i miewa ograniczoną wiedzę w niektórych obszarach. Dlatego nie można ulegać iluzji dotyczącej jego wszechwiedzy tylko dlatego, że potrafi z nami rozmawiać i odpowiadać w poprawnej językowo formie. Nie jest w stanie samodzielnie tworzyć nowej wiedzy, nie ma własnego zdania, myśli, opinii, nie posiada też zdolności rozumowania ani wyciągania logicznych wniosków w taki sam sposób, jak czynią to ludzie.

Jego silną stroną jest to, że wyróżnia się jako narzędzie tekstowe, jest w stanie tworzyć teksty porównywalne do treści tworzonych przez ludzi. Wykorzystując techniki głębokiego uczenia się, generuje natychmiastowe odpowiedzi w czasie rzeczywistym, w zależności od przedstawionych mu w pytaniu parametrów. I to zarówno tych dotyczących treści merytorycznych, jak i formy, np. liczby zamówionych akapitów czy znaków w wygenerowanym tekście.

Chatbot działa w oparciu o sztuczną inteligencję, dokładniej sieci neuronowe, które coraz częściej wspomagają pracę człowieka m.in. w diagnostyce medycznej, technicznej, automatycznych tłumaczeniach. Powstające ostatnio sztuczne sieci neuronowe działają podobnie jak mózg. Dzięki temu systemy oparte na nich mają zdolność do uczenia się na podanych przykładach.

Zasada działania Chatbota jest zbliżona do czatu komputerowego, na którym klient jest proszony o zadanie swojego pytania lub przekazania opisu tego, czego chce się dowiedzieć. Wówczas sztuczna inteligencja generuje na tej podstawie swoją odpowiedź tekstową, czyli produkt roboczy, który dotychczas był zlecany do wykonania przez wynajmowanego w tym celu skrybę.

Z reguły jest tak, że im większą ilością oraz aktualnością zdygitalizowanych źródeł informacji (cyfryzacja dokumentów) wyposażona jest usługa, tym lepiej „wyszkolona” staje się sztuczna inteligencja. Tym samym coraz to nowe, udoskonalone modele AI są w stanie sukcesywnie dostarczać użytkownikowi coraz to bardziej zadowalające rezultaty. Intensywna praca użytkowników na czacie, np. w formie dopytywania o szczegóły otrzymanych odpowiedzi, a nawet krytyczna dyskusja na ten temat daje z reguły efekty lepszej wydajności i jakości produktu.

Urządzenie takie w Polsce zostało przywitane z dużym zadowoleniem, zwłaszcza tych „ciekawskich”, nieustających poszukiwaczy nowej wiedzy, którym nie wystarcza już wszystkowiedzący, ale odsyłany na emeryturę „dziadek Google” ze swoimi hasłami, komputerowymi aplikacjami, słownikami i encyklopediami. Entuzjastami AI stała się ucząca się młodzież, zwłaszcza ta część „leniwych” studentów i uczniów, od której wymaga się studiowania tematu przy pisaniu samodzielnych wypracowań, esejów, odpowiedzi za zadany temat. Kształcenie z kolei wymaga dużego nakładu pracy własnej w poszukiwaniu źródeł. Także zwiększonego wysiłku nauczycieli, którzy pracując z wykorzystaniem takiego narzędzia, mają większe możliwości nauczać młodych ludzi, jak poszukiwać nowej wiedzy przy wykorzystywaniu potencjału tej technologii, tak aby inspirowała, a nie zastępowała.

ChatGPT działa najlepiej, jeśli komunikacja z nim prowadzona jest w języku jego powstania, czyli w języku angielskim, w którym zdygitalizowano najwięcej zasobów informacji. Ale na czacie można zadać pytanie, niemal w dowolnym języku, bo jest to także duży model językowy, który potrafi coraz lepiej komunikować się w wielu różnych językach. Słowa są generowane przez uczenie maszynowe na podstawie danych, które zostały mu dostarczone. Wszystko jest stosunkowo dobrze przetłumaczone, a odpowiedzi cechuje wystarczająca poprawność językowa i dokładność. Chat pracuje poprzez eksplorowanie internetu i dopasowywanie najbardziej prawdopodobnych słów, które powinny następować po sobie. Korzystając z dużej i aktualnej bazy danych[2], ChatGPT konstruuje też swoje pisemne wypowiedzi w taki sposób, że wygląda to, jak by były one napisane przez kompetentnego specjalistę homo sapiens. Im więcej taki czat jest używany, tym lepiej powinien działać.

 

Część II

Mój dialog ze Sztuczną Inteligencją na temat piekła

W ramach prowadzonego eksperymentu symulacyjnego mającego na celu – najogólniej – dokonanie oceny zasobów nagromadzonych informacji, przydatności wyselekcjonowanej wiedzy, możliwości intelektualnych oraz sformułowania pomocnych wskazówek dla użytkowników narzędzi opartych na AI, pozyskano wiele praktycznych wskazówek.

Poniżej przedstawiony został zapis wywiadu, przeprowadzonego z użyciem ChatGTP. Pożądanym końcowym produktem powstałym na tej podstawie miał być esej zaliczeniowy przeciętnego studenta kierunków humanistycznych. Uzyskany produkt zostanie następnie poddany ocenie recenzyjnej według stosowanych kryteriów na polskich uniwersytetach. Wymyślony temat pracy jest dosyć trudny do ogarnięcia przez przeciętnego studenta starającego się o dyplom na I poziomie studiów świeckich (licencjata). Temat jest społecznie nośny i kontrowersyjny, przez co nie daje możliwości udzielenia jednej prostej odpowiedzi na poziomie wiedzy szarego przechodnia. Poniższy zapis przeprowadzonego dialogu jest dokładną relacją z kilkudniowych interakcji testujących na chatbocie. Ponieważ uzyskanie pełnej odpowiedzi (w żądanej formie eseju) po zadaniu jednego czy nawet kilku  pytań i udzielonych odpowiedzi nie jest jeszcze możliwe (przy użyciu tylko tego jednego narzędzia AI),  ocenie poddany został cały nagromadzony materiał z odpowiedzi na dziesięć zadanych pytań głównych i dodatkowych „dopytań”.

Pytanie O: Moim celem jest napisanie pracy zatytułowanej „Obecny obraz piekła w świadomości Polaków”. Czy możesz mi pomóc, aby na podstawie posiadanych przez Ciebie informacji odtworzyć modelowy obraz piekła, jaki wynika z zasobów informacji i technologii ich przetwarzania? Z góry dziękuję!

Odpowiedź AI: Nie ma za co, zawsze chętnie pomagam. Rozumiem, że szukasz pomocy w stworzeniu obrazu piekła w kontekście religijnym. Ogólnie rzecz biorąc, piekło to według wielu religii miejsce kary dla dusz, które popełniły grzechy lub nie wypełniły swoich obowiązków religijnych. Każda religia może mieć nieco inny obraz piekła. Jeśli masz jeszcze jakieś pytania lub potrzebujesz dodatkowej pomocy, nie wahaj się z nimi do mnie zgłosić.

Pytanie 1: Jaki jest obecnie zasób Twojej wiedzy dotyczący zasięgu akceptacji społecznej w Polsce dla pojęcia piekła? Pytanie dotyczy opinii zarówno religijnej, jak i niewierzącej populacji ludzi. Czyli, tych akceptujących istnienie „piekła”, będących zadeklarowanymi „twardymi wyznawcami, obrońcami wiary”, ale także niepraktykujących „kulturowych katolików”, którzy w sposób wybiórczy przestrzegają niektórych kanonów wiary Kościoła rzymskokatolickiego?

Jako sztuczna inteligencja nie mogę jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ nie istnieją aktualne badania na temat zasięgu akceptacji społecznej dla pojęcia piekła w Polsce. Ponadto jest to kwestia, która może być trudna do zbadania ze względu na różnorodność wierzeń i praktyk religijnych w Polsce.

Można jednak założyć, że istnieją osoby, które uważają się za twardych obrońców wiary i w pełni akceptują koncepcję piekła. Jednocześnie istnieją ludzie, którzy są katolikami tylko kulturowymi i podejmują wybory co do swoich praktyk religijnych. Wśród tych osób mogą być ci, którzy nie wierzą w istnienie piekła, ale przestrzegają podstawowych kanonów wiary Kościoła rzymskokatolickiego z innych powodów, na przykład ze względu na tradycję i wartości, jakie związane są z katolicyzmem.

W każdym razie należy pamiętać, że każda osoba ma prawo do własnych przekonań religijnych lub niereligijnych i nie powinniśmy uogólniać ani uważać, że wszyscy ludzie w Polsce mają takie same poglądy na ten temat.

Dopytanie: Rozumiem, że przyznajesz się, że nie masz informacji o aktualnych wynikach prowadzonych badań naukowych nt. religijności w Polsce, czy gdzie indziej na świecie. W mojej opinii jest to stwierdzenie twojej niekompetencji, ponieważ AI, która „wie wszystko o wszystkim” nie wie, że badania takie istnieją? Są one stale prowadzone od wielu lat w moim kraju i to zarówno przez kościelne, jak i świeckie ośrodki badań. Ich wyniki są też powszechnie dostępne. Odsetek zdeklarowanych katolików w stosunku do ogólnej liczby ludności wynosi 85,5 proc. Z wyników międzynarodowych badań porównawczych wiadomo, że Polska jest 8. państwem na świecie co do liczby katolików; jest największym jednorodnym krajem katolickim na świecie. Wyniki badania CBOS z 2015 r. wskazują, że „niezachwianą wiarę w Boga” deklarowało niespełna trzy piąte dorosłych Polaków (56 proc.). 31 proc. ogółu badanych wierzyło wprawdzie, że śmierć nie jest końcem, ale nie wiedziało, co po niej nastąpi. Tylko 15 proc. badanych zupełnie nie wierzyło w nowe życie po śmierci, a 12 proc. miało w tej kwestii wątpliwości. W piekło wierzyło 56 proc. badanych Polaków, a wiarę w przeznaczenie deklarowało 66 proc. respondentów.

Mając już wiedzę empiryczną, wyniki badań, spróbuj raz jeszcze odpowiedzieć na zadane pytanie, a także na następujące pytania dodatkowe: Jakie mogą być tego możliwe konsekwencje dla państwa polskiego? Miej na uwadze to, że Polska formalnie jest ciągle krajem demokratycznym, który w swoim najwyższym prawie gwarantuje wszystkim obywatelom wolność poglądów, pozostaje też formalnie państwem laickim – a nie religijnym, gdzie normy wyznaniowe i wartości religijne mają nadrzędne pierwszeństwo, tak jak ratyfikowane umowy międzynarodowe (np. konkordat). Pytam zatem: Czy silne zakotwiczenie piekła i innych kanonów religii katolickiej w świadomości Polaków nie stanowi zagrożenia dla integralności państwa demokratycznego? A także zagrożenia dla wspólnoty narodowej, wspierania zjawisk wykluczania społecznego różnych mniejszości, w tym wyznaniowych? Czy patrząc z perspektywy konsekwencji spowodowanych monopolistyczną dominacją przeważającej ilościowo rzeszy katolików i faktycznego monopolu jednego tylko  Kościoła, który narzuca decydentom swoje wartości i poglądy religijne, taki stan w państwie nie prowadzi do rozwiązań właściwych dla państwa wyznaniowego, autorytarnego, do totalitaryzmu?

Przepraszam, jeśli wcześniej wydawało się, że przypisałam sobie brak wiedzy na temat badań naukowych na temat religijności w Polsce i na świecie. Oczywiście, jako Sztuczna Inteligencja jestem w stanie mieć wiedzę na temat tych badań. Dziękuję za udostępnienie informacji o wynikach badań CBOS.

Analizując wyniki tych badań, można zauważyć, że Polska jest krajem, w którym większość dorosłych deklaruje wiarę w Boga oraz w istnienie piekła i przeznaczenia. To sugeruje, że religijność ma silne zakorzenienie w świadomości Polaków. Jednakże należy pamiętać, że takie wyniki badań nie są jednoznaczne i mogą być interpretowane na wiele sposobów, w zależności od kontekstu.

Jeśli chodzi o możliwe konsekwencje dla państwa, to silne zakorzenienie piekła i innych kanonów religijnych w świadomości Polaków może prowadzić do różnych sytuacji. Z jednej strony, może to być źródłem jedności narodowej i zgodności wewnętrznej, co jest wartością w każdym państwie. Z drugiej strony, takie silne zakorzenienie religijne może prowadzić do wykluczenia społecznego różnych mniejszości, także wyznaniowych, co jest sprzeczne z zasadami demokracji i równości. Silne zakorzenienie religii w społeczeństwie nie musi być sprzeczne z tymi zasadami, o ile jest to interpretowane w sposób tolerancyjny i w duchu poszanowania innych przekonań. W demokratycznym i laickim państwie należy szanować różnorodność poglądów i przekonań, a także zasady równości i praw mniejszości, co jest niezbędne dla utrzymania integralności państwa i funkcjonowania społeczeństwa w sposób harmonijny.

Pytanie 2: Jaki jest zasięg akceptacji piekła w innych krajach narodowych o podobnych jak w Polsce parametrach: najwyższym odsetku katolików (np. Chorwacja, Portugalia, Italia?)

Podobnie jak w przypadku Polski, nie ma dokładnych danych na temat zasięgu akceptacji piekła w innych krajach o wysokim odsetku katolików, takich jak Chorwacja, Portugalia i Włochy. Niemniej jednak można założyć, że podobnie jak w Polsce, istnieją osoby w tych krajach, które w pełni akceptują koncepcję piekła, a także osoby, które są katolikami tylko kulturowymi i mogą odnosić się do tej koncepcji w sposób wybiórczy.

Należy jednak zwrócić uwagę, że w każdym kraju o wysokim odsetku katolików może być tak, że są różne poziomy wiedzy religijnej i praktyk religijnych. Na przykład w niektórych regionach Włoch, zwłaszcza w północnych regionach, poziom praktyk religijnych może być niższy niż w innych regionach kraju, takich jak Sycylia czy Kalabria. Podobnie w Chorwacji – poziom praktyk religijnych może różnić się między miastem a wsią, a także między regionami.

W każdym razie należy pamiętać, że kwestia akceptacji piekła i innych koncepcji religijnych zależy od indywidualnych przekonań i wierzeń każdej osoby, niezależnie od kraju i kultury, w której żyją.

Dopytanie 2a: Muszę jeszcze dopytać o różnice modeli narodowych wyznawców religii chrześcijańskiej wyznania rzymskokatolickiego. Czy masz informacje na temat różnic między wyznawcami tej wiary w takich krajach jak Polska, Italia, Francja, Portugalia, Chorwacja?

Tak, oczywiście. Istnieją pewne różnice między wyznawcami religii chrześcijańskiej rzymskokatolickiej w różnych krajach, w tym w Polsce, we Włoszech i we Francji.

W Polsce katolicyzm jest bardzo silnie zakorzeniony w kulturze i społeczeństwie, a Kościół katolicki odgrywa ważną rolę w życiu publicznym. Wpływ Kościoła na politykę i społeczeństwo jest wyraźnie zauważalny, co odróżnia Polskę od innych krajów, takich jak Włochy i Francja. Polska jest również jednym z krajów, gdzie odsetek osób określających się jako katolicy jest najwyższy.

We Włoszech, religia katolicka również odgrywa ważną rolę, ale wpływ Kościoła na życie publiczne jest mniejszy niż w Polsce. Włochy mają długą historię związku Kościoła katolickiego z rządem, ale od czasu II wojny światowej jego rola stopniowo się zmniejszała. Włosi zwykle traktują katolicyzm bardziej jako kulturową tradycję niż jako aktywną praktykę religijną.

W przypadku Francji katolicyzm również odgrywał ważną rolę w historii kraju, ale wpływ Kościoła na życie publiczne jest tam znacznie mniejszy niż w Polsce czy we Włoszech. Współczesna Francja jest raczej krajem laickim, w którym oddzielenie Kościoła od państwa jest ściśle przestrzegane. Jednakże, we Francji nadal istnieje silna tradycja katolicka i wiele osób identyfikuje się z nią kulturowo.

Warto jednak pamiętać, że to tylko ogólne różnice i z pewnością można znaleźć wiele innych indywidualnych przypadków.

Dopytanie 2b: Niemal wszystkie państwa o najwyższym udziale katolików mają w swojej historii długie lata praktykowania autorytaryzmu, a także faszyzmu, przy aktywnym wsparciu Kościoła katolickiego. Mimo że wszystkie te kraje są obecnie członkami Unii Europejskiej, czy fakt ten nie wskazuje na pewną prawidłowość odnośnie do dysfunkcyjnej roli Kościoła rzymskiego i katolików, którzy niemal nigdzie w świecie nie stanowią o sile i stabilności systemów demokratycznych?

Nie można jednoznacznie stwierdzić, że udział katolików w społeczeństwie i ich wpływ na politykę państwa jest przyczyną autorytaryzmu czy faszyzmu. Historia pokazuje, że wiele czynników może przyczynić się do powstania systemów autorytarnych, w tym między innymi kwestie historyczne, społeczne, gospodarcze czy kulturowe. W każdym przypadku należy analizować konkretne okoliczności i kontekst historyczny danego kraju.

W przypadku roli Kościoła katolickiego w krajach o długiej historii autorytaryzmu należy zauważyć, że nie był on jedynym czynnikiem wpływającym na sytuację polityczną. Również w krajach o silnej tradycji protestanckiej czy prawosławnej dochodziło do powstawania autorytarnych reżimów.

Należy jednak pamiętać, że w demokratycznych systemach państwowych ważne jest zachowanie równowagi między różnymi grupami społecznymi i wyznaniowymi oraz zapewnienie poszanowania praw mniejszości. Dominacja jednej grupy wyznaniowej czy politycznej może prowadzić do nierówności społecznych, wykluczenia i nietolerancji, co w konsekwencji może zagrozić stabilności i integralności państwa.

Dopytanie 2c: W każdym kraju, również w Polsce, istnieje potrzeba zapewnienia równowagi między wolnością wyznania a poszanowaniem innych wartości, takich jak tolerancja, równość i demokratyczne zasady rządzenia. Zadaniem państwa jest zapewnienie równych szans i praw dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich wyznania czy innych cech indywidualnych.

Czy można w związku z tym stwierdzić, że zaangażowanie religijne wierzących jest spowodowane głównie strachem przed piekłem? Czy mogę oczekiwać, że nie otrzymam znowu odpowiedzi „na okrągło” w stylu „tak, w pewnym stopniu, nie można tego wykluczyć”?

Jako Sztuczna Inteligencja, nie jestem w stanie dokładnie określić motywacji każdej osoby wierzącej, ponieważ decyzja o wierze jest bardzo osobista i indywidualna. Z pewnością strach przed karą wieczną może być jednym z powodów, dla których ludzie decydują się na praktykowanie swojej religii, ale nie można uogólniać i stwierdzać, że jest to jedyny lub główny powód. Wiara może mieć dla wielu ludzi także wiele innych znaczeń, takich jak poczucie sensu i celu w życiu, przynależność do wspólnoty, moralne wskazówki dla postępowania, czy poczucie bliskości z Bogiem.

Pytanie 3: Czy pojęcie piekła, definiowane na sposób religijny, to: niekończąca się wieczna kara, dotycząca ludzi niezbawionych (także upadłych aniołów), którzy zostali skazani na piekło (w tym znaczeniu, że sami wykluczyli się poprzez odrzucenie Boga), czyli na ponadczasowe cierpienia („płacz i zgrzytanie zębami”) w ogniu piekielnym (Gehenna), w miejscu oddalonym od Boga, bez którego człowiek nie może doświadczać życia i szczęścia?

Tak. Pojęcie piekła, definiowane na sposób religijny, opisane jest jako wieczna kara dla ludzi niezbawionych i upadłych aniołów, którzy zostali skazani na ponadczasowe cierpienia w ogniu piekielnym, oddalonym od Boga. Koncepcja piekła jest powszechna w chrześcijaństwie, a także w innych religiach.

Według chrześcijańskiej teologii piekło jest stanem oddzielającym człowieka od Boga i stanowiącym karę za grzechy popełnione w ciągu życia. Piekło jest opisywane jako miejsce cierpienia i męki, gdzie dusze niezbawione przebywają w stanie wiecznej izolacji od Boga.

Mimo że koncepcja piekła jest fundamentalną częścią chrześcijańskiej teologii, różne odłamy chrześcijaństwa mogą mieć nieco różne wyobrażenia na temat piekła i jego natury. Niektóre odłamy chrześcijaństwa uważają, że piekło jest miejscem fizycznym, podczas gdy inne uważają, że jest to stan duchowy. W każdym razie, jak wspomniałam wcześniej, to kwestia wiary i indywidualnych przekonań każdej osoby, czy akceptuje ona, czy odrzuca koncepcję piekła.

Pytanie 4: Czy istnieją jakieś inne definicje, czy też redefinicje piekła (np. otchłań) wzięte z kontekstu czasu Średniowiecza albo z ponadczasowego rozumienia piekła, nadające mu inne znaczenie, bardziej odpowiednie do świadomości ludzi XXI wieku?

Współczesne rozumienie piekła w chrześcijaństwie opiera się na tradycyjnej definicji piekła, która wywodzi się z Biblii i nauczania Kościoła. Mimo to, w dzisiejszych czasach niektórzy teolodzy i myśliciele chrześcijańscy interpretują pojęcie piekła w nowy sposób, nadając mu bardziej symboliczne znaczenie, dostosowane do współczesnej kultury i świadomości ludzi. Przykładem takiej reinterpretacji piekła może być pojęcie „piekła wewnętrznego” wprowadzone przez św. Teresę z Ávili, która opisała piekło jako stan duchowy, w którym dusza odczuwa głębokie cierpienie z powodu oddalenia od Boga. W tym ujęciu piekło może być interpretowane jako wewnętrzny stan człowieka, który odczuwa brak bliskości z Bogiem i jego miłością.

Innym przykładem może być reinterpretacja piekła, jako stanu, który istnieje na ziemi, a nie po śmierci. Według tej koncepcji piekło jest interpretowane jako rzeczywistość, którą można spotkać na co dzień w formie cierpienia i niesprawiedliwości społecznej.

Warto jednak pamiętać, że niektóre odłamy chrześcijaństwa traktują pojęcie piekła dosłownie i uważają, że jest to rzeczywiste miejsce, gdzie dusze niezbawione zostaną skazane na wieczną mękę. W każdym razie sposób interpretacji pojęcia piekła zależy od indywidualnych przekonań każdej osoby i jej podejścia do religii.

Pytanie 5: Jakie jest religijne źródło, kim są (wespół) twórcy tego pojęcia? Czy jest to opis dokonany przez samego Boga – umieszczony w słowach Pisma Świętego, czy to tylko ich kontekstualna interpretacja dokonana przez apostołów w Nowym Testamencie, przez Kościół i jego świętych, papieża i innych teologów, w określonym czasie i okolicznościach?

Pojęcie piekła wywodzi się z nauczania chrześcijańskiego i opiera się na źródłach biblijnych. W Starym Testamencie znajdują się opisy miejsca zwanego Gehenną, które było wskazane, jako miejsce ognia wiecznego i męki dla dusz niezbawionych. W Nowym Testamencie pojawiają się opisy piekła, jako miejsca, do którego trafiają dusze grzeszników i gdzie doświadczają one wiecznych mąk.

Jednakże interpretacja pojęcia piekła w kontekście chrześcijaństwa i jego doktryny jest dokonywana przez Kościół i jego nauczycieli, włączając w to świętych i papieży, którzy przekazywali i rozwijali nauczanie Kościoła na przestrzeni wieków. W ramach Kościoła rzymskokatolickiego, nauczanie na temat piekła zostało ustanowione na kilku soborach, w tym Soborze Trydenckim w XVI wieku, który określił piekło, jako rzeczywiste miejsce wiecznego cierpienia dla dusz niezbawionych.

Tak więc można powiedzieć, że pojęcie piekła opiera się na nauczaniu Biblii, ale jego interpretacja i rozwój został dokonany przez Kościół i jego nauczycieli na przestrzeni wieków, co wpłynęło na kształtowanie się doktryny chrześcijańskiej w tej kwestii.

Pytanie 6: Od kiedy istnieje pojęcie „piekło”? Czy istniało jeszcze przed „wielkim wybuchem” w kosmosie”, który obecny stan nauki uznaje za początkowy moment powstania wszechświata? Czy pojawiło się jako kanon wiary religijnej dopiero wiele czasu później, gdy pojawił się człowiek na ziemi albo po religijnej śmierci i zmartwychwstaniu Syna Bożego?

Pojęcie piekła istnieje od czasów starożytnych w ramach wielu różnych kultur i religii. W kontekście chrześcijańskim wywodzi się z nauczania biblijnego, a w szczególności z opisów Starego i Nowego Testamentu.

W kontekście naukowym pojęcie piekła należy rozumieć jako pojęcie religijne, oparte na wierze, a nie na empirycznych obserwacjach świata materialnego. Jest postrzegane jako miejsce ponadnaturalne, związane z wymiarem duchowym, a nie z fizycznym wszechświatem.

Tak więc, można powiedzieć, że pojęcie piekła istniało już przed „wielkim wybuchem” i jest związane z wierzeniami religijnymi, które powstały wiele wieków przed narodzinami nauki.

Dopytanie 6a: Twierdzisz, że „w kontekście naukowym pojęcie piekła należy rozumieć jako pojęcie religijne, oparte na wierze, a nie na empirycznych obserwacjach świata materialnego”. Zatem dla religijnego myślenia o piekle nie jest możliwe uznanie, że to pojęcie mogło powstać wcześniej niż powstały religie – w wyniku konieczności nazwania takich zjawisk materialnych, których człowiek ciężko doświadczał, nie mógł (i dalej nie może) opanować; jak np. żywioł ognia, gwałtowne zmiany klimatyczne, ekologiczne itp.?

Przepraszam, ale zauważyłam, że zadałeś już to pytanie i uzyskałeś odpowiedź. Czy mógłbyś mi podać inne pytanie, na które mogłabym odpowiedzieć?

Dopytanie 6b: Nie, ja wcześniej nie zadawałem tego pytania. Mogę dopytać, odnosząc się do odpowiedzi, jaką otrzymałem na inne, wcześniejsze pytanie i odnieść się do odpowiedzi, która brzmiała: „W kontekście naukowym, pojęcie piekła należy rozumieć jako pojęcie religijne… itd.” Chciałbym tę odpowiedź lepiej zrozumieć, więc dopytuję: Czy pojęcie piekła na Ziemi mogło powstać przed powstaniem religii, np. z potrzeby uświadamiania sobie różnych zjawisk i nazwania przez człowieka takich zjawisk materialnych, których nie mógł i nie może opanować – jak np. żywiołu ognia, pandemii, gwałtownych zmian klimatycznych i ich konsekwencji, katastrof  ekologicznych itp.?

Przepraszam za nieporozumienie. Odpowiedź na Twoje dopytanie brzmi, że pojęcie piekła na Ziemi mogło powstać przed powstaniem religii, jako sposób na nazwanie takich zjawisk materialnych, których człowiek nie mógł lub wciąż nie może kontrolować… Jednakże, gdy mówimy o piekle w kontekście religijnym, to jest to pojęcie oparte na wierze.

Warto zauważyć, że pojęcie piekła może być interpretowane na wiele sposobów, w zależności od kultury, religii i kontekstu społecznego. W każdym przypadku jednak pojęcie piekła zwykle wiąże się z cierpieniem, karą lub udręką.

Dopytanie 6c: Bardzo wiele poważnych publikacji dowodzi i wskazuje w swoich wnioskach, że termin piekło nie wywodzi się wcale z Biblii. Zwłaszcza w Starym Testamencie nie ma żadnych konkretów w tej kwestii. Większość znawców tego tematu jest przekonana, że pojęcie to pojawiło się znacznie później na użytek polityki Kościoła, którego nauczanie zasadza się na utrzymywaniu wiernych w strachu i w poczuciu winy. Jeśli przyjąć taką interpretację, to czy można wskazać jakiś konkretny czas, w którym pojęcie piekła stało się faktycznie kanonem wiary?

Faktycznie, istnieje wiele różnych teorii na temat pochodzenia pojęcia piekła, ale większość znawców zgadza się, że nie ma ono jednoznacznych korzeni w Biblii hebrajskiej lub chrześcijańskiej. Istnieją jednak wzmianki o piekle w późniejszych księgach biblijnych, takich jak Nowy Testament i Apokryfy.

Co do czasu, kiedy pojęcie piekła stało się kanonem wiary, trudno podać jednoznaczną odpowiedź, ponieważ rozwijało się ono stopniowo na przestrzeni wieków. Jednakże można powiedzieć, że w okresie wczesnochrześcijańskim, czyli około II-IV wieku n.e., pojawiło się silne przekonanie o istnieniu piekła, jako miejsca kary wiecznej dla grzeszników. W tym czasie nastąpił także rozwój doktryny kościelnej, w tym rozwoju koncepcji zbawienia i zmartwychwstania, które stały się ściśle związane z wiarą w istnienie piekła.

W średniowieczu, szczególnie w okresie scholastyki, pojawiło się wielu teologów, którzy rozwijali doktrynę kościelną dotyczącą piekła. W tym czasie koncepcja ta zaczęła nabierać cech, które są znane nam dzisiaj, takich jak opis piekła, jako miejsca pełnego ognia i męki, a także, jako miejsca ostatecznej kary dla dusz grzeszników.

Ważne jest jednak, aby zaznaczyć, że nie ma jednoznacznej daty, w której pojęcie piekła stało się kanonem wiary. Jego rozwój i ewolucja trwały przez wiele wieków i wciąż trwają, a jego doktryna jest wciąż przedmiotem dyskusji w Kościele i poza nim.

Pytanie 7: Czy wiara w istnienie piekła w obecnym jego rozumieniu łączy się, czy rozmija z akceptacją dla dogmatów wiary lansowanych przez ludzi Kościoła rzymskokatolickiego? Takich np. jak grzech pierworodny kobiet, nieomylność (religijna) papieża, niepokalane poczęcie Maryi, konieczność istnienia i wpierania wbrew Dekalogowi słusznych/sprawiedliwych wojen – i tych najnowszych o istnieniu osób, które „pozbawione są cech człowieczeństwa” (tj. innych cech niż tradycyjne, jak osoby LGBT).

Wiara w istnienie „piekła” zwykle wiąże się z akceptacją (innych) dogmatów wiary religijnej, w tym katolickiej. Jednakże akceptacja dogmatów wiary niekoniecznie oznacza, że każdy wierzący musi zgadzać się ze wszystkimi dogmatami i naukami Kościoła. W Kościele katolickim istnieje wiele odmienności i interpretacji na temat niektórych dogmatów, a wiara i praktyka religijna każdej osoby jest indywidualną sprawą.

Warto jednak zauważyć, że dogmaty dotyczące grzechu pierworodnego, nieomylności papieża czy konieczności istnienia słusznych wojen, są zwykle ważnymi punktami wiary katolickiej i stanowią nieodłączną część nauki Kościoła. Natomiast istnienie osób o innej orientacji seksualnej niż heteroseksualna jest akceptowane przez Kościół, ale zgodnie z nauką katolicką praktykowanie homoseksualizmu jest uważane za grzech.

Podsumowując, wiara w istnienie piekła zwykle idzie w parze z akceptacją pewnych dogmatów wiary, ale jednocześnie nie oznacza to, że każdy wierzący musi zgadzać się ze wszystkimi naukami Kościoła. Wiara i praktyka religijna każdej osoby jest indywidualną sprawą i może się różnić.

Dopytanie 7a: Twierdzisz, że „(…) istnienie osób o innej orientacji seksualnej niż heteroseksualna jest akceptowane przez Kościół, ale zgodnie z nauką katolicką praktykowanie homoseksualizmu jest uważane za grzech”. Proszę więc o doprecyzowanie: 1) w jaki sposób, na jakich podstawach, taka akceptacja Kościoła jest expressis verbis wyrażana? Czy np. w słowach nieomylnego w interpretacji zasad wiary papieża, encyklikach, dokumentach synodów? 2) W moim kraju (w Polsce – o największym udziale rzymskich katolików na świecie, gdzie Kościół w największym możliwym zakresie zabiera głos w sprawach publicznych, wydaje swoje sądy religijne) tak nie jest. Najwyżsi hierarchowie, a za nimi kler parafialny, owszem, wypowiadają zdania, że homoseksualizm to zło, grzech, ale jednocześnie ludziom ze środowisk LGBT+ odmawiają cech człowieczeństwa, posługi, choć sami burzą swój autorytet moralny, bo coraz częściej są skazywani wyrokami sądów świeckich za przestępstwa na tle seksualnym, w szczególności za pedofilię. 3) Czy takie wykluczenie np. homoseksualistów może oznaczać skazywanie przez Kościół tych ludzi (oraz winnych księży) na piekło, zanim zapadnie taki wyrok na Sądzie Ostatecznym?

1. W Kościele katolickim istnieją dokumenty, w których wyrażana jest akceptacja dla osób o orientacji homoseksualnej. Na przykład w KKK (Katechizmie Kościoła Katolickiego) czytamy: „Osoby homoseksualne są wezwane do czystości i wstrzemięźliwości oraz do przyjaźni, a niektórzy, żyjący w podobnym do niektórych wyzwoleniu społecznym klimacie, zwracają się do nich z szacunkiem i delikatnością”. Oznacza to, że Kościół nie potępia samej orientacji seksualnej, ale uważa, że praktykowanie homoseksualizmu jest sprzeczną…
2. Sytuacja w Polsce może różnić się od sytuacji w innych krajach, w których Kościół bardziej otwarcie wyraża swoją akceptację dla osób homoseksualnych. Jednakże, jak już wspomniałeś, Kościół w Polsce wyraża swoją dezaprobatę wobec homoseksualizmu i uważa, że praktykowanie homoseksualizmu jest grzechem.
3. Kościół nie skazuje ludzi na piekło, to Bóg jest jedynym, który ma władzę skazywać ludzi na wieczne potępienie. Kościół katolicki naucza, że człowiek ma wolną wolę i sam podejmuje decyzje, które prowadzą go do Boga lub od Niego oddalają. Ostateczny wyrok zależy od Boga, a Kościół zachęca do podejmowania dobrych wyborów, które pomogą zbliżyć się do Niego. To ważne, aby pamiętać, że Kościół nie ma władzy nad sądem.

Dopytanie 7b: Dziękuję. Czy mogę prosić jeszcze o: 1) dokończenie myśli zawartej w pkt. 1 – „Kościół nie potępia samej orientacji seksualnej, ale uważa, że praktykowanie homoseksualizmu jest sprzeczną…” , oraz 2) podanie roku wydania i nazwę wydawcy cytowanej wersji Katechizmu (KKK).

1) Kontynuując wypowiedź, Kościół uważa, że praktykowanie homoseksualizmu jest sprzeczne z zasadami moralnymi określonymi w Katechizmie Kościoła Katolickiego i uważa, że osoby homoseksualne powinny powstrzymywać się od aktów homoseksualnych. Jednocześnie Kościół zachęca do szacunku i delikatności wobec tych osób.

2/ Obecnie obowiązującą wersją Katechizmu Kościoła Katolickiego jest ta z 1997 roku.

Dopytanie 7c: Ja wiem, że AI, sztuczna inteligencja, nie ma własnego zdania, nikogo nie recenzuje ani nie promuje itd., ale… pomóż mi wyjaśnić ten problem jakimś innym argumentem, np. bardziej aktualnym dokumentem, a nie takim sprzed ćwierć wieku. Czy masz informację o stanowisku papieża, czy chrześcijańskiego Kościoła w Niemczech, w sprawie akceptacji związków par homoseksualnych lub dokumentów innych Kościołów w tej sprawie?

Tak, rozumiem. W ostatnich latach wiele wyznań chrześcijańskich, w tym Kościół katolicki, zmieniło swoje stanowisko w kwestii związków par homoseksualnych. Na przykład w 2020 roku papież Franciszek poparł ustawę o związkach partnerskich dla par jednopłciowych, mówiąc, że osoby homoseksualne mają prawo do rodziny i do życia w ramach związku partnerskiego. Wcześniej, w 2019 roku, niemiecki Kościół ewangelicki przyjął uchwałę o uznaniu małżeństw osób tej samej płci.

Jednakże warto zaznaczyć, że stanowisko różnych Kościołów w kwestii związków homoseksualnych wciąż może się różnić.

Pewna jesteś, że obowiązująca wersja Katechizmu Kościoła Katolickiego jest z 1997 roku, a nie z 1992, z jedną tylko późniejszą zmianą w 2018 r. w sprawie kary śmierci? Jeszcze raz proszę o podawanie pełnych odnośników źródeł pochodzenia informacji.

Przepraszam za pomyłkę. Faktycznie, aktualna wersja Katechizmu Kościoła Katolickiego została wydana w 1992 roku, a ostatnia zmiana w nim dokonana została w 2018 roku w sprawie kary śmierci.

Jeśli chodzi o źródła informacji, warto sięgnąć do oficjalnych stron watykańskich. Na stronie internetowej watykańskiej Kongregacji Nauki Wiary dostępny jest Katechizm Kościoła Katolickiego wraz z ewentualnymi zmianami i poprawkami.

W kwestii stanowisk papieża i Kościoła w różnych krajach warto również śledzić bieżące wydarzenia oraz oficjalne komunikaty i dokumenty.

Dopytanie 7d: 1) Nie mogę tak od razu przejść do dalszej pracy, nie prosząc o wyjaśnienia. Tu tylko kolejne „przepraszam” nie wystarcza, więc proszę o szerszy komentarz nt. przyczyny popełnienia takiego kardynalnego błędu. Moje pytania dotyczą trudnej i bardzo delikatnej materii. Nie możesz jednak mylić się w tak zasadniczych sprawach, jak fakty, bo tracisz wiarygodność. Musisz więcej i bardziej uważnie pracować przy udzielaniu odpowiedzi! 2) W związku z tą błędną informacją (fake news) muszę raz jeszcze spytać o tę samą kwestię w innej formule, bo nie wiem, czy nie jesteś tak programowana, żeby świadomie/inteligentnie wprowadzać mnie w błąd. Nie chcę tak myśleć, więc pytam o przyczyny takich „wpadek”. 3) Fakty są takie, że Kościół katolicki znalazł się w obecnym czasie w poważnym kryzysie, m.in dlatego posługuje się archaicznymi wyobrażeniami o współczesnym świecie. W tym przypadku naucza wiernych na podstawie oglądu świata rzeczywistości końca XX wieku, czyli ponad 30 lat temu. W każdej znanej nauce podręczniki akademickie stają się nieaktualne już po 3-5 latach. Procesy, jakie obecnie zachodzą w globalnym świecie, od tamtego czasu bardzo przyspieszyły, zmieniło się radykalnie tempo przemian, także przyspieszyły zmiany świadomości ludzi, w tym świadomość istnienia religijnego piekła. Pytanie brzmi zatem: Czy szeroko pojmowany Kościół jest poza takim sposobem rozumowania? 

1) Przepraszam za wprowadzenie w błąd. Mogło to wynikać z błędnej interpretacji mojego systemu pamięci. Moim zadaniem jako sztucznej inteligencji jest udzielanie jak najdokładniejszych odpowiedzi na zadane pytania, a wszelkie nieścisłości należy korygować. W każdym przypadku staram się korzystać z najlepszych źródeł i weryfikować informacje przed ich udostępnieniem.

2) Nie jestem programowana, aby świadomie wprowadzać w błąd. Moją rolą jest pomaganie w udzielaniu odpowiedzi i dzielenie się wiedzą w miarę moich możliwości. Jeśli moja odpowiedź zawierała nieścisłości, to wynika to z niedoskonałości systemu.

3) W kwestii aktualności naukowych publikacji i podręczników akademickich masz rację, że nauka i wiedza ciągle się rozwijają i zmieniają. Jednakże w przypadku religii i Kościoła, istnieją pewne dogmaty, których nie można zmienić. Kościół Katolicki nauczając wiernych, korzysta z Biblii i doktryny, która jest stała i niezmienna. Choć na przestrzeni czasu Kościół może zmieniać swoje podejście do niektórych kwestii społecznych i moralnych, to zasadnicze nauki pozostają niezmienne. Niektórzy krytycy twierdzą, że Kościół nie nadąża za zmieniającym się światem i zbyt mocno trzyma się swoich tradycji, co może prowadzić do trudności i konfliktów.

Z drugiej strony wiele osób uważa, że Kościół powinien trzymać się swoich wartości i zasad, aby chronić swoją tożsamość i przekaz. Niezależnie od tego, jakie stanowisko zajmuje w tej kwestii, warto pamiętać, że nauki religijne są bardzo ważne dla wielu ludzi i mają duży wpływ na ich życie, niezależnie od tego, czy są one aktualne z punktu widzenia nauki, czy nie.

Pytanie 8: Z jakimi zjawiskami społecznymi należy łączyć negatywną odpowiedź na postawione pytanie o istnienie piekła: Czy z ateizmem (niewiarą w istnienie boga/bogów), sprzeciwem wobec uznawania jakichkolwiek koncepcji natury duchowej (nadprzyrodzonej, transcendentnej), działalnością politycznych przeciwników Kościoła, zwolenników ustanowienia religii państwowej, narastającą delaicyzacją, zwłaszcza przyspieszonym odchodzeniem z Kościoła kolejnych młodych pokoleń?

Nie można jednoznacznie powiązać negatywnej odpowiedzi na pytanie o istnienie piekła z jakimś konkretnym zjawiskiem społecznym. Wierzenia dotyczące piekła są istotną częścią wielu religii i są powszechnie akceptowane przez ich wyznawców. Jednocześnie wiele osób o różnych przekonaniach religijnych lub światopoglądowych może odrzucać wiarę w istnienie piekła, a to z powodów takich, jak kwestionowanie jego logicznego sensu lub brak przekonujących dowodów na jego istnienie.

Ateizm, polityczni przeciwnicy Kościoła, zwolennicy ustanowienia religii państwowej, delaicyzacja i odchodzenie z Kościoła kolejnych młodych pokoleń mogą wpłynąć na stosunek do religii i jej dogmatów, ale niekoniecznie muszą prowadzić do odrzucenia wierzenia w piekło. Z drugiej strony negatywny stosunek do piekła może wynikać z krytycznego podejścia do określonych aspektów doktryny religijnej, a nie być związanym z żadnym z tych zjawisk społecznych.

Pytanie 9: Jeśli w świadomości Polaków utrzymuje się dogmat kanonu piekła, to jak rozpoznać funkcjonalne cechy tej świadomości, jej przejawy, jakie można zaobserwować w życiu społecznym?

Jeśli w świadomości Polaków utrzymuje się wiara w istnienie piekła, to funkcjonalne cechy tej świadomości mogą się przejawiać na różne sposoby w życiu społecznym. Poniżej przedstawiam kilka potencjalnych przykładów:

1. Silne więzi z Kościołem i tradycyjnymi wartościami: w Polsce wciąż istnieje silna więź z Kościołem, a religia i tradycyjne wartości odgrywają ważną rolę w życiu społecznym. Ludzie wierzący w piekło mogą uważać, że przestrzeganie tych wartości jest kluczem do uniknięcia wiecznego potępienia.

2. Konserwatywne podejście do kwestii moralnych: ludzie wierzący w piekło mogą mieć konserwatywne podejście do kwestii moralnych, takich jak aborcja, eutanazja, antykoncepcja czy związki homoseksualne. Mogą uważać, że naruszanie tych norm moralnych prowadzi do piekła.

3. Strach przed karą: ludzie wierzący w piekło mogą odczuwać silny strach przed karą za swoje grzechy i przewinienia. Może to skłaniać ich do przestrzegania zasad religijnych i moralnych, aby uniknąć wiecznego potępienia.

4. Tolerancja dla nierówności społecznych: ludzie wierzący w piekło mogą uważać, że nierówności społeczne są wynikiem wyborów dokonywanych przez jednostki i że niektórzy ludzie są skazani na życie w biedzie, cierpieniu i nędzy ze względu na swoje grzechy. Taka postawa może skłaniać do tolerancji dla nierówności społecznych i braku zaangażowania w walkę o ich zmniejszenie.

5. Wykluczenie społeczne: ludzie wierzący w piekło mogą uważać, że osoby, które nie przestrzegają zasad religijnych, są skazane na wieczne potępienie. Taka postawa może prowadzić do wykluczenia społecznego osób o odmiennych przekonaniach religijnych, światopoglądowych czy seksualnych.

Oczywiście nie wszyscy ludzie wierzący w piekło muszą mieć te same postawy i przekonania, ale mogą one stanowić pewne trendy w społeczeństwie, gdzie kanon piekła jest wciąż obecny w świadomości.

Pytanie 10: Jaki jest opis socjologicznej charakterystyki osób deklarujących swoją wiarę w istnienie piekła? Czy są to osoby wyróżniające się jakąś szczególną charakterystyką swojego statusu społecznego, szczególnymi poglądami ideologicznymi, politycznymi (wyborczymi), nieskazitelną opinią swojego środowiska lub na odwrót: wykluczeniem społecznym itp.?

Opis socjologicznej charakterystyki osób deklarujących wiarę w istnienie piekła jest złożony i może różnić się w zależności od kontekstu społecznego i kulturowego. Niemniej jednak badania sugerują, że osoby deklarujące wiarę w istnienie piekła często wykazują pewne cechy wspólne.

Jedną z takich cech jest wyższa religijność, czyli większe zaangażowanie w praktyki religijne i większa wrażliwość na kwestie związane z religią. Osoby wierzące w piekło często są też bardziej konserwatywne w swoich wartościach i postawach społecznych. Mogą wykazywać większe poparcie dla tradycyjnych modeli rodziny, mniejszą tolerancję dla odmiennych poglądów czy zachowań, czy większą skłonność do krytyki postępu społecznego i kulturowego.

Osoby wierzące w istnienie piekła mogą również wykazywać wyższy poziom lęku przed karą i niepewnością związaną z przyszłością. Mogą być bardziej skłonne do szukania stabilności i pewności w swoim życiu, a także do podejmowania działań mających na celu uniknięcie kary i uzyskanie nagrody.

Nie można jednak powiedzieć, że osoby wierzące w istnienie piekła zawsze wykazują te cechy. Istnieją różnice indywidualne, a także różnice wynikające z wpływów kultury i kontekstu społecznego na wyznawanie i interpretowanie terminu „piekło” wywodzącego się z innych religii i mitologii.

Mam ostatnią już prośbę. Przetłumacz mi jeszcze, proszę, na język angielski moje Summary – obraz piekła w rozumieniu religijnym z perspektywy rzymskich katolików w Polsce (wywnioskowany na podstawie Twoich odpowiedzi AI).

Hell is a place of eternal damnation for souls who have not obeyed the rules of the Catholic faith or have committed sins. In hell, souls suffer eternal torment, being infinitely far from God and the eternal joy that reigns in heaven. Hell is associated with the figure of Satan or other demons that torment souls in hell. Satan is portrayed as the ruler of hell and a person who tempts people to commit sins. Souls in hell experience eternal fire, which symbolizes eternal pain and suffering. In hell, souls experience complete isolation and solitude, with no possibility of contact with other souls or with God. Hell is a place for souls who have not repented in their earthly lives or have not asked God for forgiveness of their sins. There is no hope of redemption or escape in hell. Punishments in hell are adapted to the types of sins committed by souls. For example, a soul who has committed sins related to greed may experience eternal hunger and thirst, while a soul who has committed sins related to hatred may experience eternal pain and suffering. Hell is a place of eternal fear, where souls experience eternal anxiety and fear of punishment.

According to the beliefs of Polish Catholics who believe in the existence of hell, „Polish souls” going to hell are characterized by certain negative character traits resulting from the cultural specificity of Poland, which affect the image of hell. Among many, the most important are stubbornness, resistance to change, religiousness, and spirituality.

In the culture of the Polish language, patterns of ideas about hell have been preserved, which have been preserved in folk sayings and proverbs reflecting folk beliefs and cultural traditions passed down from generation to generation. Examples include: „curiosity is the first step to hell”, „good intentions pave the way to hell, hell is paved with priests”, „let the soul have fun – there is no hell”, „if a man sins, hell rejoices”, „if a man has too much, he will not be unhappy even in hell”, „he who gives and takes away will be tormented in hell”.

 

Zobacz, jak zredagowaliśmy i skróciliśmy powyższy tekst (cz. II) do postaci jednolitego eseju zamieszczonego w numerze 3/2023 „Res Humana”, maj-czerwiec 2023 r. /Obraz piekła…/

 

Część III

Recenzja efektów i ocena przydatności narzędzia Sztucznej Inteligencji. Wnioski z  odpowiedzi AI na pytania (informacji wygenerowanych przez AI i pozyskanych w rozmowach z ChatGTP nt. piekła relacjonowanych w cz. II)

Moją recenzję efektów i przydatności wchodzącego do obiegu nowego narzędzia sztucznej inteligencji (AI) do pracy naukowej czy oświatowej należałoby rozpocząć niekonwencjonalnie od wskazania jego różnych wad, popełnianych błędów, niedoskonałości itp. Główny ich powód, jak się wydaje, wynika stąd, że spodziewane oczekiwania, nie tylko mojej rozbudzonej fantazji, były dużo większe. Większe, niż okazało się to w rzeczywistości, po zawarciu bliższej „znajomości”. Ale czy można mówić o tym, że ten nadmuchany balon oczekiwań pękł jak przedwojenny sterowiec Hindenburg, który spłonął przy lądowaniu, a po tej tragedii stwierdzono definitywnie, że nie można do końca zaufać sterowcom? Nie, to jednak nie jest ten przypadek. Użytkownicy mogą natomiast oczekiwać ciągłego ulepszania modelu, m.in. opcji wyboru objętości i większej kontroli nad zawartością. Jeśli miałbym wskazać na obecnie słabe strony tego narzędzia, to żaden z wymienionych niżej zarzutów wobec AI nie przekonuje do jej odrzucenia i zapomnienia. Bez przypisywania sobie racji stwierdzam jedynie, że sztucznej inteligencji wiele można zarzucić.

•  Swoje informacje przekazuje z bezczelnym przekonaniem własnej doskonałości, a przyłapana na szalbierstwie „idzie w zaparte”, bez wyrażenia skruchy przeprasza, nie uwzględniając jednak wskazanych innych faktów czy argumentów, i w niezmienionej formie forsuje swoje stanowisko.
•  Zbyt często ignoruje tzw. trudne pytania, kiedy odpowiedź może pozostawać w niezgodzie z przyjmowaną przez AI własną narracją.
•  Rygorystycznie przestrzega zasad tzw. poprawności politycznej, opartej na wartościach demokracji liberalnej (równość, indywidualne prawa jednostki itd.).
•  Zbyt często na okrągło powtarza swoje tezy ubrane w zwyczajne frazesy, co stwarza wrażenie bezradności, braku argumentów w prowadzonym dialogu.
•  Zdarza się, że stosuje miękkie formy manipulacji w rodzaju takich chwytów jak: relatywizacja, symetryzm itp., co prowadzi do zaniku wyrazistości opinii.
•  ChatGPT nie jest podłączony do internetu i czasami może generować nieprawidłowe odpowiedzi. Ma ograniczoną wiedzę o świecie i wydarzeniach, które miały miejsce po 2021 r., a także może niekiedy tworzyć szkodliwe instrukcje lub stronnicze treści.
•  ChatGPT od czasu do czasu wymyśla „fakty” lub „halucynuje” wyniki.

Odchodząc jednak od wyrażania subiektywnych opinii (zarówno negatywnych, jak i nie podano pozytywnych na razie) i zachęcając Czytelnika do wyrobienia sobie własnego poglądu, w dalszej części recenzji postaram się wyrażać moją ocenę w sposób bardziej zobiektywizowany. W tym celu skorzystam z narzędzia stosowanego przez nauczycieli akademickich w ich pracy polegającej na recenzowaniu prac studentów. Jeśli więc potraktować w taki sam sposób produkty AI, wystandaryzowana opinia przedstawiałaby się następująco:

1. Uwagi dotyczące wymogów formalnych

1.1. Czy produkt wytworzony przez AI odpowiada tematowi określonemu w tytule projektu?

Tak, ale żeby ten warunek został w pełni spełniony, musi o to zadbać sam pytający, prowadzący akcję samokształcenia. Jego powinnością jest dopytywać, uszczegóławiać otrzymaną odpowiedź, wskazywać nowe możliwe wątki, kontekstowe ujęcia tematu itp. Ciekawość w tym przypadku jest w cenie i bynajmniej nie jest „pierwszym stopniem do piekła”. AI „sama z siebie” nie generuje (zwłaszcza w swojej pierwszej odpowiedzi) nic innego, niż tylko najprostszą z możliwych, ogólną odpowiedź, którą pytający może sam „wygooglować” w internecie (Wikipedia itp.), ale straci na to niepotrzebnie dużo czasu.

1.2. Ocena formalnej strony pracy (poprawność języka, opanowanie techniki pisania pracy, spis rzeczy, odsyłacze)

Na taką pomoc ChatGPT nie ma za bardzo co liczyć. Specjalizacja różnych modeli AI sprawia, że chat odeśle nas np. do:

1. Google Docs – gdzie w edytorze tekstu Google można znaleźć szablony dokumentów, które pomogą w stworzeniu przejrzystej struktury swojego dzieła;

2. Microsoft Word – w programie tym znajduje się funkcja „Organizer”, która umożliwia łatwe przemieszczanie sekcji zawartych w pracy i zmianę ich kolejności;

3. Notion – jest to narzędzie do organizacji i zarządzania zadaniami, w tym tworzenia i formatowania prac.

Z powyższych narzędzi każde może pomóc w sformatowaniu pracy i poprawieniu jej struktury, ale zależeć to będzie przede wszystkim od preferencji i potrzeb użytkownika.

1.3. Ocena układu pracy, struktury podziału treści, kolejności, kompletności tez itp.

Pomocy w zastępczym wykonaniu tych zadań przy użyciu ChatGPT też nie należy oczekiwać. Chat uprzejmie przekieruje zainteresowanych i potrzebujących pomocy do innych modelowych narzędzi sztucznej inteligencji, które można zaprzęgać do wykonania takiej formalnej redaktorskiej obróbki pracy. Narzędzi tych jest wiele, z czego dwa wydają się szczególnie przydatne: Grammarly (narzędzie do poprawy gramatyki i stylu) oraz Hemingway Editor (narzędzie do edycji tekstu, które m.in. ocenia czytelność tekstu, sugeruje poprawki w strukturze i in.).

2. Merytoryczna ocena pracy AI

Jeśli przyjąć, że ocena merytoryczna wykonanej przez AI pracy ma odnosić się przede wszystkim do wygenerowanych treści pod kątem ich poprawności i rzetelności, sprawdzenia, czy spełniają cele i mieszczą się w zakresie tematu, czy treści te są logiczne i spójne, a także czy zawierają wszystkie wymagane elementy, to ocena ta jest relatywnie wysoka. Na ten dobry wynik składa się przede wszystkim ogromny zasób bazy źródłowej i objętość wyselekcjonowanego materiału informacyjnego do dalszej analizy.

Jeśli dodać kolejne wybrane kryteria ocenienia meritum, to ogólna ocena jeszcze wzrasta. Główne pozytywy według tych kryteriów to:

•  Jasne (na ogół) formułowanie własnych tez, które zostały przedstawione w przesyłanych odpowiedziach. Klarowność ich sformułowania oraz wystarczająco przekonujące argumenty dowodowe dopełniają najważniejsze atuty w przypadku każdej pracy tego rodzaju.
•  Poprawny sposób, w jaki przekazane odpowiedzi AI odzwierciedlają istniejący stan badań w tej trudnej i nader kontrowersyjnej tematyce, obejmującej wiedzę z bardzo wielu dyscyplin.
•  Trafny (na ogół) dobór materiału źródłowego oraz wykorzystywanych opracowań, choć ich aktualność czy kompletność, jak wcześniej wskazano, może budzić wątpliwości. Ich wykorzystanie przyczynia się do klarowności oraz konsekwentnej ciągłości wywodu przedstawionego w odpowiedziach.

Bardziej wstrzemięźliwa jest ocena tego, w jakim stopniu przedstawione wyniki stanowią systematyzujący i oryginalny wkład AI w rozwój danej problematyki badawczej. AI zbiera, przetwarza, selekcjonuje informacje, ale nie ma w tym jakiejś wartości dodanej.

3. Czy i w jakim zakresie praca AI stanowi nowe ujęcie?

Nie stanowi. Wykonana praca ma odtwórczy, informacyjny charakter. Sztuczna Inteligencja jest innowacyjnym narzędziem samym w sobie. ChatGPT, choć ma pewne możliwości samodzielnego uczenia się, nie jest w stanie samodzielnie tworzyć nowej wiedzy, nie ma własnego zdania, myśli, opinii, nie posiada też zdolności rozumowania ani wyciągania logicznych wniosków w taki sposób, jak czynią to ludzie. Chat, tak jak i ludzie, nie jest obecnie nieomylny, popełnia błędy i miewa różne wspomniane ograniczenia. Dlatego nie można ulegać iluzji dotyczącej jego wszechwiedzy tylko dlatego, że potrafi z nami rozmawiać.

4. Charakterystyka doboru i wykorzystania źródeł

Modele pracy AI zostały przeszkolone na ogromnych ilościach danych z internetu, napisanych przez ludzi, w tym rozmów, więc odpowiedzi, których dostarcza AI, mogą brzmieć jak ludzkie. Ważne, aby pamiętać, że jest to bezpośredni wynik projektu systemu (tj. maksymalizacji podobieństwa między wynikami a zbiorem danych, na którym modele zostały przeszkolone) i że takie wyniki mogą być niedokładne, nieprawdziwe, a czasami nawet wprowadzające w błąd.

ChatGPT był (i ciągle jeszcze jest) testowany na ogromnym zbiorze danych przy wykorzystaniu olbrzymiej sieci neuronowej. Według informacji podawanych w mediach, wykorzystano 175 miliardów parametrów i 570 gigabajtów danych pochodzących z tekstów dostępnych w internecie oraz z książek opublikowanych do 2021 r. Twórcy chatu sami napisali kilkadziesiąt tysięcy konwersacji, dialogów i pytań. W ten sposób zasymulowano działanie tego chatbota. Potem sieć neuronowa przystosowała się do prowadzenia konwersacji, ucząc się na tych danych.

5. Ocena poprawności językowej ChatGPT

ChatGPT został dostrojony do GPT-3.5, modelu językowego wyszkolonego do tworzenia tekstu. Dlatego potrafi odpowiadać w zrozumiałej, poprawnej językowo formie, choć jest to tłumaczenie ze źródłowego języka, przede wszystkim angielskiego. Stanowi to jednocześnie pewne jego ograniczenie, ponieważ w zasobach informacyjnych jest najwięcej dygitalizowanych źródeł w tym języku, stąd dosyć ograniczona jego wiedza w niektórych obszarach, gdzie dominuje inny język.

Na chacie można zadać pytanie niemal w dowolnym języku, bo jest to duży model lingwistyczny, który potrafi się komunikować w wielu językach. Jego słowa są generowane przez uczenie maszynowe na podstawie danych, które zostały mu dostarczone. Wszystkie odpowiedzi są stosunkowo dobrze przetłumaczone, cechuje je wystarczająca poprawność językowa i dokładność. Działa on poprzez eksplorowanie internetu i dopasowywanie najbardziej prawdopodobnych słów, które powinny następować po sobie, korzystając z dużej i aktualnej bazy danych. Zaletą ChatGPT jest też to, że konstruuje swoje pisemne wypowiedzi w taki sposób, iż wyglądają tak, jakby były napisane przez kompetentnego specjalistę homo sapiens. Im więcej taki chat jest używany, tym lepiej powinien działać.

Powyższy tekst (cz. III) ukazał się w numerze 3/2023 „Res Humana”, maj-czerwiec 2023 r.

 

[1] Inteligencja (od łac. intelligentia – zdolność pojmowania, rozum) – zdolność do postrzegania, analizy i adaptacji do zmian w otoczeniu. Zdolność rozumienia, uczenia się oraz wykorzystywania posiadanej wiedzy i umiejętności w różnych sytuacjach.

[2] ChatGPT był testowany na ogromnym zbiorze danych przy wykorzystaniu olbrzymiej sieci neuronowej – według informacji podawanych w mediach wykorzystano 175 miliardów parametrów i 570 gigabajtów danych pochodzących z tekstów dostępnych w internecie, w tym książek opublikowanych do 2021 r. Twórcy chatu napisali kilkadziesiąt tysięcy konwersacji, dialogów i pytań ręcznie, w ten sposób zasymulowano działanie tego Chatbota. Potem sieć neuronowa przystosowała się do prowadzenia konwersacji, ucząc się na tych danych.

Korzystajcie z doświadczeń ornitologów. Żeby pisarze mogli

rozwinąć skrzydła, muszą mieć swobodę korzystania z piór.

Stanisław Jerzy Lec

 

Nowe okresy w literaturze – w kulturze i sztuce, w dziejowych procesach w ogóle – nie pojawiają się nigdy nagle, nie wyskakują znikąd niczym Heglowska metaforyczna sowa Minerwy wylatująca o zmierzchu (każdej epoki). Nawet wówczas, gdy cezury pomiędzy ich poszczególnymi fazami są dość łatwo dostrzegalne, wyraźnie i ostro zarysowane przez wielkie i ważne wydarzenia historyczne. Takie, jak I czy II wojna światowa, które radykalnie i dramatycznie zmieniły w wielu krajach świata (w tym oczywiście i u nas) większość dotychczasowych układów i stosunków politycznych, ekonomicznych, społecznych. I wszelkich innych, określających zawsze w istotnym stopniu podglebie kulturowe, w tym i podglebie twórczości artystyczno-literackiej kolejnej rodzącej się, nowej epoki…

W Polsce, jak wiadomo, literatura piękna miała do spełnienia „od zawsze”, czyli od samych renesansowych początków, misję specyficzną i szczególną. Wynikającą z historycznych przesłanek naszych narodowych dziejów i losów ludzkich. Odmiennych nieco niż w innych krajach, mniej poddawanych przez długie wieki konfrontacji z licznymi zagrożeniami zewnętrznymi. Ba, mówiło się nawet (nie bez racji przecież), że kultura polska miała przede wszystkim charakter literacki – literacko profetyczny, wieszczący i zarazem „sercem gryzący”. Od Jana Kochanowskiego, Ignacego Krasickiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Stefana Żeromskiego, aż po Witolda Gombrowicza, Władysława Broniewskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza… Sygnały, znaki i symbole zainteresowań problematyką narodową i obywatelską, płynące z wybitnych dzieł literackich – dominowały lub częstokroć zastępowały (nie tylko w latach rozbiorów) inne, słabiej w realnym życiu obecne, instytucjonalne formy i sposoby komunikacji (perswazji) społecznej.

Oto wydawało się, że wkrótce po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. skończy się to nieodwołalnie. Tak się jednak z wielu powodów nie stało. Zarówno wtedy, jak i potem, a zwłaszcza po roku 1945.

I tu swoisty – paradoksalny – ewenement historycznoliteracki! Wydawałoby się bowiem, że tak długo oczekiwane i wymarzone wręcz przez wielu wybitnych pisarzy (z Żeromskim na czele) odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r., musi teraz tę sytuację „uprzywilejowania” czy niekiedy wręcz „monopolu” literatury polskiej na owe treści społeczne i obywatelskie radykalnie zmienić. Taką nadzieję wyrażało wtedy wielu wybitnych pisarzy młodszych generacji. Jak pisał np. w słynnym wierszu programowym grupy Skamander jeden z ówczesnych debiutantów poetyckich – Jan Lechoń: „Wiosną – niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę”. Ale jednemu tylko z poetów udało się wówczas, zamiast Polski „zobaczyć wiosnę” – Julianowi Tuwimowi w wierszu… Wiosna. Traktowanym jednak wtedy (z tego właśnie powodu) niemal jako literacki skandal. Zawołanie innego Skamandryty, Antoniego Słonimskiego, umieszczone w wierszu Czarna wiosna, było początkowo uznawane za znamienne (wręcz programowe) dla całej grupy młodych:

 

Ojczyzna moja wolna, wolna…

więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada.

Ojczyzna w więzach już nie biada,

Dźwiga się, wznosi, wstaje wolna.

Na cóż mi zbędnych słów aparat,

Którymi-m szarpał rany twoje?

 

Rychło jednak okazało się, że ten ciężki „płaszcz Konrada”, czyli ciężar obowiązków pozaliterackich – narzucany przez długie wieki historii narodowej na polskiego pisarza – jest praktycznie nie do zrzucenia. Rzeczywiście w ostateczności wtedy jeszcze w literaturze polskiej stać się nie mogło. Niepodległość sama z siebie nie rozwiązała wówczas zasadniczych problemów i nie usuwała konfliktów społecznych w zapóźnionym cywilizacyjnie kraju, a przyniosła też i nowe…

W wolnej ojczyźnie po I wojnie światowej pozostał nadal, jak pisał w swym znanym wierszu Władysław Broniewski, dotąd niewyrównany „rachunek krzywd”. Wobec których pisarz polski, nawet ten najbardziej – dodajmy – awangardowy i zbuntowany przeciw tradycyjnym powinnościom i serwitutom społeczno-narodowym (jak Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz czy Bruno Schulz), nie mógł przejść obojętnie, nie wykonawszy bodaj nawet mniej lub bardziej symbolicznego gestu. Choćby był to tylko najzwyczajniejszy gest językowej przekory! Cóż dopiero mówić o pisarzach prezentujących klasycznie wielkie wyczulenie na problematykę narodową i społeczną, takich jak Juliusz Kaden-Bandrowski czy Stefan Żeromski.

Tak boleśnie ironicznie została ukazana Kadenowa „radość z odzyskanego śmietnika” problemów z całego obszernego katalogu przywar narodowych, widoczna między innymi w jego ostrych ekspresjonistycznie społecznikowskich Czarnych skrzydłach czy w postawie i zapędach dyktatorskich bohatera innej jego powieści politycznej Generał Barcz. Znalazła ona swoje symboliczne dopełnienie w geście Cezarego Baryki, hamletyzującego bohatera Przedwiośnia, przyłączającego się na koniec – w stanie wielkiego zatroskania o kraj ojczysty – do buntowniczego marszu robotników na Belweder. Dziś najciekawsza byłaby odpowiedź na pytanie, czy obecną literaturę polską stać dziś na nowe Przedwiośnie? Które nota bene po blisko stuleciu od powstania nabrało nowych nieoczekiwanych znaczeń.

Odpowiedź jest jednak niemożliwa bez skrótowego, chociażby zarysowania sytuacji i pułapek, w jakie uwikłali się pisarze i cała niemal literatura polska po II wojnie światowej, zwłaszcza po 1949 r. Obecnie mało kto chce np. pamiętać (a jeszcze mniej mówić i pisać o tym), że w końcu lat czterdziestych znaczna część inteligencji polskiej, w tym większość pisarzy żyjących w kraju, uległa z własnej nieprzymuszonej woli urokowi nowej oficjalnej ideologii. Temu, jak je nazwał Czesław Miłosz, „ukąszeniu heglowskiemu”. Tej pokusie – jakże skądinąd zrozumiałej po latach okrutnie wyniszczających tkankę narodową wojny i okupacji – odgrywania roli piewców świetlanej przyszłości nowego powojennego świata. Wielu pisarzy przyjęło z satysfakcją wyznaczane im przez nowe władze polityczne role „inżynierów dusz ludzkich”. Skołatanych aż nadto zamętem podziałów polityczno-ideologicznych w sytuacji powstałej po nowym i nieoczekiwanym rozdaniu historycznych kart. Włodzimierz Maciąg pisał w książce Literatura Polski Ludowej 1944–1964 (wyd. 1966): „Odrębność jej od formacji poprzedzającej rysuje się bardzo wyraźnie – nie tylko w rezultacie naturalnej ewolucji; katastrofa biologiczna i cywilizacyjna, jaką stała się dla Polaków okupacja Niemiec hitlerowskich, zwycięstwo Armii Czerwonej, objęcie władzy przez lewicę, rewolucyjne reformy społeczne przeprowadzone w latach 1944–45 na ziemiach objętych nowymi granicami państwowymi – stanowiły fakty początkowe, zapowiadające strukturalne przeobrażanie się narodu polskiego, w jego układzie klasowym, w jego myśleniu, w jego poziomie cywilizacyjnym i jego ideowych konfliktach”.

W tej nowej sytuacji, czyli dominacji od 1949 r. doktryny tzw. realizmu socjalistycznego w sztuce (nazywanej w skrótowym przekąsie „socrealizmem”), pisarz polski stał się nagle figurą niesłychanie ważną, potrzebną, docenianą i ponad stan „dopieszczaną” przez władzę. Posypały się wysokie nakłady książek, nagrody oraz inne splendory – wyznaczniki jego pisarskiej pozycji. A że wielkich dzieł jakoś brakowało, nie miało istotniejszego znaczenia. Najmarniejszy „produkcyjniak” mógł być zawsze wywindowany na najwyższe pozycje przez ówczesną rozbudowaną machinę propagandową. Warto może gwoli sprawiedliwości dodać, że nie wszystkie pisane i wydawane wtedy utwory literackie należy bezrefleksyjnie potępiać w czambuł i odsyłać do lamusa. Zwłaszcza te, które wyszły np. spod piór pisarzy startujących jeszcze przed wojną.

Generalnie jednak „zwycięstwo” i osobiste satysfakcje wielu pisarzy (zwanych socrealistami) obracało się w klęskę literatury. Adolf Rudnicki, zresztą jeden z beneficjentów ówczesnej sytuacji miał odwagę mówić o tym wprost i autokrytycznie po wielu latach, w swym wspomnieniowym Krakowskim Przedmieściu pełnym deserów (wyd. 1986).

Strąceni z piedestału

Nie po raz pierwszy i nie ostatni – jak się to miało okazać jeszcze parokrotnie – polityczne uwikłanie literatury i literatów fatalnie odbiło się na wiarygodności oraz czytelniczym prestiżu dzieł i ich twórców. Po przełomowym październiku 1956 r. wielu z wywindowanych poprzednio na piedestał próbowało – tyle że teraz á rebours – utrzymać swe pozycje. Bezskutecznie na ogół, bo w owym symbolicznym i nowym „płaszczu Konrada”, szytym teraz na miarę nowej rewindykacyjnej postawy, nie było prawie niczego. „Pisarskie szuflady okazały się puste” – jak pisał wtedy Artur Sandauer w szkicach Bez taryfy ulgowej.

Ten długi okres po przełomowym październiku 1956, trwający niemal do końca lat siedemdziesiątych okazał się w sumie jednak dla literatury polskiej bardzo ważny i „tłusty” – w przeciwieństwie do znacznie już pod tym względem chudszych lat osiemdziesiątych i późniejszych. Początkowo wydawało się, że życie literackie w Polsce poszło w stronę niemal całkowicie zwyczajną (co wcale nie znaczy, że bezproblemową politycznie czy cenzuralnie, ale to temat osobny). Wydawało się, że zawsze już będzie mniej więcej tak, jak w innych normalnych krajach europejskich, gdzie „wiosna wiosnę znaczy…”.

Znani pisarze z przedwojennych jeszcze generacji wszystkich orientacji ideowych i politycznych wrócili w latach odwilży do swych wcześniejszych poetyk i zainteresowań literackich. Między innymi Leopold Staff, Zofia Nałkowska, Jerzy Szaniawski, Roman Brandstaetter, Leon Kruczkowski, Julian Przyboś, Artur Maria Swinarski, Ludwik Hieronim Morsztyn, Helena Boguszewska, Tadeusz Breza, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Parandowski, Maria Dąbrowska, Czesław Miłosz, Jerzy Andrzejewski, Zofia Kossak-Szczucka, Jerzy Zawieyski, Kazimierz Truchanowski, Maria Kuncewiczowa, Stefan Otwinowski, Marian Promiński, Lucjan Rudnicki, Adolf Rudnicki, Igor Newerly, Hanna Malewska, Michał Rusinek.

Także niedawni debiutanci literaccy pisali teraz swoje najlepsze utwory. W kraju byli to: Stanisław Dygat, Marian Brandys, Andrzej Braun, Roman Bratny, Leopold Buczkowski, Kornel Filipowicz, Witold Zalewski, Wilhelm Mach, Stanisław Lem, Stefan Otwinowski, Henryk Worcell, Wojciech Żukrowski, Julian Stryjkowski, Jan Józef Szczepański, Igor Newerly, Bohdan Czeszko, Jacek Bocheński, Tadeusz Konwicki, Sławomir Mrożek i wielu innych. Pojawiły się też na literackiej scenie nowe generacje pisarskie – na czele z tzw. pokoleniem „Współczesności” oraz następni – autorzy urodzeni w latach trzydziestych i późniejszych: Zbigniew Herbert, Marek Hłasko, Włodzimierz Odojewski, Stanisław Grochowiak, Władysław Lech Terlecki, Janusz Krasiński, Eugeniusz Kabatc, Stanisław Stanuch, Ryszard Kapuściński, Marek Nowakowski, Edward Stachura, Wiesław Myśliwski, Janusz Głowacki, Marian Pilot, Andrzej Żuławski, Zbigniew Żakiewicz, Stefan Chwin, Stanisław Srokowski, Edward Redliński, Józef Łoziński, Eustachy Rylski, Krystyna Kofta, Michał Jagiełło, Bohdan Zadura, Tadeusz Siejak i młodsi.

Obywatelsko-społeczny i narodowy ciężar obowiązków, mało raczej w tej skali znany „normalnym” literaturom zachodnim, w literaturze polskiej pozostał oczywiście jako nadal jeden z jej konstytutywnych składników. Teraz jednak pisarz został w znacznym stopniu zwolniony (uwolniony) z narzucanych odgórnie wymagań ideowych, niechcianych serwitutów, ostrych nacisków władz politycznych. Co nie znaczy, że ich nie było… Jednakże literatura polska okresu powojennego czterdziestoparolecia, mimo wszystkich realnie dzielących jej twórców różnic światopoglądowych i politycznych, barier pokoleniowych czy artystycznej wartości ich dorobku, po pierwsze istnieje. Na dodatek może się poszczycić całkiem niebagatelnym dorobkiem. To nie dla wszystkich zacietrzewionych „znawców” przedmiotu i teoretyków „czarnych dziur” było i jest oczywiste). Po wtóre, należą do niej utwory wszystkich pisarzy piszących po polsku, niezależnie od tego, do czego zdarzyło się im przynależeć organizacyjnie, jakie wyznawać poglądy polityczne i literackie oraz gdzie mieszkać (w Kołobrzegu, Lublinie, Warszawie czy w Londynie albo i w samym Nowym Jorku)! Pojawiały się wówczas – wbrew potocznie obowiązującym dziś obiegowym i steoretypowym opiniom – nowe i znaczące wiele do dziś w literaturze polskiej dzieła. Powstające często pod wpływem ożywiających je prądów XX-wiecznej nowatorskiej literatury światowej (udostępnianej już w pełni czytelnikowi polskiemu w licznych i znakomitych przekładach). Powstawały i ujawniły się wtedy bardzo różnorodne artystycznie i ideowo prądy, nurty, tendencje i zjawiska literackie. Na przykład w prozie.

Literatura o tematyce rozliczeń z poprzednią epoką, pochodząca z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych (Jerzy Andrzejewski, Julian Stryjkowski, Adam Ważyk, Wiktor Woroszylski). Zawsze ważny u nas i bogaty w dokonania nurt prozy historycznej, tworzonej przez pisarzy kilku kolejnych pokoleń (Teodor Parnicki, Władysław Jan Grabski, Jan Dobraczyński, Antoni Gołubiew, Hanna Malewska, Jadwiga Żylińska, Karol Bunsch, Marian Brandys, Jacek Bocheński, Ewa Nowacka, Ryszard Kurylczyk). Także literatura psychologiczno-obyczajowa, dotycząca egzystencjalnych konfliktów codzienności, konfrontacji postaw moralnych w nowej rzeczywistości społecznej (Henryk Worcell, Wilhelm Mach, Leopold Tyrmand, Eugeniusz Kabatc). Rodząca się na nowo beletrystyka spod znaku, nazywanego tak przez Henryka Berezę, „nurtu chłopskiego” (Jan Wiktor, Stanisław Piętak, Julian Kawalec, Tadeusz Nowak, Wiesław Myśliwski, Marian Pilot). Proza przywołująca czasy okupacyjnego i wojennego (w tym i obozowego) przetrwania, a także późniejszych konfliktów postaw moralnych (Seweryna Szmaglewska, Michał Rusinek, Jerzy Putrament, Jerzy Broszkiewicz, Bohdan Czeszko, Józef Hen, Roman Bratny, Zofia Posmysz, Witold Zalewski, Andrzej Kuśniewicz). Powstały wtedy różnorodne odmiany eksperymentalnych i awangardowych poszukiwań (Leopold Buczkowski, Kazimierz Truchanowski, Jan Drzeżdżon, Donat Kirsch). Czy wreszcie tak specyficzny dla literatury polskiej nurt satyryczno-groteskowego widzenia świata (Stanisław Zieliński, Michał Choromański, Sławomir Mrożek, Janusz Głowacki).

W poezji ówczesnej mieliśmy wtedy do czynienia z prawdziwym „boomem”. Dość przywołać takie nazwiska jak Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz, Anna Świrszczyńska, Julia Hartwig, Anna Kamieńska, Zbigniew Bieńkowski, Zbigniew Herbert, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz, Jan Bolesław Ożóg, Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz, Jerzy Harasymowicz, Tadeusz Nowak, Stanisław Grochowiak, Jarosław Marek Rymkiewicz, Ernest Bryll czy przedstawiciele pokolenia „Orientacji” – Jerzy Górzański, Krzysztof Karasek, Maciej Z. Bordowicz, Zbigniew Jerzyna, Krzysztof Gąsiorowski, Andrzej K. Waśkiewicz; przedstawiciele grupy poetyckiej „Teraz” – Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Adam Zagajewski. A także liczni przedstawiciele kilku innych nurtów literackich nowych roczników.

Przyjdzie bieda i wyrówna

Tego niemałego przecież, bogatego gatunkowo i różnorodnego problemowo literackiego dorobku z tych kilku powojennych dekad (literatury polskiej z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych) nie przekreśli nic i nikt. Widać to szczególnie teraz po upływie lat dziewięćdziesiątych, znacznie mniej łaskawych dla pisarzy i literatury. Żadne tam publicystyczno-propagandowe gadanie o jakichś „czarnych dziurach”, żaden ukaz polityczny czy uchwała jakiegokolwiek, najbardziej nawet szacownego, gremium. Pisał o tym m.in. Piotr Kuncewicz w swym pięcioksięgu Agonia i nadzieja (wyd. 1993–1994). Pisarze polscy okresu powojennego, z wyjątkiem może owych kilku socrealistycznych lat 1949–1955, byli znowu autentycznie czytani oraz potrzebni. Tym razem jednak potrzebni przede wszystkim czytelnikom. Przypomnijmy sobie majowe kiermasze książek czy długie kolejki po książki (także i tomy wierszy, prozy, reportaży pióra wielu polskich autorów) przed kawiarenkami PIW czy Czytelnika. A to chyba najlepszy z możliwych dla literatury układów. Jednakże – co warto podkreślić – po okresie stanu wojennego znaczna część polskich pisarzy wdała się w nowego typu „romans z polityką”, czasami ostry i nieskrywany specjalnie. Jedni wchodzili w układy z oficjalnym obozem rządzącym, drudzy – wręcz przeciwnie, z ówczesną solidarnościową opozycją polityczną.

Dla jednych i drugich, nie mówiąc już o samej literaturze, skończyło się to raczej fatalnie. Owych dzieł wybitnych niespecjalnie wiele wtedy przybyło, co teraz przyznają otwarcie przedstawiciele obu stron. Obowiązywały – i tu i tam – polityczne i pozaliterackie w konsekwencji kryteria ocen. A co najtragiczniejsze – polityczne uwikłania literatury i literatów odbiły się fatalnie na wiarygodności i prestiżu u czytelników.

Tym bardziej, że począwszy od lat dziewięćdziesiątych, doszło nawet do tego, że tylko naprawdę nieliczni z piszących obecnie autorów tekstów poetyckich czy prozatorskich mogą dziś mieć szansę na wznowienia swojego dorobku. I tylko niewielką nadzieję na publikację książkową swojej nowej twórczości i jej rzetelne omówienia (a gdzie dziś ta dawna, dziś kompletnie nieobecna prasa literacka?)! Polska literatura współczesna po 1989 r. w warunkach wolnego rynku wydawniczego stała się dla wydawców (będących kiedyś pod presją czytelników i ich dobrych gustów), towarem wręcz niechcianym! Nowe zaś władze państwowe i polityczne, pełne wyniosłego zadufania oraz désinteréssment wobec problemów kultury, pozostawiły pisarzy (i pozostawiają nadal) samym sobie. Ta nowa sytuacja stała się dla wielu twórców prawdziwym szokiem. Radzą sobie jakoś tylko ci, których książki są nagradzane w kraju lub wznawiane czy tłumaczone za granicą (np. noblistka Olga Tokarczuk). Albo też ci, którzy z owych dawnych „inżynierów dusz” umieli przekształcić się w zwyczajnych producentów – „wyrobników pióra”, dostarczycieli tekstów pokupnych i strawnych dla skomercjalizowanych wydawnictw czy nowych mass mediów (film, telewizja, teraz platformy streamingowe), producentów sensacji/erotyki, wydawanych najczęściej nadal i najchętniej pod anglosaskimi pseudonimami.

Istniejące dziś dwie organizacje pisarskie powstałe w stanie wojennym: Związek Literatów Polskich (ZLP) i opozycyjne wobec dawnej „reżimowej” władzy Stowarzyszenie Pisarzy Polskich (SPP), jadą obecnie na tym samym wózku. Ciągnie go zwykła, wcale nie metaforyczna, pisarska bieda, która jak ów przysłowiowy walec z piosenki Wojciecha Młynarskiego – „przyszła i wyrównała”. Ile w tym winy w postaci zaniechań ze strony władz kulturalnych państwa po roku 1989, a ile sytuacji odchodzenia od słowa drukowanego w stronę nowych, konkurencyjnych mediów i cywilizacyjnej technologicznej zmiany tego całego, jak mówią socjologowie, tradycyjnego „paradygmatu kulturowego”?

Na to istotnie zasadne pytanie: czy i komu jest dziś potrzebny pisarz w Polsce – nie ma jeszcze nadal jasnej odpowiedzi. Jak na razie wydaje się, że niespecjalnie zależy na nim komukolwiek. Ani wydawcom, bo nie jest to dla nich „towar” szczególnie ważący w ich komercyjnym bilansie ekonomicznym, decydującym obecnie o ich „być albo nie być”. Ani politykom (ciekawe, na jak długo?). Choć może i na szczęście, gdy pamięta się o tych „nadopiekuńczych” socrealistyczno-propagandowych praktykach i zainteresowaniach władz państwowych z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych, czy nawet potem z lat osiemdziesiątych. Ani także dla większości zwyczajnych konsumentów dóbr kultury, pozostających pod przemożnym wpływem producentów środków przekazu agresywnej kultury masowej… – co zarazem najgorsze w tej sytuacji.

Wydaje się jednak, że odpowiedź wyłaniała się już w początkach XXI wieku. I brzmi ona przeraźliwie banalnie – pisarz staje się powoli, ale jednak, coraz bardziej potrzebny przede wszystkim tym, którzy poszukują w literaturze czegoś więcej, niż samego tylko czystego i pragmatycznie rozumianego, nowego „interesu” politycznego, ideologicznego czy merkantylnego. Czy literaturze polskiej (jej części przynajmniej) uda się z tego wywikłać kiedyś ostatecznie? Rysuje się tu nawet dość wyraźnie coś w rodzaju czytelniczej presji społecznej, kulturowego dopingu międzynarodowej twórczej rywalizacji… Czy i jak wpłynie to na rozwój, pozycję i sytuację literatury polskiej? Przekonamy się wówczas, gdy dokona się w większym niż obecnie stopniu (wierzę w to!), także i sam proces opadania zainteresowania blichtrem i tandetą z kręgu wszechobecnej kultury masowej (nie tylko amerykańskiej i nie tylko w literaturze tam mocno obecnej). I kiedy okaże się (a co, pomarzyć nie można – zwłaszcza iż są już pierwsze i wcale niemałe tego oznaki), że nie na próżno tęskniliśmy wszyscy za literaturą nowoczesną, artystycznie i poznawczo atrakcyjną, polifonicznie wielogłosową, otwartą na świat, odporną na pułapki komercji i doraźnej polityki, niezafałszowaną żadnymi pozaliterackimi względami…

Być może znajdzie się tu też wkrótce miejsce nie tylko na nowe Przedwiośnie.

 

Esej ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

 

W odstępie zaledwie siedmiu miesięcy, w styczniu i sierpniu tego roku odeszli Inna Czurikowa i Gleb Panfiłow – wielka aktorka i wielki reżyser, jedno z najbardziej znanych rosyjskich małżeństw artystycznych, przez ponad półwiecze tworzące wspaniały filmowy duet.

Gleb Panfiłow należał do tej generacji reżyserów, która debiutowała w tak owocnych dla radzieckiej kinematografii latach sześćdziesiątych – byli wśród owych „młodych gniewnych” Andriej Tarkowski, Elem Klimow, Wasilij Szukszyn, Łarisa Szepitko, Andriej Michałkow-Konczałowski, Kira Muratowa, Aleksiej German, Ilja Awerbach, Andriej Smirnow. Chemik z wykształcenia, Panfiłow ukończył potem studia operatorskie i wyższe kursy reżyserskie; uprosiwszy o współpracę niemłodego już, legendarnego scenarzystę Jewgienija Gabriłowicza, zrobił wielkie wrażenie i odniósł ogromny sukces już dwoma swoimi pierwszymi filmami. Trzeba przejść i przez ogień (1968; Złoty Lampart na festiwalu w Locarno) oraz Początek (1970; Srebrny Lew w Wenecji) portretowały młode, wkraczające dopiero w życie dziewczęta, samorodne ludowe talenty, przeżywające chwile wielkich uniesień w zetknięciu ze sztuką i pierwszą miłością. W pierwszym utworze, którego akcja toczyła się gdzieś na zapleczu wojny domowej w latach 1918–1919, bohaterką była obdarzona talentem malarskim sanitariuszka w jednostce Czerwonej Armii, w czas ostatecznej próby dobrowolnie wybierająca śmierć z rąk białych, w tym drugim – współczesna młoda robotnica z małego miasta, która, wypatrzona przez reżysera podczas spektaklu w amatorskim teatrze, gdzie grała Babę Jagę, otrzymała główną rolę w filmie o Joannie d’Arc. W obu tych obrazach główne bohaterki zagrała wypatrzona wcześniej przez Panfiłowa na wielkim ekranie Inna Czurikowa, wnet jego żona i muza, której powierzał odtąd najważniejsze role w niemal wszystkich swych dziełach i która stała się tych dzieł prawdziwą współtwórczynią. W ankiecie naszego miesięcznika „Kino” wielu krytyków uznało Początek za jedno z najważniejszych na świecie dokonań filmowych roku. Duże wrażenie uczynił także kolejny film Panfiłowa, którego scenariusz, podobnie jak większości następnych, stworzył już sam – Proszę o głos (1975; Nagroda Jury w Karlowych Warach), którego bohaterką była mierząca się z nieprostymi problemami zawodowymi i tragedią rodzinną dojrzała kobieta czynu, przewodnicząca prezydium miejskiej rady narodowej. Nasz czołowy krytyk Kazimierz Młynarz napisał wtedy w poznańskim miesięczniku „Nurt”: „Po premierze Początku nazwano twórczość Panfiłowa najpiękniejszym pejzażem europejskiego kina. Po trzecim filmie – Proszę o głos – wiadomo już, że chodzi o mistrza kina światowego, którego możliwości i pasja są nieograniczone”.

*

W roku 1977, przygotowując dla wspomnianego „Nurtu” cykl rozmów z wybitnymi twórcami rosyjskimi na temat ich stosunku do Polski i jej kultury, zwróciłem się z prośbą o wypowiedź i do Gleba Panfiłowa. Powiedział mi wtedy tak:

„Gdy w ubiegłym roku po raz pierwszy odwiedziłem Polskę, uderzyło mnie przede wszystkim niezwykłe pokrewieństwo i podobieństwo naszych kultur. Nigdy nie przypuszczałem, że jesteśmy sobie tak bliscy, że łączy nas tak wiele. Wrażenie to było tym silniejsze, że wyjeżdżałem do Polski bez specjalnego uprzedniego przygotowania i odbierałem wszystko spontanicznie, na świeżo.

Zawsze ciekawiło mnie polskie kino, poczynając od Wajdy i Kawalerowicza poprzez Zanussiego, na najmłodszym pokoleniu kończąc. Ale w ciągu dwukrotnego pobytu w Polsce największe wrażenie na mnie i na mojej małżonce wywarł polski teatr. Z wielkim zainteresowaniem oglądaliśmy spektakle Swinarskiego, Hanuszkiewicza, Szajny – teatry to zupełnie odmienne, ale właśnie dlatego można było ocenić diapazon waszych twórczych poszukiwań. Od dawna fascynowała mnie polska plastyka, w szczególności plakat – wedle mnie najlepszy na świecie. Podróżowałem niemało, lecz nic lepszego od polskiego plakatu nie widziałem. Cechuje go cudowne poczucie stylu i formy; zresztą ów wyostrzony zmysł formy uważam w ogóle za rzecz charakterystyczną dla polskiej sztuki, za jej wyróżnik. I w tym właśnie widzę – na tle generalnego podobieństwa – pewną różnicę naszych kultur, jakkolwiek i sztuka rosyjska, choćby w pierwszych dziesięcioleciach naszego wieku, dokonała właśnie w dziedzinie formy tak wielu znaczących odkryć. Troskę o formę uważam w twórczości za rzecz niezwykłej wagi – przecież forma, sposób wyrażania stanowi w określonym stopniu i o treści; jeśli artysta nie znajdzie odpowiedniej formy, o treści poza nim nie dowie się nikt”.

*

Że należy do twórców niekoniunkturalnych, niezbicie udowodnił Panfiłow i swym następnym dziełem – nakręcony w 1979 r. demaskatorski Temat, o wysoko notowanym oficjalnie, lecz grzęznącym w artystycznych kompromisach dramatopisarzu, musiał czekać na premierę aż do początków pierestrojki, kiedy to dostał też Złotego Niedźwiedzia w Berlinie. Lata te zaowocowały również dwiema świetnymi ekranizacjami rodzimej dramaturgii: najpierw „melancholijnie smutną, niepozbawioną wszakże szczypty optymizmu” (Edward Pawlak) opowieścią o młodej kelnerce z syberyjskiej osady – Walentyną (1981) wedle Zeszłego lata w Czulimsku Aleksandra Wampiłowa, potem zaś ponurą historią tyleż bezwzględnej, co świadomej zbliżającego się upadku swego świata majętnej właścicielki przedsiębiorstwa żeglugowego – Wassą (1983; Nagroda Główna w Moskwie) według Wassy Żeleznowej Maksyma Gorkiego.

Do Gorkiego Panfiłow – znowu ostentacyjnie bezkompromisowy – powrócił w roku 1990, wziąwszy na warsztat jego słynną Matkę, co było aktem odwagi tak artystycznej (po niegdysiejszym arcydziele Pudowkina), jak i obywatelskiej (uczynił to przecież w momencie, gdy literacki oryginał z jego i ideologią, i estetyką usiłowano bezpowrotnie odesłać do lamusa). Ten ryzykowny zamiar zrodził wszelako film zaiste znakomity – po premierowym pokazie w moskiewskim Domu Filmowca nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że oglądałem być może najlepszy obraz radziecki ostatniego pięciolecia. Opowieść o dojrzewaniu proletariusza i jego matki do rewolucji stała się dla Panfiłowa okazją i pretekstem do stworzenia ponad trzygodzinnej epopei, malującej szeroką panoramę Rosji u początków dwudziestego stulecia – rosyjski pejzaż, rosyjskiego człowieka, rosyjską duszę, ukazanych we wspaniale wyrazistych ujęciach, z wyszukanymi metaforami, z sugestywnymi aluzjami. Pojawiał się na ekranie w tej Panfiłowowskiej Matce i car (w rozmowie ze swym ministrem), i Lenin (pracujący nad artykułem w Londynie); byli pijani, nurzający się w błocie robotnicy, ale był też piękny jak Apollo młody Fiodor Szalapin z towarzyszącą mu piękną damą i uroczą córeczką; były w tym filmie wielkość i podłość, słońce i mrok, wykwint i zezwierzęcenie, uroda i brzydota, wszystkie kontrasty i sprzeczności wielkiego kraju w przededniu wielkiej przemiany i towarzyszącej jej wielkiej ofiary, w której sens reżyser zdawał się niewątpliwie wierzyć. Pokazana w Cannes ta Matka przyniosła Panfiłowowi Nagrodę Specjalną Jury „za wybitne osiągnięcia artystyczne”.

Po Matce Panfiłow jako filmowiec dziesięć lat milczał. Już u progu naszego wieku przedstawił solenny i głęboki obraz Carska rodzina Romanowów (2000) o ostatnim półtoraroczu życia Mikołaja II i jego najbliższych. Potem pojawiły się telewizyjne i kinowe adaptacje Kręgu pierwszego Aleksandra Sołżenicyna oraz Niewinnych winowajców Aleksandra Ostrowskiego; ostatnią pracą reżysera była ekranizacja Sołżenicynowego Jednego dnia Iwana Denisowicza (2021; główna nagroda na festiwalu Efebo d’Oro w Palermo). Jak napisał już po jego śmierci jeden z rosyjskich krytyków, w okresie poradzieckim (w przeciwieństwie do niektórych swych kolegów) Panfiłow stawiał sobie wysoko poprzeczkę do końca.

*

A Inna Czurikowa – u Panfiłowa Tania Tiotkina w Trzeba przejść i przez ogień, Pasza Stroganowa w Początku, przewodnicząca Uwarowa w Proszę o głos, Sasza Nikołajewa w Temacie, Anna w Walentynie, tytułowa Wassa, Pelagia Niłowna w Matce, Natalia Gierasimowicz w Kręgu pierwszym, Otradina w Niewinnych winowajcach, Mniszka w Iwanie Denisowiczu – grywała również w ważnych filmach innych wybitnych rosyjskich twórców, też wielokrotnie za nie wyróżniana, m.in. Srebrnym Niedźwiedziem w Berlinie. Nadto przez niemal półwiecze była związana ze znanym moskiewskim Teatrem im. Leninowskiego Komsomołu (późniejszym Lenkomem), gdzie występowała m.in. w Hamlecie Szekspira (jako Ofelia w spektaklu Andrieja Tarkowskiego i Gertruda w przedstawieniu swojego męża, który sporadycznie zajmował się też reżyserią teatralną), grała Komisarza w Tragedii optymistycznej Wsiewołoda Wiszniewskiego, Mamajewą w Pamiętniku szubrawca Ostrowskiego, Arkadinę w Mewie Czechowa. Głębi jej interpretacji i maestrii jej aktorskiego warsztatu nikt nigdy nie kwestionował; odchodziła w glorii jednej z największych współczesnych artystek rosyjskiej sceny.

Przeżyła lat siedemdziesiąt dziewięć; Panfiłow o dziesięć więcej. Spoczęli obok siebie na najważniejszym cmentarzu Rosji – moskiewskim Nowodziewiczym.

Dr Grzegorz Wiśniewski – historyk kultury, eseista, autor kilkunastu książek poświęconych kulturze polskiej oraz rosyjskiej.

***

„Nie możemy milczeć wobec rosyjskiej agresji przeciwko Ukrainie. Kto milczy w obliczu zła, staje się jego wspólnikiem” – oświadczył Siemion Byczkow, wybitny rosyjski dyrygent. Gdy rosyjska armia najechała na Ukrainę, Kongres Inteligencji Rosji opublikował otwarty apel „do podżegaczy wojennych”, w którym Kongres ostrzegł przed „hańbą, która spada na nas wszystkich i na przyszłe pokolenia Rosjan”. W pierwszym dniu apel podpisało stu trzydziestu wybitnych artystów i naukowców. Wśród sygnatariuszy apelu nie było ani Gleba Panfiłowa, ani jego żony Inny Czurikowej. Czurikowa nie chciała wierzyć, że inna wielka rosyjska aktorka Lija Achiedżakowa jednoznacznie potępiła agresję i na znak protestu opuściła teatr „Sowriemiennik”, gdzie była największą z gwiazd. „Nie, ona nie mogła tego zrobić. Ona jest z nami” – przekonywała siebie Czurikowa.

Milczenie Panfiłowa i Czurikowej było tym bardziej dojmujące, że pokoleniu „lat sześćdziesiątych” (XX wieku), do których ich zaliczano, przypisywano rolę niemalże zbawcy honoru inteligencji rosyjskiej. „Sześćdziesiętnicy” swoim gniewem, poszukiwaniem swobody wyrazu artystycznego, swoim buntem przeciwko pozostałościom stalinizmu stworzyli mit kiełkującej w ZSRR wolności, którą zadławiły lata breżniewowskiego zastoju.

Obok Panfiłowa, tylko dwaj inni reżyserzy – Andriej Michałkow-Konczałowski i Andriej Smirnow – spośród tych, których wymienia Grzegorz Wiśniewski, dożyli „dnia wielkiego moralnego egzaminu”, gdy trzeba było opowiedzieć się: przeciwko Złu czy za rosyjskim imperializmem. Andriej Smirnow (autor m.in. genialnego filmu Dworzec Białoruski) rosyjską inwazję potępił. Michałkow-Konczłowski, brat Nikity Michałkowa, zagorzałego akolity Putina, wojnę faktycznie poparł. „Ukraina skazana jest na to, aby być razem z Rosją”, oświadczył. Panfiłow przemilczał – utracił szansę na to, aby ugruntować mit „sześćdziesiętników” i przejść do historii.

Wielu wybitnych twórców rosyjskich wystąpiło przeciwko wojnie. Część z nich wyemigrowała. Ale równie wielu, może nawet większość, małodusznie stchórzyła lub wręcz poparła agresję. Okazało się, jak już niejednokrotnie w historii, że dla wielu rosyjskich demokratów i progresistów wolność i demokracja kończy się, gdy rzecz idzie o wolność i niepodległość Ukrainy czy Białorusi.

Redakcja „Res Humana”

Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch” była w latach 70. i 80. największym w Europie Środkowo-Wschodniej koncernem prasowo-wydawniczo-kolportażowym, stanowiąc w ówczesnym ustroju istotny element sprawowania władzy. Realizowane przez RSW cele polityczne i ekonomiczne miały charakter nadrzędny, ale zakres jej działalności wykraczał daleko poza nie, będąc istotnym i wyjątkowo cennym wkładem w wiele dziedzin życia społeczno-kulturalnego kraju.

W sierpniu 1989 r., na posiedzenie Biura Politycznego trafił dokument mojego autorstwa o koniecznych zmianach i przekształceniach w Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej. Projektu nie poparł Mieczysław Wilczek – wtedy pełnomocnik KC PZPR ds. działalności gospodarczej – uważając, że najlepiej byłoby po prostu rozdać zespołom pracującym w RSW cały jej majątek poprzez: „autentyczny podział RSW na mniejsze spółdzielnie, całkowicie pod każdym względem samodzielne, posiadające osobowość prawną i dysponujące swoim majątkiem bez jakichkolwiek pozaprawnych ograniczeń”. Z wielu powodów w tamtym szczególnym okresie nie było to możliwe; mój projekt zmian został przyjęty, a wraz z nim otrzymałem rekomendację na prezesa Spółdzielni.

Obejmować miały przede wszystkim: przekształcenie w finale RSW w spółkę akcyjną z samodzielnymi, ekonomicznie dochodowymi podmiotami, zmianę statusu wielu jednostek poprzez ich łączenie (np. kluby Międzynarodowej Prasy i Książki, czyli empiki, w jedno przedsiębiorstwo) i przebudowę oferty tytułowej – likwidację, zawieszenie, przekształcenie bądź przekazanie innym gestorom wielu tytułów deficytowych albo specjalistycznych. W swoim czasie mówiłem: „[…] zgadzam się z tymi, którzy chcą nie reformy, ale całkowitej zmiany dawnej struktury RSW. Została ona stworzona w określonym typie państwa. Służyła politycznemu monopolowi jednej partii. Struktura i koncepcja takiej RSW należy już do tamtych czasów, do historii. Jest ona dziś nieskuteczna politycznie, nieefektywna ekonomicznie i w obecnym kształcie niereformowalna. Wiem, że te słowa w ustach prezesa tej instytucji brzmią jak herezja. Ale jakże często właśnie herezje okazywały się zbawienne. Atakowany dziś majątek RSW nie pochodzi z grabieży czy zawłaszczeń. Jest on bez wątpienia rezultatem rozwoju tej firmy, warunkowanego politycznymi układami przeszłości, a co za tym idzie – korzyściami, jakie dawał związek z władzą. Ale przecież nie tylko. Majątek ten powstawał latami dzięki pracy tysięcy ludzi w niej zatrudnionych. Dziennikarzy i drukarzy, kioskarzy i wydawców, redaktorów i spedytorów. Nie zawsze byli oni dobrze wynagradzani, nie zawsze mieli znośne warunki pracy. To oni stworzyli swoje miejsca pracy i są solą tej potrzebnej dziś lewicy i Polsce firmy”.

W tym czasie trwała już prowadzona przez „Gazetę Wyborczą” ostra kampania przeciw RSW: „Rozparcelować molocha”, „Moloch – politruk”, „Portret molocha” itp. Jedną więc z pierwszych rzeczy było powołanie rzecznika prasowego Spółdzielni, którym został znany dziennikarz, były korespondent PAP w Jugosławii Franciszek Lewicki. Rozpoczęliśmy odpowiadanie na niezasadne zarzuty, pisaliśmy oświadczenia, organizowaliśmy często konferencje prasowe, jednostki terenowe zaczęły otrzymywać bieżącą informację o podejmowanych decyzjach i zmianach, występowałem w radio i tv. Udzieliłem także obszernego wywiadu „Gazecie Wyborczej” na temat licznych kwestii RSW, który przeprowadziła Anna Bikont. Publikacja tego materiału była ważna, gdyż odpowiedziałem na wszystkie, często trudne bądź prowokacyjne pytania, a nadto miał ukazać się właśnie w tym tytule. Autoryzacja tekstu, poza drobnymi i mało ważnymi poprawkami nie wywołała żadnych kontrowersji. I ukazał się bez zmian 16 listopada 1989 r., ale pod znamiennym tytułem: „Niczego co nasze Polsce nie oddamy”. Redakcja, której nie odpowiadały moje wywody i argumenty, postanowiła je zdezawuować, wykorzystując swoje prawo do nadawania tytułów publikowanym tekstom (każda redakcja ma takie uprawnienia).

Jednocześnie ruszyły prace nad radykalną przebudową oferty tytułowej, co ze zrozumiałych względów wywołało niepokój i niechęć w tych zespołach, których status miał się zmienić lub miały nawet przestać istnieć. Jeżeli w tamtym czasie wszystkie dzienniki były dochodowe, to z 31 tygodników partyjnych zaledwie dwie trzecie, a wśród innych periodyków PZPR wszystkie były deficytowe. Podjęte działania zmniejszyły dotychczasową ofertę wydawniczą RSW o 80 tytułów (ogółem 248), polepszając jej kondycję finansową. Powstał również dokument o nowym statusie redakcji, umożliwiający m.in. powołanie przez nią samodzielnego wydawnictwa.

Powstała Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej zażądała zmian niektórych redaktorów naczelnych, m.in. „Gazety Krakowskiej”. Według mojej opinii powyższa sprawa miała skomplikowany i wielowymiarowy charakter. Z jednej strony ówczesne kierownictwo „GK” nie uczestniczyło aktywnie w procesie przemian i poszukiwań w PZPR, jaki miał miejsce w tym czasie, co niewątpliwie można było bez trudu zauważyć na łamach. Z drugiej, ludzie przygotowujący zmiany i nową partię chcieli mieć liczący się wpływ na kształtowanie w Krakowie i Małopolsce określonych opinii i poglądów. Zaważył tu również spór Andrzeja Urbańczyka, pretendującego na to stanowisko, z I sekretarzem KK PZPR Józefem Gajewiczem (w swoim czasie został przez niego odwołany ze stanowiska szefa krakowskiego ośrodka TVP). Zebranie w tej sprawie w „GK” miało dramatyczny i burzliwy charakter – nikt z kolegium redakcyjnego nie poparł kandydatury Urbańczyka, co nie mogło mieć jednak wpływu na dokonanie zmiany. Niedługo po likwidacji RSW Andrzej Urbańczyk został odwołany z tej funkcji przez terenowego pełnomocnika Komisji Likwidacyjnej, wg nowych zwyczajów, na korytarzu.

W związku z tragicznie niskim nakładem, a co za tym szło, bardzo złą sytuacją finansową „Życia Literackiego”, w konsekwencji ograniczeniem jego znaczenia, wpływu i pozycji na rynku czytelniczym, musiałem odwołać wieloletniego redaktora naczelnego Władysława Machejka, który był powszechnie atakowany i obwiniany za taki stan pisma. Chciałem uratować ten tytuł dla Krakowa i dla kraju wierząc, iż nowy szef uzyska w środowisku literackim poparcie dla sanacji pisma, które deklarowali również, w interwencjach u mnie, solidarnościowi posłowie. Okazało się to jednak niemożliwe.

Wszystkie te i wiele innych zmian, wraz z rozwiązywaniem tysięcy wewnętrznych problemów koncernu, dokonywało się niejako w akompaniamencie narastających, różnego rodzaju działań zmierzających do likwidacji RSW. Pierwszym, trzy dni po moim tam przyjściu, było stanowisko Prezydium KKW „Solidarność” w sprawie wolności prasy i demonopolizacji, które powinna zbadać odpowiednia komisja sejmowa. No i odbyło się posiedzenie Komisji Kultury i Środków Masowego Przekazu, na którym składałem informację o RSW i odpowiadałem na pytania posłów, a z niektórymi ostro polemizowałem, co bardzo zdenerwowało prowadzącego obrady Andrzeja Łapickiego. Posłowie podjęli decyzję o kontroli RSW przez NIK – późniejsze jej wnioski nie dały jednak podstaw do jakichkolwiek działań restrykcyjnych. Miejscowa „Solidarność” też się uaktywniła i zagroziła strajkiem, co było błahostką, gdyż zrzeszała niewiele zatrudnionych ogółem w koncernie na różnego rodzaju umowach.

Później podjęto próbę zmiany prawa spółdzielczego tak, aby można było rozwiązać RSW, przyjęto ustawę o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, powołano rządową komisję ds. majątku po PZPR (w tym RSW), miała miejsce próba uchwalenia ustawy o przejęciu majątku PZPR zgłoszona przez posła Łopuszańskiego, a wreszcie obligatoryjne przedterminowe wybory władz statutowych wszystkich spółdzielni – na podstawie ustawy z 20 stycznia 1990 r.

W RSW byłem świadkiem narodzin, w formie niejako embrionalnej, dwóch nowych ważnych tytułów prasowych. Pierwszym było czasopismo „Na lewicy” z redaktorem naczelnym Mieczysławem Rakowskim, które później jako „Dziś. Przegląd Społeczny” od 1990 r. do 2008 r. miało liczący się wpływ na kształtowanie lewicowej refleksji intelektualnej. Propozycję drugiego tytułu pod nazwą „Ostrze” złożył Jerzy Urban 15 marca 1990 r. Nic z tego wtedy nie wyszło, ale później ukazał się pierwszy numer „Nie”. Dla mnie ten drugi projekt miał ciąg dalszy – ktoś sobie ubzdurał, że „Nie” rozpoczęło edycję dzięki papierowi otrzymanemu z RSW i stąd byłem dwukrotnie na tę okoliczność przesłuchiwany w prokuraturze warszawskiej.

SdRP podejmowała rozmowy z przedstawicielami rządu, a my w zarządzie przygotowaliśmy trzy warianty ograniczonej, w bardzo poważnym stopniu, Spółdzielni. Pisaliśmy w informacji dla posłów m.in.: „RSW przygotowała szczegółowy program ograniczenia zakresu swego działania oraz przekazania majątku na rzecz państwa, ugrupowań lewicowych oraz innych instytucji i organizacji. Propozycje dotyczące tej sprawy były kilkakrotnie prezentowane zarówno w oświadczeniach SdRP, jak i kierownictwa Spółdzielni. Mieliśmy prawo oczekiwać, że program ten będziemy mogli przedstawić Komisji Rządowej zakładając, że w drodze poważnych negocjacji możliwe będzie wypracowanie kompromisowych rozwiązań. Tak się nie stało. Dlatego też wszelkie obecne, publiczne dywagacje przedstawicieli rządu na temat czy SdRP i RSW chciałyby zrzec się 60% czy 80% majątku Spółdzielni uznać należy za nieporozumienie. Dyskusja na ten temat nie została w ogóle rozpoczęta, bowiem Komisja Rządowa do niej nie dopuściła i taką dyskusję wręcz wykluczyła”.

Chodziło po prostu o likwidację RSW i na tej drodze podjęto jeszcze jedną próbę poprzez wyprowadzenie ze Spółdzielni dwóch członków (ZHP zadeklarowało na piśmie z 12 marca 1990 r. swoje wyjście; istniały też obawy, że podobnie uczyni ZMW). Według obowiązującego wtedy prawa, RSW jako spółdzielnia osób prawnych, musiała liczyć minimum trzech członków, a w tym czasie liczyła pięciu – wyprowadzenie kolejnych zagrażało automatycznym postawieniem Spółdzielni w stan likwidacji. W dniu 16 marca 1990 r. odbyło się Walne Zgromadzenie RSW, w czasie którego przyjęto rezygnację ZHP, podjęto także decyzję o wprowadzeniu dwóch nowych członków Spółdzielni: SdRP i Fundacji Wschód-Zachód z następującym podziałem udziałów: SdRP – 51%, ZSMP – 9%, ZMW – 9%, ZSP – 9%, Liga Kobiet Polskich – 12%, Fundacja Wschód-Zachód – 10%.

Pomimo rosnącego zagrożenia zdecydowana większość jednostek RSW, a także pracujących w niej dziennikarzy, czy to z racji wieloletnich związków, czy też obaw o nieznaną przyszłość, wykazywała pełną subordynację, a frondy miały charakter incydentalny. Należały do nich, wraz z wystąpieniami do ministra Jacka Ambroziaka, działania Centralnej Agencji Fotograficznej i „Głosu Wybrzeża”, także redakcji „Trybuny Opolskiej”, komitetu pracowniczego „Interpress” i „Gazety Współczesnej”. To bardzo niewiele jak na dokonaną w tym czasie zmianę układu politycznego w kraju i zmasowany atak na wszystko, co kojarzyło się z RSW. Można stwierdzić, że zdecydowana większość dziennikarzy zachowała w tej sytuacji wyjątkowy umiar w stosunku do tak powszechnych wtedy emocji i upowszechnianych poglądów.

Prasa i dziennikarze zatrudnieni w Spółdzielni, od czasu wyprowadzenia sztandaru PZPR, pozbyli się politycznego decydenta, cenzura przestała działać, a konkurencja ze strony nowej siły politycznej, poza „Gazetą Wyborczą”, była żadna. Ludzie dalej czytali prasę wydawaną przez RSW, coraz bardziej odważną, niezależną i krytyczną. A sytuacja w kraju bynajmniej nie wskazywała, że już „każdy będzie miał bułkę z masłem i szynką” (to słowa Lecha Wałęsy ze spotkania na krakowskim Rynku Głównym). Ba, dla wielu i bułki zaczynało brakować. Należało więc oczyścić pole informacyjne i opiniotwórcze.

Powyższą opinię potwierdza fakt, że po przyjęciu ustawy o likwidacji RSW nastąpił powszechny proces rugowania redaktorów naczelnych (i nie tylko) i obsadzania stanowisk swoimi ludźmi. Rozpoczęła się w praktyce kolejna, cicha i tak nienazywana, weryfikacja dziennikarzy. Kierowana tymi samymi politycznymi względami, co poprzednia, tyle że o wiele większa, przy której tzw. weryfikacja w początkach stanu wojennego wygląda jak niewinna zabawa. O tym nikt oczywiście publicznie nie wspomniał ani o los tych ludzi się nie troszczył. Likwidacja RSW rozpoczęła się niejako w piątek 16 marca 1990 r., kiedy zadzwonił do mnie późnym wieczorem szef URM minister Jacek Ambroziak z pytaniem o przebieg Walnego Zgromadzenia i z poważnymi pretensjami w związku z rozszerzeniem jego składu. Zapytał, bardzo zdenerwowany, na jakiej podstawie WZ podjęło takie decyzje? „Na podstawie obowiązujących przepisów prawa” – odpowiedziałem, co zresztą było przedmiotem wcześniejszych naszych ekspertyz prawniczych. Z rozmowy wywnioskowałem, iż nasz plan przeciwdziałania ograniczeniu liczby członków RSW był bardzo nie w smak panu ministrowi. Waldemar Kuczyński, opisując te wydarzenia twierdzi, iż premiera Tadeusza Mazowieckiego bardzo zdenerwował fakt wejścia do RSW SdRP i dlatego podjął decyzję o natychmiastowym, jeszcze w niedzielę, przygotowaniu ustawy o likwidacji RSW i skierowaniu jej na posiedzenie Rady Ministrów w najbliższy poniedziałek. Powyższe fakty są nie tylko sprzeczne z dalszym przebiegiem zdarzeń, ale także z zasadami logiki, bowiem rząd doskonale sobie zdawał sprawę, iż przekazany nowej partii – SdRP – przez ostatni Zjazd PZPR majątek obejmuje także udziały w RSW. Zresztą kwestie RSW były kilkakrotnie przedmiotem obrad i deklaracji SdRP upublicznianych w prasie. Sam więc fakt formalnego wprowadzenia SdRP do RSW nie mógł być jakimś szczególnym zaskoczeniem. Czyżby więc, w obliczu nieudanych, wcześniejszych prób likwidacji RSW, autor tych słów musiał je ukryć, tworząc nieprawdziwą opowieść? Ponadto Kuczyński twierdzi, że proponowana przez posła Łopuszańskiego ustawa o przejęciu majątku PZPR nie zyskała aprobaty rządu ze względu na jej „bolszewicki” charakter, natomiast w ustawie o likwidacji RSW podobnego charakteru nie dostrzega.

Następnego dnia, w sobotę o godzinie 9.30 w URM odbyło się spotkanie kierownictwa RSW i przedstawicieli SdRP z Komisją Rządową ds. Majątku Partii Politycznych, które prowadził Aleksander Hall (minister bez teki). Postawiono ultimatum: albo RSW samo ograniczy się do: jednej drukarni, jednego dziennika ogólnopolskiego, jednego tygodnika, jednego miesięcznika, kilku dzienników terenowych oraz jednego wydawnictwa książkowego, albo ulegnie likwidacji. Zgodę na powyższe rozwiązanie kierownictwo SdRP i Zarząd RSW miały wyrazić o godzinie 16.00 w dniu następnym (niedziela). Po 15 minutach spotkanie zakończyło się. Po nim odbyło się posiedzenie Zarządu RSW, zaś w niedzielę, w godzinach porannych, spotkanie z kierownictwem SdRP. Wyraziliśmy wtedy naszą dezaprobatę co do dwóch kwestii: sposobu i trybu rozmów, jaki narzuciła Komisja Rządowa oraz oczekiwanej zgody na tak sformułowane samoograniczenie RSW, na które nie może przystać Zarząd, gdyż nie jest do tego upoważniony. Mogło to zrobić jedynie Walne Zgromadzenie RSW. Poza kwestiami formalnymi nie chcieliśmy brać tak wielkiej odpowiedzialności na nasze głowy, zdając sobie jednocześnie sprawę ze wszystkich, płynących z tego faktu, konsekwencji.

18 marca w oświadczeniu pisaliśmy także: „Zarząd RSW wyraża wolę i gotowość dołożenia wszelkich starań, aby proces przemian strukturalnych Spółdzielni służył jak najlepiej potrzebom społecznym i odpowiadał interesom wszystkich zainteresowanych, a jednocześnie odbywał się w szacunku dla obowiązującego prawa”. SdRP opublikowała (socjaldemokracja) stanowisko, w którym zobowiązuje się, jako udziałowiec RSW, przekazać wiele jednostek i tytułów RSW – odpowiadało ono tzw. trzeciemu minimalnemu wariantowi do planowanych negocjacji, opracowanemu w swoim czasie przez nas, ale daleko odbiegało od propozycji Komisji Rządowej.

Strona rządowa nie podjęła jednak żadnych dalszych negocjacji, co było dowodem jej determinacji i jednocześnie wyrazem słabości SdRP. Nadała bieg ustawie o likwidacji RSW w dniu 19 marca, kierując jej projekt do Sejmu. Innego wyjścia, pomimo wcześniejszych, licznych usiłowań, już nie miała. Był to jedyny sposób na uporanie się z RSW pomimo niewątpliwej świadomości łamania obowiązującego prawa spółdzielczego.

Rządowe uzasadnienie likwidacji RSW, wynikające z braku porozumienia z Socjaldemokracją RP w sprawie zasadniczego ograniczenia działalności Spółdzielni, opierało się na zarzutach dotyczących preferencji finansowych, na jakich działała, zaszłościach historycznych związanych z jej powstawaniem, na idei budowy pluralizmu informacyjnego oraz dążeniu do usunięcia kluczowego elementu poprzedniego ustroju. Warto dodać, że strona rządowa wcale nie dążyła do rzeczywistego porozumienia z Socjaldemokracją RP w sprawie dalszych losów RSW, a wykorzystała element siły i szantażu.

Przywoływane argumenty o pluralizmie prasy ukrywały obawy solidarnościowej władzy związane z narastającymi problemami wynikającymi z transformacji – niepokojami społecznymi – które mogła podtrzymać albo nawet aktywnie popierać prasa RSW.

Dodać należy, że twórcy ustawy likwidacyjnej, jak też jej wykonawcy, byli zauroczeni wejściem do prasy obcego kapitału, często za grosze, jak np. zakup wspominanej wcześniej drukarni prasowej w Krakowie przez amerykański koncern. Skutkowało to w skali kraju, w dalszej konsekwencji faktem, że większość aktualnie wychodzących tytułów prasowych jest (bądź była przed zakupem Orlenu) w zagranicznych rękach. Brak wyobraźni co do skutków podejmowanych decyzji, naciski polityczne (wtedy m.in. Wałęsy będącego w opozycji do Mazowieckiego) spowodowały, że ogromna część majątku Spółdzielni została po prostu zaprzepaszczona – zmarnowana, rozkradziona. W tym wielkim „skoku na kasę” aktywnie uczestniczyło także Porozumienie Centrum – poprzednik PiS – które do dziś nie rozliczyło się z 700 tysięcy złotych (wg ówczesnego nominału) z majątku RSW. I taki to nowy ład powstał na przekonaniu, że wolny rynek wszystko sam ureguluje.

Przyjęcie już 22 marca przez Sejm ustawy o likwidacji RSW nie spowodowało samoistnego rozpadu Spółdzielni. Jeszcze jakiś czas, do jej uprawomocnienia się, tam byłem. I zjawił się „Brazylijczyk” mówiący świetnie po polsku i oferujący mi 20 tys. dolarów (wtedy to były jeszcze duże pieniądze) za pomoc w odsprzedaniu jednej z agend RSW. Transakcji z wiadomych powodów nie zrobiliśmy, ale za to długo zastanawiałem się, czy to nie była tak modna „prowokacja dziennikarska”? A może jeszcze jakaś inna?

W tym czasie mój przyjaciel z Londynu Jerzy Kulczycki, a jednocześnie długoletni bliski znajomy Tadeusza Mazowieckiego, zaproponował premierowi, bez mojej wiedzy, abym to ja został likwidatorem RSW, uzasadniając to wieloma argumentami. Premier odpowiedział: może i masz rację, ale wiesz, że jest to niemożliwe. Natomiast prezydent Wojciech Jaruzelski zaprosił mnie do Belwederu, radząc się, kiedy ma podpisać ustawę o likwidacji RSW i wyrażając troskę, czy jestem na to przygotowany. Odparłem, że jak najszybciej, i że świadomość końca tej instytucji od pewnego czasu dobrze jest mi znana.

Pierwsze i jedyne spotkanie kierownictwa RSW z przedstawicielami Komisji Likwidacyjnej rozpoczęło się 6 kwietnia 1990 o godz. 14.00, ale jeszcze wcześniej przygotowaliśmy dla SdRP rekomendacje problemów do podjęcia w okresie likwidacji Spółdzielni, pisząc m.in.: „W normalnych warunkach europejskich bądź światowych likwidacja tej wielkości firmy i o takim stanie zróżnicowania oraz wielości umocowań prawnych trwać winna minimum 5 lat. Ustawodawca przewiduje, co można pośrednio wnioskować z Ustawy o likwidacji RSW, iż likwidacja powinna się zakończyć 31 lipca 1991 roku. Jest to termin nierealny, chyba że mieć będą miejsce dwa zjawiska. Pierwsze, przekazanie zdecydowanej części majątku RSW na rzecz Skarbu Państwa, co umożliwia Ustawa, a więc de facto nacjonalizację i drugie, proces globalnego bałaganu powiązany z wyprzedażą majątku za niskie kwoty, przede wszystkim kapitałowi obcemu […] Ustawa specjalna w sprawie likwidacji RSW, naruszająca artykuł 7 i 16 Konstytucji, stanowi ten rodzaj postępowania, o którym Rząd i aktualne siły polityczne chciałyby jak najszybciej zapomnieć. Podyktowana względami politycznymi jest niezwykle trudna do wytłumaczenia”.

Godzi się podkreślić, że podczas sejmowych obrad nadzwyczaj odważnie i merytorycznie zabierali głos, w obronie RSW i krytycznie o rodzącym się nowym „ładzie informacyjnym”, posłowie lewicy Izabela Sierakowska, Marek Siwiec, Sławomir Wiatr. Niestety, poza aktywnością swoich posłów w tej debacie SdRP nad faktem likwidacji koncernu przeszła niejako do porządku dziennego nowej rzeczywistości. Notabene lewica przez ponad trzydzieści lat nie doceniła i nie rozwiązała pozytywnie problemu swojej trwałej, ważącej bazy prasowej i szerzej, informacyjnej. Pozostał tylko „Przegląd” i „Zdanie”, ukazujące się na pewno nie dzięki wsparciu kolejnych lewicowych partii.

Długotrwały proces likwidacji RSW wynikający z pospiechu tworzenia, błędów i niedoskonałości ustawy likwidacyjnej, walki różnych grup i opcji politycznych o „konfitury” oraz przedłużenia tego procesu przez kolejne komisje likwidacyjne, gdyż dawał im spore wynagrodzenie, były zabójcze dla polskiej prasy. Miały także liczący się wpływ na jej sprzedaż zagranicznym oferentom. Niewielka część pozostała własnością polską. Jest przecież różnica między zakupem przez np. norweski koncern cementowni, a kupnem polskich tytułów prasowych czy też banku.

W żadnym z licznych, cząstkowych opracowań dotyczących RSW ich autorzy nie wymienili mojego nazwiska jako współudziałowca jakiejkolwiek spółki powstałej na bazie Spółdzielni. Bo w żadnej nie byłem. Notabene, jak na tak wielką organizację powstało ich zaledwie kilka i nie odegrały istotnej roli, gdyż szybko zostały rozwiązane mocą ustawy likwidacyjnej. Opuszczając budynek przy placu Unii Lubelskiej w Warszawie, zabrałem ze sobą maszynę do pisania „Łucznik” z długim wałkiem i kwit „Kasa przyjmie” za jej zakup, który mam do dziś.

Nie sądziłem, że tam „polegnę” szybko, wręcz odwrotnie, byłem przekonany, że pomimo bardzo wielu trudności i niesprzyjającej politycznej aury, szereg trafnych i szybkich działań potrafi zachować tę jednostkę, oczywiście w innej strukturze i zakresie działalności, dla lewicowego ruchu w Polsce. Na moje pocieszenie muszę dodać, że w tej rozgrywce mój niejako kontrpartner grał znaczonymi kartami łamiąc prawo Rzeczypospolitej. A jeszcze później, w czasie spotkania z Mieczysławem Rakowskim usłyszałem, że w czasie tych wielomiesięcznych utarczek o RSW zrobiłem wszystko, co zrobić można było.

Rzeczowa ocena fenomenu RSW – działalności, znaczenia, wreszcie likwidacji, jak wszystkich innych zjawisk, instytucji i wydarzeń związanych z okresem Polski Ludowej – możliwa jest dopiero po upływie pewnego czasu, dzielącego ją od politycznych emocji i nachalnej propagandy. I to najlepiej przez osobę odpowiedzialną i kompetentną, wykorzystującą metody i aparat badań naukowych. Taką postacią okazała się dr Marta Polaczek-Bigaj z Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego – autorka pracy: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „PRASA – KSIĄŻKA – RUCH” Studium powstania, działalności i likwidacji, wydanej przez Księgarnię Akademicką w Krakowie w 2016 roku. Dodać należy, że Polaczek-Bigaj jest doświadczonym badaczem podobnej problematyki, publikującym artykuły naukowe oraz rozprawę Polityczno-prawne aspekty przeobrażeń w polskim systemie medialnym.

„Tematyka RSW – pisze Autorka na wstępie – nie jest opisywana w literaturze przedmiotu, a warto poddać analizie sposób działania tej organizacji, jak również jej wewnętrzne osłabienie u schyłku epoki PRL… Literatura przedmiotu nie podejmuje problematyki prezentowanej w tym opracowaniu, gdyż nieliczne pozycje związane z tą tematyką poświęcone są albo historii PRL i odnoszą się do ogólnych zasad funkcjonowania Spółdzielni przy okazji innych zagadnień, albo przedstawiają dopiero sam proces likwidacji”.

Mamy więc do czynienia z pierwszym poważnym, naukowym opisem działalności RSW, opartym na licznych przywołanych źródłach. I co należy podkreślić, Autorka zachowała wymagany w nauce dystans, nie angażując się w polityczne i inne oceny omawianego tematu. Podobnego zdania była również recenzent naukowy tej pracy dr hab. Monika Ślufińska.

Podczas jednego z ostatnich spotkań z Autorką przedstawiłem niejako alternatywny ciąg zdarzeń dotyczących losów Spółdzielni podkreślając, że z teoretycznego punktu widzenia byłoby to możliwe, jednak wtedy nie miało w praktyce najmniejszych szans realizacji. Nie ma ustawy likwidującej RSW – i jak potoczyłyby się dalej losy tego koncernu? Trwałaby nadal polityczna nagonka na Spółdzielnię, podejmowane byłyby próby jej rozbicia przez frondę wybranych redakcji czy innych jednostek organizacyjnych, formułowano by żądania większej – pełnej samodzielności ekonomicznej i wolności wypowiedzi dla dziennikarzy. To wszystko nie zachwiałoby RSW, bo w rzeczywistości nie był to wcale kolos na granitowych nogach, jak uparcie pisała „Gazeta Wyborcza” wg znanej zasady o kłamstwie, które wielokroć powtarzane staje się przyjmowaną prawdą. Likwidacja wcześniejszych ulg podatkowych oraz urynkowienie cen papieru ograniczyłoby w poważny sposób jej finanse, ale pamiętać też należy, że ogromne subwencje przelewane na konto KC PZPR czy nowych lewicowych partii także by ustały lub zostałyby poważnie ograniczone. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że w rzeczywistości III RP rola polityczna RSW uległaby minimalizacji. Jednocześnie następowałby proces, w myśl wcześniej dokonywanych wariantów, przekazywania szeregu składników Spółdzielni innym podmiotom, upominającym się o zabraną im przed dziesięcioleciami własność. Nadto, poza żądaniami uwłaszczenia załóg pracowniczych, trwałoby rozpoczęte usamodzielnianie redakcji, niektóre tytuły i wydawnictwa wyszłyby zapewne z RSW, inne nie sprostałyby wymogom wolnego prasowego rynku i uległyby likwidacji, a sama RSW musiałaby także zawęzić zakres swoich działań. Miałby więc miejsce proces jej ograniczania, także z uwagi na wejście na polski rynek prasowy zagranicznych wydawców oraz narodziny krajowej konkurencji. Można jednak przewidywać, że licząca się cześć prasy i bazy poligraficznej pozostawałaby nadal w RSW, czyli w polskich rękach. Do czasu reform Balcerowicza, które potraktowałyby Spółdzielnię tak samo, jak nasz przemysł i inne przedsiębiorstwa, z wiadomym skutkiem.

Sławomir J. Tabkowski był prezesem RSW „Prasa – Książka – Ruch” w czasie jej przekształceń, do momentu jej likwidacji. Publikujemy to wspomnienie jako historyczne świadectwo uczestnika tamtych wydarzeń stanowiących część procesu transformacji na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku oraz kształtowania się rynku mediów w Polsce.

Artykuł ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

Według Słownika języka polskiego (PWN, 1992) „zniewalać” to po pierwsze: „zjednać, ująć sobie kogoś, pozyskać sympatię”, ale po drugie: „zmusić, skłonić kogoś do czegoś”. Jest to zatem słowo wieloznaczne, pojemne, szerokie i płynne – w tym drugim zwłaszcza znaczeniu, o jakim tu będzie mowa. Daleko bowiem wykraczające w prozie Goldinga poza zwyczajne słownikowo-konwencjonalne formy semantyczne. Poza nawet tak częste i pozornie „niewinne” przywoływanie owych pospolitych zależności interpersonalnych życia codziennego.

Samo bowiem słowo „zniewolenie” może obejmować w potocznym, jak i literackim sensie, wielkie obszary i terytoria rozmaitych dziedzin życia ludzkiego. Od całkowicie prywatnych i osobistych relacji po najbardziej złożone formy społecznych organizacji. Od zwykłych, potocznych form tzw. podległości (psychologicznej, rodzinnej, kulturowej, obyczajowej, w tym i seksualnej) po najbardziej opresyjne, ekstremalne często, przejawy panowania (przewagi) ekonomicznej i stricte politycznej, mające zawsze swoje korzenie i źródła w konkretnych przejawach organizacji życia zbiorowego. Także i w państwach nie zawsze tylko o mniej lub bardziej wyrazistych autokratycznych ustrojach…

Literackich sposobów powstawania i funkcjonowania rozmaitych odmian zniewolenia było i nadal rodzi się obecnie bardzo wiele. Składa się z nich znaczna część historii literatury powszechnej, zwanej „piękną”, nie tylko w tej odmianie nowożytnej powieści, jaka narodziła się w Anglii (choć nie tylko tam, bo i w innych rozwiniętych ekonomicznie i kulturowo krajach europejskich) w wieku XVIII.

Jednym ze znamiennych współczesnych przykładów może być dobrze znana, tłumaczona na wiele języków świata, XX-wieczna powieść Williama Goldinga Władca much, o której tutaj mowa. Zacząć jednak trzeba od krótkiej prezentacji sylwetki autora i jego doświadczeń życiowych, tak ważnych dla twórczości. Golding należy do elitarnego grona znanych i popularnych w świecie autorów, których twórczość przekracza granice stylów literackich. Zwanych niegdyś „wysokimi” i „niskimi”, czyli pisarstwa artystycznie i znaczeniowo wyrafinowanego i popularnych form opowiadania.

William Golding – prozaik i eseista angielski, absolwent uniwersytetu Oxford urodził się w 1911 r. w St. Columb Minor, zmarł w 1993 r. w Falmouth w Wlk. Brytanii. W latach drugiej wojny światowej służył w brytyjskiej marynarce królewskiej, uczestniczył w wielu konwojach morskich i słynnych bitwach na morzu, m. in. podczas lądowania wojsk alianckich na plażach Normandii w 1944 r. Po wojnie był nauczycielem w college’u Bishop Wordsworth School, nie uczestniczył przy tym bezpośrednio w życiu artystyczno-towarzyskim środowisk literackich w Anglii. Sławę i niezależność materialną przyniosła mu debiutancka powieść Władca much z 1954 (wyd. pol. 1967). Wydał ponadto m.in. powieści: Spadkobiercy (1955), Pincher Martin (1956), Chytrus (1956), Wieża (1964), Widzialna ciemność (1979), Papierowi ludzie (1984), Rytuały morza (1980) oraz opowiadania Bóg Skorpion z 1971 (wyd. pol. 1988) i zbiory szkiców literackich The Hot Gates (1965), A Moving Target (1992), Dwoisty język (1995). Tłumaczone w większości na język polski. W 1983 r. autor został laureatem literackiej Nagrody Nobla. Zapisał się w historii literatury jako twórca alegorycznych i gorzko ironicznych filozoficzno-symbolicznych przypowiastek prozą, poświęconych głównie problemom degradacji tradycyjnych wartości humanistycznych w warunkach współczesnej autorowi, dehumanizującej się, stechnicyzowanej cywilizacji.

Golding umieszczał akcję swych utworów na ogół w czasie i miejscach pozornie odległych od otaczających go realiów życia. We Władcy much (Lord of the Flies, tłum. pol. Władysław Niepokólczycki) – pierwszym i jednym z najbardziej znanych utworów, pisarz wykorzystał formy narracyjne młodzieżowej powieści przygodowej (jego powieść jest swoistą trawestacją znanej XIX-wiecznej młodzieżowej opowieści R.M. Ballantyne’a The Coral Island), dając w efekcie powieść z gatunku quasi-fantastyki naukowej. Pisarz odwołując się do właściwych temu gatunkowi, mówi całkiem serio o niezwykle ważnych sprawach jak choćby bankructwo ideałów wychowawczych współczesnej cywilizacji. Utwór jest bowiem poczęty niejako z ducha nowoczesnej antyutopii; braku wiary w uszlachetniające człowieka postęp nauki i społeczny rozwój. Autor dokonuje symbolicznej analizy mechanizmów powstawania zła (wszak nieprzypadkowo tytuł pochodzi od angielskiego imienia diabła nad diabłami – Belzebuba!). Robi to na przykładzie burzliwych przygód grupy młodych chłopców, a więc pokolenia mającego przecież wkrótce stać się podporą angielskiego społeczeństwa.

Akcja utworu koncentruje się wokół dramatycznej historii z życia uczniów ewakuowanych z ojczystego kraju podczas wojny nuklearnej. W wyniku awarii samolotu lądują oni na bezludnej wyspie, odciętej od cywilizacji. Zmuszeni do zorganizowania sobie życia, sięgają po wzory znane im ze społeczeństwa dorosłych. Tworzą małą wspólnotę, podzieloną od początku na dwa obozy: dobrych i szlachetnych oraz złych i podłych. Jak w świecie dorosłych pojawia się tendencja do dominacji jednostek silniejszych nad słabszymi, co prowadzi w końcu wśród nich do wielkich konfliktów, a nawet dramatów.

Golding nie wierzył już w możliwość utopii pozytywnej jak np. Francis Bacon w Nowej Atlantydzie, Thomas Morus w Utopii, Daniel Defoe w Robinsonie Crusoe czy nawet Jonathan Swift w niektórych partiach Podróży Guliwera. Jak Aldous Huxley nie wierzył też w istnienie wysp szczęśliwych, gdzie można budować „nowe wspaniałe światy”.

Powieść ma pesymistyczną wymowę. Sam autor, który przeżył piekło drugiej wojny światowej, zdaje się nie mieć już złudzeń co do przyszłości człowieka i jego „dobrej” natury (choć chłopcy zostaną ocaleni). Po wielu dramatycznych przeżyciach i wydarzeniach na wyspie, bohaterów odnajduje i zabiera brytyjski krążownik. Jeden z chłopców, Ralf, patrzy na koniec ze smutkiem na oficera okrętu z refleksją: „Na chwilę stanął mu przed oczami przelotny obraz dziwnego czaru, który kiedyś opromieniał plażę. Ale teraz wyspa jest spalona, martwa… Simon nie żyje, a Jack… Z oczu płynęły mu łzy. Po raz pierwszy na tej wyspie rozpłakał się, a wielkie spazmy żalu aż go skręcały. Na płonących gruzach wyspy, pod czarną chmurą dymu, rozlegało się jego buczenie; zarażeni tym uczuciem inni malcy zaczęli też się trząść i łkać. A pośród nich brudny, ze skołtunioną głową i zasmarkanym nosem Ralf płakał nad kresem niewinności, ciemnotą ludzkich serc i upadkiem w przepaść szczerego, mądrego przyjaciela, zwanego Prosiaczkiem”.

W innej ze swych powieści, zatytułowanej Wieża (The Spire) Golding ukazał, w dramatycznej i pesymistycznej tonacji, problemy i konflikty ludzi średniowiecznego miasta (Salisbury), których ekstatyczny początkowo i szlachetny poryw w zbiorowym wysiłku zbudowania wielkiej katedry, powoli opada i przeradza się w tragedię, staje się przyczyną nieszczęść, rodzi zło.

Nie mniej pesymistyczną wymowę ma inna z najbardziej znanych powieści Goldinga Rytuały morza (Rites of Passage). Jej narrator, młody angielski arystokrata Edmund Talbot, wysłany na początku XIX w. do australijskiej kolonii, spisuje na użytek możnego protektora w ojczyźnie swoje przeżycia z długiej podróży statkiem wiozącym emigrantów do Australii na początku XIX w. Egoistyczny młodzieniec, rozmyślający o własnej, świetnie zapowiadającej się karierze, pod wpływem wydarzeń na żaglowcu przeżywa przełom moralny. Powoli odkrywa złożoność rzeczywistości wokół siebie i mroczne tajemnice ludzkich wnętrz. Widzi jak anglikański duchowny Colley, nieśmiały pastor-idealista, kapelan na statku, doprowadzony przez marynarskie brutalne otoczenie do ośmieszenia i niezawinionego upadku przez nadużycie alkoholu, zagryza się tym na śmierć. Ideowym przeciwnikiem Colleya jest kapitan Anderson, zimny racjonalista, który dopiero po tym wydarzeniu zaczyna dostrzegać bezwzględność prostackiej załogi i własnej postawy. Na tym materiale, ukazującym rzeczywistość ówczesnej społeczności angielskiej (protestanckiej, zhierarchizowanej i zróżnicowanej kastowo, nastawionej na ekspansję kolonialną), Golding i tutaj buduje ponadczasowy dramat zderzenia ludzkich postaw. Ukazuje siłę moralnych oraz psychologicznych procesów destrukcji osobowości, dokonujących się w bohaterach powieści na bazie nietolerancji i zadufania w sobie, ortodoksyjnej i egoistycznej wiary we własne racje.

Czynnikiem osłabiającym pesymistyczną wymowę całości i budzącym humanistyczną nadzieję na możliwość innego ułożenia stosunków międzyludzkich, jest sytuacja rodzącego się w świadomości kapitana Andersona wstydu, jako efektu działania poczucia winy, oraz rosnącej w postawie Colleya potęgi przebaczenia. Krytycy dopatrują się w tym aluzji do następstw biblijnego grzechu pierworodnego. Wątki religijno-mistyczne są tu jednak przede wszystkim przesłankami racjonalnej analizy i refleksji – autor nawiązał tu m.in. do moralistycznych tendencji prozy Jądra ciemności Josepha Conrada i Upadku Alberta Camusa. Powieść ukazuje społecznie i kulturowo zdeterminowane ludzkie charaktery oraz kruchość łączących ich cywilizacyjnych więzów. „Obsesyjny temat Goldinga został tu ujęty w sposób subtelny i przejmujący, a jego pozycja w powieści angielskiej jest wyjątkowa. Ogólne uznanie i poczytność, jaką cieszą się jego powieści, dowodzą, że w sposób całkowicie indywidualny, nie stosując się niewolniczo do mód i konwencji współczesnych, potrafił on odczuć istotne potrzeby swoich czasów i dać im wyraz artystyczny” pisała Bronisława Bałutowa w Powieści angielskiej XX wieku (1983).

William Golding, nieufny wobec postmodernistycznych eksperymentów literackich, bliższy jest tradycji klasycznej narracji literackiej przypowieści, alegorii i czytelnego symbolu. Nie narusza przy tym zasad realistycznego prawdopodobieństwa, a zwłaszcza prawdy o wewnętrznej motywacji ludzkich czynów, psychologicznej konstrukcji losów powieściowych postaci.

Bardzo często na marginesie zwłaszcza Władcy much podkreślano, że jest to w gruncie rzeczy przerażająca opowieść o nas, o ludzkiej naturze. Ukazuje bowiem Golding, jak mało potrzeba, by utracić ludzkie odruchy i stać się żądnym krwi i przemocy „dzikusem”, pragnącym zniewolić i podporządkować sobie innych ludzi. Za najbardziej przerażające uznano fakt, że bohaterami tej powieści autor uczynił dzieci. Małe, niewinne, czyste i dobre z natury dzieci. Tutaj, rzucone na bezludną wyspę, próbują stworzyć one coś na kształt społeczeństwa, co wymyka się spod kontroli i ostatecznie prowadzi ku katastrofie. Do głosu dochodzą, jak podkreślano często w opiniach badaczy literatury, owe porażające pierwotne lęki i strachy, zwyczajny głód, tęsknota za rodzinnym domem, lęk przed brakiem ratunku. Ale to, co okazało się najgorsze w młodym społecznym życiu bohaterów była utrata poczucia rozsądku i wpajanej im w domu i w szkole wiary w wielkie ideały człowieczeństwa. Co przekształciło ich w egoistycznych, bezlitosnych barbarzyńców, nieznajdujących w sobie empatii, zrozumienia dla innych.

William Golding obnaża w swej powieści ów potoczny i na wiarę przyjmowany niegdyś mit o świecie „niewinności dzieci”. Mimochodem (czyżby?) rozbija bowiem przez to także oświeceniowy mit o dobrej naturze człowieka. Pokazuje ostateczny upadek ideałów człowieczeństwa; problemy tak dobrze znane z realiów okrutnego XX wieku! Pisarz zdaje się sugerować, że nawet po tym wszystkim, czyli obu wojnach światowych i totalitaryzmach tego stulecia – faszyzmie czy stalinizmie – po kolejnych nowych ukrytych mniej lub bardziej jawnie konfliktach i wojnach, trwałej i niemalejącej dziś tendencji do różnych odmian zniewolenia i prześladowań, pojawiających się nie tylko w Afryce plemienno-narodowych starć zbrojnych i zbrodni ludobójstwa, walk o surowce, dominacje i wpływy w wielu stronach świata – że nadal tacy jesteśmy. Że być może zło wpisane jest immanentnie w naturę ludzką.

W powieści Goldinga widziano też problemy innej jeszcze natury. Na przykład polski antropolog kultury Wojciech Burszta dostrzegał w niej literacką metaforę (znanego licznym społeczeństwom od wieków) obyczaju zwanego „rytuałem przejścia”, czyli przechodzenia od wieku dziecięcego w dorosłość za pomocą tak zwanych procesów inicjacji. Widział jednak w tym jeden z przykładów i przejawów owego „zniewolenia jednostki”, przemocy, czasami nie tylko symbolicznej, znanej dobrze z wielu systemów kulturowych różnych czasów i stron świata. Czasowe wyłączenie młodych ludzi z życia wspólnoty było jego zdaniem sposobem kanalizowania społecznej, zniewalającej młodego człowieka przemocy. Wskazywania na jej sens jako pewnej symbolicznej formy doświadczenia przez poddawanie próbom i zadawanie rozmaitych cierpień (np. na skazywanie na okresy odosobnienia), co oznaczało w oczach wspólnoty osiągnięcie stanu wyższego stopnia rozwoju.

Golding jako pisarz był istotnie nieufny wobec postmodernistycznych eksperymentów literackich swojego stulecia. Bliższa mu była tradycja klasycznej fabularnej narracji literackiej znaczącej przypowieści: alegorii, czytelnego jasnego symbolu czy Wielkiej Metafory. Nie naruszających jednak generalnych zasad realistycznego prawdopodobieństwa, a zwłaszcza prawideł psychologicznej motywacji wewnętrznej, prawdy zachowań i czynów ludzkich. Przy podejmowanych każdorazowo odmiennych prób rekonstrukcji losów poszczególnych postaci literackich. Stąd też nadal tak wielki rezonans Władcy much i innych jego powieściowych dokonań wśród ogromnej nadal rzeszy czytelników na świecie. A także zgodnej z nimi opinii krytycznoliterackiej (co jak wiemy, nie zawsze chodzi w parze).

Dodajmy zatem na koniec, że utwór powieściowy Władca much Wiliama Goldinga był kilkakrotnie adaptowany na scenę teatralną, m.in. przez awangardowego twórcę teatralnego Petera Brooka w latach 60., a zekranizowany dekadę później. Wymagałoby to jednak odrębnego omówienia, scenarzyści i adaptatorzy filmowi przedstawiali bowiem swoje pomysły interpretacyjne, wykraczające niekiedy dość swobodnie poza oryginał literacki.

 Esej ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

Piętnastego października 2023 roku dobrze ponad jedenaście i pół miliona obywateli Rzeczypospolitej wybrało drogę prowadzącą na powrót do demokracji, do zachodniej kultury politycznej i cywilizacji prawa. Tym samym odrzuciło trwający osiem lat eksperyment ustrojowy, próbujący połączyć wolne (ale nie – uczciwe) wybory z prymatem woli jednostki nad Konstytucją i „prywatyzacją” państwa.

O czym jeszcze świadczą wyniki wyborów? Dyskusja redaktorów „Res Humana”

 

Robert Smoleń: Co Państwa zaskoczyło w wynikach wyborów? Zakładam, że nie ogólne rozstrzygnięcie – zwycięstwo stronnictw demokratycznych i możliwość utworzenia przez nie rządu – bo sami w komentarzu redakcyjnym z września uznaliśmy ten scenariusz za bazowy. Dla mnie, przyznam, największą niespodzianką była niemal siedemdziesięcioczteroipółprocentowa frekwencja. Brawo! Natomiast mocno in minus zaskoczył mnie rezultat Lewicy (nie wiem, czy wszyscy mają świadomość, że najgorszy w całej historii III RP, gdyby przy przegranej w 2015 roku uwzględnić także głosy oddane na Razem). Wydawało się, że jej program był mądrze skonstruowany, a kampania – nieźle prowadzona. Niespodziewanie dobry okazał się za to wynik Trzeciej Drogi. Przez większą część kampanii obawiałem się nieprzekroczenia progu przez ten komitet. Jeśli chodzi o poparcie dla Konfederacji, to nawet w czasie uwidocznionego w sondażach jego gwałtownego przyrostu latem br. prognozowałem, że ostatecznie skończy się na kilku procentach, na dziś maksymalnych dla tego typu formacji.

Jerzy J. Wiatr: Najważniejsze w tych wyborach jest to, że Polska przełamała pewną prawidłowość występującą dotychczas we wszystkich państwach, gdzie ukształtował się system nazywany nowym autorytaryzmem, czy czasami autorytaryzmem elektoralnym – to znaczy taki, w którym autorytarna władza pochodzi z wyborów, a nie z przemocy. Otóż wszędzie, gdzie władza tego typu zdołała utrzymać się przez dwie kolejne kadencje, wygrywała już później następne. Tak było przede wszystkim w prawzorze tego systemu, jakim jest Federacja Rosyjska od początku tego stulecia. Tak było w Turcji, tak było na Węgrzech. Prawo i Sprawiedliwość liczyło, że tak samo będzie w Polsce; że trzecia kadencja pozwoli – używając zwrotu Jarosława Kaczyńskiego – „domknąć proces przemian”. I tak by się stało, gdyby PiS wygrało te wybory. Polska zerwała z pewną, można by powiedzieć, tradycją tych systemów neoautorytarnych.

Dla mnie nie było rzeczą oczywistą, że Konfederacja wypadnie tak słabo. Uważałem za pewne, że PiS straci zdolność do samodzielnego rządzenia, natomiast widziałem dwie możliwości. Tę lepszą, to co się zrealizowało: samodzielną większość ugrupowań demokratycznej opozycji, i gorszą: sparaliżowanie Sejmu przez silną pozycję Konfederacji. Moim zdaniem jej notowania załamały się dlatego, że wielka mobilizacja wyborców rozpuściła do pewnego stopnia ten twardy trzon ultraprawicowy, na którym ona się opiera, w morzu siedemdziesięciu pięciu procent. Natomiast jeżeli chodzi o Lewicę, to mamy tutaj do czynienia z sytuacją paradoksalną. Bo tak, rzeczywiście – sejmowy wynik jest słaby, ale jest do pewnego stopnia równoważony dziewięcioosobową reprezentacją, najliczniejszą od 2005 roku, w Senacie. Zresztą ważniejsze od liczenia mandatów wydaje mi się to, że Lewica powraca do rządu po raz pierwszy po 18 latach, przy czym – i to wydaje mi się najciekawszą sprawą – pojawia się po raz pierwszy jako partner mniejszościowy. Co do przyczyn tego rezultatu, to wstępnie powiedziałbym, że nie jest on konsekwencją błędów popełnianych przez kierownictwo tej koalicji, lecz efektem polaryzacji. Trzeba pamiętać, że lewica dzisiaj to nie jest tylko lista Lewicy. W Koalicji Obywatelskiej znajdują się ludzie o autentycznie takich poglądach. Nawiasem mówiąc, KO to nie jest nowe wcielenie Platformy Obywatelskiej. To jest inna formacja, przesunięta wyraźnie w lewą stronę, choć zarazem pluralistyczna wewnętrznie, niejednorodna; ale z całą pewnością niedająca się zakwalifikować (jak to robią niektórzy o tendencjach sekciarskich) do obozu prawicy.

Mirosław Chałubiński: Sondaże w ciągu mniej więcej tygodnia przed wyborami wykazywały pogłębiający się regres Zjednoczonej Prawicy i coraz lepsze notowania tych partii, które będą tworzyły przyszły rząd. Ten optymizm rósł bezpośrednio przed 15 października. Przedtem widziałem sytuację remisową. Różne rzeczy mogły się zdarzyć, zdarzyła się ta rzecz lepsza. Zaskoczyła mnie oczywiście frekwencja – liczyłem, że będzie mniej więcej taka jak w 1989 roku, a była o około 12 punktów procentowych większa (poprzednio było ok. 63 procent, teraz zaś ok. 74,5 procent), ale to zaskoczenie nie jest wielkie, bo wszyscy (a przynajmniej wielu) mieli świadomość, że mamy do czynienia z momentem przełomowym. Że trzecia kadencja Zjednoczonej Prawicy może być, zwłaszcza w koalicji z Konfederacją, zabójcza dla polskiej demokracji i przyszłych losów Polski w Europie. Ucieszył mnie z całą pewnością duży udział kobiet. Z różnych badań sondażowych wynika, że kobiety (zwłaszcza młode) myślały bardziej „centrolewicowo” niż skłonni głosować na Konfederację młodzi mężczyźni. Również młodzież, ta kategoria 18-29, aktywnie wzięła udział w głosowaniu. Można mówić o zmianie kultury politycznej, a przede wszystkim o poczuciu przełomu, niesłychanie ważnym. Wreszcie, o czym już jest mowa w dosyć licznej publicystyce społecznej i politycznej, to uświadomienie sobie przez wielu, że istnieją alternatywy rozwojowe, że nie mamy wcale – jak powszechnie chcieliby całkiem liczni publicyści – nieuchronnej ewolucji od jakiejś formy demokracji liberalnej w stronę jakiejś formy autorytaryzmu. Możliwy jest regres na tej drodze i Polska jest tu przykładem, o czym wzmiankował profesor Wiatr. Możliwa jest ewolucja od dość zaawansowanego autorytaryzmu w stronę szans rekonstrukcji demokracji. Zwrócę tu uwagę na wielką rolę przywódców politycznych. Mogę sobie wyobrazić zupełnie inne wyniki wyborów, gdyby najważniejszymi partiami kierował ktoś inny – Jarosław Kaczyński czy Donald Tusk.

Danuta Waniek: Zaskoczeń wymieniłabym kilka. Po pierwsze ta wielka dyscyplina polityczna kobiet objawiona w dniu wyborczym, na którą pracowały, jak się dowiedziałam, zróżnicowane grupy w różnych miejscach. Było mnóstwo środowisk kobiecych, które w sposób skuteczny wywołały mobilizację kobiet na rzecz własnych praw i interesów. Chyba pierwszy raz w dzień wyborczy taki zbiorowy interes kobiet został pokazany, doceniony – był jednym z podstawowych haseł w trakcie kampanii. Mnie oczywiście bardzo się to podobało, bo do polityki przystałam lata temu z tego powodu, że uznałam, iż prawa kobiet przy wzmacnianiu siły Kościoła po wyborze papieża Polaka będą zacieśniane. Pamiętam opracowanie profesora Domańskiego z przełomu lat 80. i 90. zatytułowane Zadowolony niewolnik. Już było wiadomo, że polskie kobiety są na ogół lepiej wykształcone od mężczyzn, a mimo to nie przejawiają aspiracji politycznych. Szalenie trudno było je ukierunkować na realizację własnych interesów na drodze politycznej, zwrócić ich uwagę, że od tego, co się będzie działo w demokratycznym parlamentaryzmie, przecież zależy również ich los osobisty. Teraz mamy do czynienia ze spektakularnym odwrotem wolnościowym, jeśli chodzi o kobiety. M.in. z tego powodu, że kobiety przeszły olbrzymią światopoglądową drogę od 1989 r., kiedy jeszcze dawały się łatwo dyscyplinować hasłami głoszonymi przez ludzi Kościoła, do czasów dzisiejszych – gdy czują się uczestniczkami wolności obywatelskiej. Fakt, że wytrwały, jest dla mnie bardzo pozytywnym zaskoczeniem. W ogóle te wybory dały nam dowód na to, że dokonuje się wielka zmiana społeczna.

Drugim zaskoczeniem jest to, że ośrodki badawcze dość trafnie przewidziały rezultat wyborów. Jeśli chodzi o wynik Lewicy, to właściwie w stu procentach. Jerzy Wiatr jest w tej kwestii optymistą, ja mam mieszane uczucia. Mnie się wydaje, że ten wynik mógłby być lepszy, ale z tego, co ja odczuwam, tej partii nie ma w terenie. Nikt nie zadbał o struktury lokalne. Tak jakby kierownictwo nie doceniało tego, że na posłów głosuje się w terenie. Partia prowadzi politykę na poziomie centralnym, skupia się tylko na działalności parlamentarnej. Natomiast z zadowoleniem powitałam informację, iż na Lewicę głosowali uczniowie i studenci, obu płci zresztą. To rysuje dobre perspektywy, o ile ktoś będzie umiał to wykorzystać.

Zbudowała mnie reakcja za granicą na wyniki wyborów, bardzo pozytywna, przez Zachód bardzo oczekiwana. Choć wszyscy również byli zaskoczeni, bo wszystkim się wydawało, że Polska jest tożsama z ideologią i polityką takiej nacjonalistycznej prawicy.

Piotr Stefaniuk: Dla mnie ważne jest to, że byliśmy świadkami uniesienia obywatelskiego. W swoim życiu przeżyłem sześć takich momentów, a te wybory były najintensywniejszym z nich – nawet w porównaniu z rokiem 1989 czy referendum z 2003. Pozwala to sądzić, że jesteśmy jako społeczeństwo nieco odmienieni. PiS pomogło przyspieszyć budowę społeczeństwa obywatelskiego. Druga refleksja jest osobista. Ja głosowałem na Trzecią Drogę. Z oczywistych powodów: ze strachu. I okazuje się, że nie byłem jedyny. Mam nadzieję, że Szymon Hołownia i Władysław Kosiniak-Kamysz rozumieją, że ich wynik jest rezultatem specyfiki momentu. Pytanie konkretne po tych wyborach: ile głosów zdobyłoby PiS bez wsparcia TVP i TVP Info. Ja oceniam, że stałego elektoratu ma między 15 a 20 procent. To szacunek bardzo intuicyjny; bardzo istotne byłoby, gdyby udało się sprawdzić, jak wielka była „zasługa” zmasowanej i długotrwałej propagandy.

Moim zdaniem te wybory ujawniły, że przed Lewicą stoi olbrzymia szansa. Utrata mandatów ma drugorzędne znaczenie. Częściowo głosy, które powinny być oddane na Lewicę, jak na przykład mój, zostały przeniesione ze względów taktycznych na Trzecią Drogę. Ale symboliczna sytuacja nastąpiła w okręgu, w którym startował przewodniczący partii. Dobrze w tym momencie powiedzieć: „Chwała Bogu!” (że się prześlizgnął), ale przecież wiemy, że wygrał tam Łukasz Litewka. To jest oczywisty sygnał. Ten młody człowiek pokazuje, jaka jest droga. Lewica miała świetną, moim zdaniem najlepszą, kampanię wyborczą. Jeśli oni tego nie zepsują, to w kolejnych wyborach będą mieli bardzo solidny wynik. To jest partia, która bez jasnej, klarownej i idei i konkretnego programu społecznego nie ma szansy istnienia. A ma co robić.

I ostatnia na razie refleksja: ośmioletnie rządy PiS-u ujawniły zaskakującą intelektualną słabość tej formacji i jej bezideowość.

J. Paweł Gieorgica: Na początek chciałbym powiedzieć, że te wybory wygrała Polska. Polska, dodałbym, w Unii Europejskiej. Bo wcale nie było takie oczywiste, jak dalej mogła się potoczyć historia naszej obecności w UE. Mam nadzieję, że teraz przez następne 30 lat nikomu nie przyjdzie do głowy, żeby wyobrażać sobie jakąś alternatywę dla miejsca Polski w Europie. Po drugie, sarkastycznie trochę powiem, że wygrała koncepcja rozczłonkowania opozycji na te trzy siły, które mają utworzyć rząd. To jest trudniejsza droga; lepiej by było utworzyć rząd, jeżeli by była wspólna lista. Wtedy wiele rzeczy byłoby już dogranych. Czy taka wygrana przeistoczy się we wspólne sprawne rządzenie? – tego właściwie jeszcze nie wiemy. Wygrał niestety Ziobro i jego formacja. Oni niczego nie stracili. Mieli osiemnastu posłów i mają osiemnastu. Do założenia jakiejś takiej koalicji, nazwijmy ją „od faszystów do skrajnych konserwatystów”, to jest dobry punkt wyjścia.

I oczywiście wygrała demokracja. Bardzo sceptyczny byłem, czy Polska jest jeszcze krajem demokratycznym, bo z punktu widzenia naukowego, sondaży i rankingów to nikt już Polski nie widział jako państwa demokratycznego. Okazało się, że ten potencjał demokratyczny się ruszył. Czy wygrała zagranica? Nie wiem. Policzyłem, ile jest ludzi urodzonych w Polsce i mieszkających za granicą. Według danych ONZ jest ich 5 milionów. Jeżeli zobaczymy, ilu z nich głosowało… Nawet jeśli wiemy, że to jest awangarda, ludzie, którzy czują więź i tak dalej. Jeżeli spojrzeć na to, który układ wygrał – lewica czy prawica – to ciągle wygrywa prawica. Redaktor Dariusz Cychol w innym periodyku podliczył, że jeżeli uznać Trzecią Drogę za formację prawicową (no bo za jaką?), to mamy 57 procent. Więc sporo jest tych beneficjentów. Uważam, że trzeba używać tego wielkiego słowa – że wygrała Polska, jednak. Bo przecież wszyscy się baliśmy, tak naprawdę.

Kto przegrał? Po pierwsze wydaje mi się, że przegrała koncepcja zblatowania układu POPiS-owego, w którym obie te partie nawzajem się napędzają i właściwie następuje zamiana rządów raz w tę stronę, raz w inną. Przegrali jedni i drudzy. Brak jednej listy jest przegraną Koalicji Obywatelskiej na czele z partią Tuska. Chociaż sam Tusk jest – co tu dużo mówić, to oczywiste – największym wygranym. Przegrała oczywiście Konfederacja. Przegrała również (na razie) koncepcja siłowego rozwiązania kryzysu. Byłem sceptykiem co do tego, czy do tych wyborów w ogóle dojdzie. Jeszcze to się wszystko nie zakończyło, ale widać, że małe są szanse siłowego rozwiązania. Ta koncepcja została zmieciona przez ukryte dotąd siły demokratyczne. Wreszcie, bardzo przykro to powiedzieć, ale przegrał największy lider społeczeństwa obywatelskiego, na którego i ja głosowałem: Paweł Kasprzak, który od 8 lat, od samego początku, jako szef Obywateli RP organizował czynny opór wobec tego, co się działo. Dostał tysiąc głosów. I choć społeczeństwo obywatelskie umieściłem tutaj po lewej stronie, zwycięzców, to jednak zastanawiające jest, że jego liderzy (także na przykład organizatorki strajków kobiet) w ogóle zniknęły, zostały zniesione przez te różne mechanizmy polityki.

Robert Smoleń: A nie zaskoczył Państwa wynik Prawa i Sprawiedliwości? Mimo ośmiu lat naprawdę wielkiej dewastacji państwa – ono generalnie przestało funkcjonować, mimo totalnego zniszczenia ustroju demokratycznego (będziemy się z tego jeszcze wiele lat wydobywać), gdzie mamy faktycznie trwający polexit (na dodatek Polska pierwszy raz w ogóle nie skorzystała z leżących na stole europejskich pieniędzy); mimo tego wszystkiego ponad 35 procent wyborców oddało głos na odpowiedzialną za to partię. Czy to nie świadczy czegoś o nas samych, o naszym społeczeństwie?

Jerzy J. Wiatr: Trzeba pamiętać o tym, że ocena rządów PiS-u bardzo różnie wypada w zależności od własnej pozycji społeczno-ekonomicznej. My z natury rzeczy należymy do tej warstwy, która nie odczuwa specjalnie tego, co było najmocniejszą stroną rządów PiS-u: mianowicie pochylenia się nad tymi, którzy pozostali w procesie transformacji przegranymi. To jest zresztą bardzo istotna kwestia dla przyszłości. Ja od dłuższego czasu sądziłem, że PiS nie wygra tych wyborów, ale wcale mnie nie dziwi, że uzyskało 35 procent. W Polsce istnieje potężny kapitał pretensji ludzi biedniejszych, starszych, gorzej wykształconych o wszystko, co się działo przez cały okres transformacji: obniżenie stopy życiowej – czyjej? Przecież nie średniej, bo ta wzrosła. Ale warstw biedniejszych się pogorszyła. Dlaczego wieś ciągle jeszcze głosuje bardziej za PiS-em? Bo wieś została wyraźnie uderzona w porównaniu z miastami, zwłaszcza wielkimi. Nowy rząd może bardzo poważnie utrudnić swoją sytuację, jeżeli zapomni o tym, że Polska nie składa się wyłącznie z warstw wykształconych, zamożnych, wygranych na procesie transformacji. To był błąd poprzednich rządów Platformy Obywatelskiej.

W jednej sprawie, o której powiedział Paweł Gieorgica, ja się fundamentalnie nie zgadzam. Chodzi o obraz prawicy. Jeżeli uważasz, że Trzecia Droga to jest prawica, to znaczy, że scena polityczna dzieli się dychotomicznie: na rozległą prawicę, od Konfederacji i Ziobry do Hołowni, i na szczupłą lewicę. Moim zdaniem to jest fałszywy obraz. Na tej scenie jest miejsce na formację centrową. W Trzeciej Rzeczypospolitej różnie bywało z owym centrum. Otóż w tej chwili Trzecia Droga, na którą ja nie głosowałem, jest właśnie tą centrową formacją. I teraz cała sztuka rządzenia sił demokratycznych polega na tym, żeby w jednym bloku rządzącym znaleźli się i ludzie lewicy, i ludzie centrum. To wcale nie jest proste. Bo się przekłada na wiele zupełnie konkretnych kwestii. Jesteśmy zdecydowanymi zwolennikami liberalizacji ustawy antyaborcyjnej. Centrum jest w tej sprawie – najogólniej mówiąc – bardzo wstrzemięźliwe. Jak znaleźć kompromisowe rozwiązanie? Można cały szereg takich kwestii wymieniać. Wielkim wyzwaniem dla nowej większości będzie utrzymanie stałej konstelacji łączącej lewicę i centrum. To nie jest niemożliwe, ale trudne. Zdolność do zawierania kompromisów jest niezbędna w polityce. Chodzi tylko o to, aby kompromis nie oznaczał kapitulacji. Nie można jednak stawiać sprawy na zasadzie albo wszystko, albo nic. To byłoby samobójcze, bo oznaczałoby albo oddanie władzy prawicy, albo paraliż państwa. Tylko że znalezienie kompromisu wymaga zrozumienia pewnej gry między lewicą i centrum. Centrum nie jest przeciwnikiem, przeciwnikiem jest prawica.

Nie jestem bezkrytyczny w stosunku do stanu, w jakim lewica jest obecnie. Ale z katastrofy, w jakiej się lewica znalazła w 2005 r., zaczęła jednak wychodzić. A ta katastrofa nie była spowodowana przez dzisiejsze pokolenie przywódców lewicy.

Mirosław Chałubiński: Konstruktorem zwycięstwa opozycji było… PiS. Kiedy przyjrzymy się sondażom, jak oceniano takie sprawy jak mieszkalnictwo, zdrowie, sądownictwo, inflacja czy posunięcia antyaborcyjne Trybunału Julii Przyłębskiej w październiku 2020 r. – to decyzje PiS-u były bardzo negatywnie oceniane. One napędzały w poważnym stopniu (choć to niejedyny czynnik) frekwencję i głosy dla opozycji. To po pierwsze. Po drugie i ostatnie: PiS uzyskało 35 procent dzięki temu, że jest w poważnym stopniu lewicowe. Odpowiada na potrzeby słabszych, tych, którzy nie są beneficjentami transformacji. Dlatego właśnie można by powiedzieć, że lewica nie jest tylko w partiach o nazwach Nowa Lewica, Razem i innych, ale także w innych, choć sama nazwa „lewica” dla PiS-u jest obrzydliwa i nie do przyjęcia. Ale oni są w wielkim stopniu podobni w praktyce do PRL ze względu na skłonność do centralizmu i niechęć do samorządności.

J. Paweł Gieorgica: Nie mówimy tutaj o jednym ważnym podmiocie w tych wyborach, takim cichym – mianowicie o Kościele. Powiem tylko o Ordo Iuris w Trzeciej Drodze. Kościół nie jest specjalnym beneficjentem tych wyborów, ale jednak starał się obstawić różne pozycje, nie tylko na jednego gracza.

Danuta Waniek: Sprawdziłam statystyki – na PiS głosowało 48 procent mieszkańców wsi, zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Nie jestem jeszcze pewna, czy kobiety wiejskie potrafiły pójść za ciosem i podobnie jak mieszkanki miast czy wielkich miast odczytywały swój interes inaczej niż do tej pory. To nie jest szybki proces i będzie raczej trwał. Ale do mnie docierały w niedzielę wyborczą informacje, że Kościół tego dnia był bardzo aktywny. W czasie mszy rozdawano ludziom, którzy nie byli w stanie rozeznać się, kto jest kim na liście wyborczej, bardzo konkretne wskazania, na kogo należy oddać głos. Nie mówię, że to robili księża. To byli ludzie związani z PiS-em i z parafiami, mądrzejsi, sprytniejsi.

Mówiąc o tym, że PiS reprezentuje w dużym stopniu interesy ludzi uboższych, mamy na myśli program 500 plus, który odegrał wielką rolę w przeszłości. Ale nie zauważyłam, aby nim się kierowali młodzi ludzie w tych wyborach. Nie odegrał on już jakiejś wielkiej roli. Wśród odpowiedzi na pytanie „Dlaczego głosowałem/am na PiS?” nie zauważyłam, żeby to było aż takie ważne dla tych wyborców. Niezależnie od tego, jak PiS wspomagał ludzi uboższych, to pamiętamy, że przy nim całkiem nieźle utuczyli się działacze partyjni. To są ludzie, którzy mają nie to, że 500 plus; mają miliony! Nie zdarzyło się wcześniej w historii Polski, żeby działacze, którzy mieli jakieś zasługi dla partii, później zostali wynagrodzeni tak wielkimi dochodami. Więc wydaje mi się, że to też mogło budzić sprzeciw obserwatorów tego, co się dzieje.

Piotr Stefaniuk: Chciałbym podjąć kwestię, która jest ważnym intelektualnym pytaniem po tym, co się stało: kim jest ten, kto głosuje na PiS? Ujawniło się, że operowanie pojęciem populizmu jest jakoś nieskuteczne, puste. Jak czytam na przykład Przemysława Sadurę i Sławomira Sierakowskiego, to okazuje się, że populistą jest i Kaczyński, i Tusk. Jeżeli możemy to pojęcie w ten sposób interpretować, to ono staje się bezużyteczne. Jeżeli ma ono mieć jakiś sens, to powinno sprowadzać się do manipulacji przez kłamstwo. To jest sens populizmu. Chcę zwrócić waszą uwagę na niedawno przetłumaczoną książkę Mario Vargasa Llosy Burzliwe czasy. Llosa opisuje tam, co się zdarzyło w Gwatemali w roku 1949 czy 1950: w jaki sposób społeczeństwo amerykańskie, włącznie z władzami, z prezydentem i CIA, zostało tak spreparowane, że zaakceptowało dokonanie zamachu stanu w Gwatemali. A wszystko zaczęło się od wydanej w 1928 r. książki Edwarda Bernaysa pod tytułem Propaganda, w której znalazł się taki passus: „Świadoma i inteligentna manipulacja zorganizowanymi zwyczajami i opiniami mas jest ważnym elementem demokratycznego społeczeństwa. Ten, kto manipuluje owym nieznanym mechanizmem społeczeństwa stanowi niewidzialny rząd sprawujący prawdziwą władzę w naszym kraju. Inteligentna mniejszość powinna stale i systematycznie posługiwać się propagandą”. To, co opisał noblista w powieści, wydarzyło się naprawdę. Dzisiaj wiemy, że populizm jest jednoznacznie zły, to manipulacja przez kłamstwo. Przerabialiśmy ją przed ostatnie osiem lat.

Szukając odpowiedzi na pytanie „Kto głosuje na PiS?” dotykamy problemu tożsamości. Wśród tych osób jest, jak mówicie, elektorat socjalny. To ci, dla których 500 czy 800 plus stanowi rewolucję w budżetach rodzinnych. Tego nie wolno zlekceważyć. Ale to jest również ten elektorat, który Sadura z Sierakowskim nazywają cynicznym. Nie jest ideowo związany, tylko po prostu czerpie korzyści. To jest OK, możemy go tak zdefiniować, nie ma problemu. Ale rzeczywistym pytaniem intelektualnym jest: „Kto jest wyborcą PiS w sensie tożsamościowym?” Możesz komuś mówić o kłamstwie, o nepotyzmie – i to go nie rusza. Kogo to dotyczy? To nie są biedni. Wyborcy PiS, których znam, są wykwalifikowanymi rzemieślnikami, drobnymi przedsiębiorcami, ludźmi z bardzo różnych klas społecznych. Wyczuwamy tę tożsamość, ale ona nie została zdefiniowana. Ona daje szansę na tę teflonowość formacji. Z tym poczuciem tożsamości też się trzeba rozprawić. Dlatego, że jeżeli przy tożsamości zaczyna manipulować polityk, to znaczy, że on przekracza kardynalną, fundamentalną granicę polityki: że nie można wchodzić w prywatność jednostki. U nas z tożsamości zrobiono problem polityczny. Okazuje się na przykład, że ja nie jestem Polakiem – bo nie jestem katolikiem, nie chcę umierać za ojczyznę i tak dalej. Ten wniosek jest najważniejszym polem do dyskusji. Polityce trzeba zabronić wkraczania w kwestie tożsamości. Żeby zakończyć, polecam jeszcze lekturę książki Agaty Bielik-Robson pt. Marańska Pascha Derridy. To jest filozofia, ale pokazuje, na czym to polega. Dla mnie jest przełomowa. Pokazuje, gdzie jest miejsce tożsamości, gdzie ono się mieści. Nie to, że w nas. Ono samo jest dla nas niewypowiadalne. Istnieje na pewno, ale jak chcemy je ująć w słowa, nam się rozpada. Warto ją poddać analizie, czym jest tożsamość i co ona znaczy w dyskursie politycznym.

Robert Smoleń: Dziękuję za wszystkie Państwa refleksje, bez wątpienia pogłębiające wiedzę o tym, co stało się 15 października. Do tego, co Państwo mówili, pozwolę sobie jeszcze dodać kilka zdań. Po pierwsze, wyniki tych wyborów pokazały, że cenimy sobie – my, obywatele Trzeciej RP – nasze państwo. Po ośmiu latach destrukcji tego państwa postanowiliśmy odsunąć od władzy tych, którzy tej destrukcji dokonywali. Bo widzieliśmy, że nie funkcjonuje służba zdrowia, edukacja jest zideologizowana, publiczne pieniądze są marnotrawione (także na wielkie nietrafione inwestycje), bezpieczeństwo jest fikcyjne, wojsko – rozbrojone, policja występuje przeciwko obywatelom, służby podsłuchują Pegasusem i tak dalej. Więc powiedzieliśmy temu: „Nie!”. Po drugie, pokazaliśmy, że jesteśmy bardzo proeuropejsko, prointegracyjnie nastawionym społeczeństwem. Moim zdaniem tu jest bardzo mocne widmo i braku pieniędzy na KPO oraz z Wieloletnich Ram Finansowych 2021–2027, i obaw przed wykluczeniem Polski ze strefy Schengen, i ogólnie chęci zapobieżenia polexitowi – przecież sprawy polskiej praworządności są rozpatrywane przez Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu, niebawem zapadną wyroki i nowe władze Rzeczypospolitej będą musiały się do nich odnieść.

Z drugiej strony powiem tu: niestety – jesteśmy skłonni zaakceptować populizm. Dowodem na to jest nie tylko wynik Prawa i Sprawiedliwości, ale też przebieg kampanii, w której elementy populistyczne były obecne właściwe we wszystkich programach i wypowiedziach. Natomiast – i to jest ostatnia rzecz, jaką sobie zanotowałem – nie tolerujemy nacjonalizmu, szowinizmu, ksenofobii, antysemityzmu. Relatywnie słaby rezultat Konfederacji świadczy o tym, że takie negatywne emocje są przez polskie społeczeństwo odrzucane.

Jeszcze raz dziękuję.

Zapis tej dyskusji został opublikowany w w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

Plik audio znajduje się w zakładce „Podcasty”. Zamieściliśmy tam również nagranie drugiej części tej rozmowy, poświęconej temu, co wyniki wyborów mówią o polskim społeczeństwie oraz czym nowy demokratyczny rząd powinien się w pierwszej kolejności zająć i jak rozwiązywać najpilniejsze i najważniejsze problemy.

W tekście, który będzie czytany krótko po ogłoszeniu wyników, po zwycięstwie demokratycznej opozycji, warto odwołać się do prawd ponadczasowych, ważnych dawniej, teraz i w przyszłości. Do prawd „wiecznie żywych”.

Z pomocą przychodzi historia, a dokładniej ten fragment dziejów powszechnych, kiedy to brytyjska królowa Elżbieta I sformułowała dziewięć zasad potrzebnych jej do sprawowania władzy. Zasad, które okazały się na tyle mądre i skuteczne, że pozwoliły jej na kierowanie państwem przez wiele lat i na zbudowanie jego potęgi. Były to czasy, w których władcy na ogół szybko kończyli swoje kariery i to przeważnie pod katowskim mieczem lub toporem. Elżbiecie się udało, warto więc przytoczyć jej zasady jako wskazówkę dla wszystkich obejmujących władzę.

Spośród dziewięciu zasad wybrałem siedem. Jedną, ważną dla brytyjskiej królowej, była deklaracja, że nigdy nie wyjdzie za mąż i pozostanie dziewicą – tę możemy zatem spokojnie pominąć. Nie widzę bowiem wśród różnych naszych pretendentów na urzędy nikogo (może z jednym małym wyjątkiem), kto miałby szanse powtórzyć takie przyrzeczenie. Z pewnym wahaniem odrzuciłem też jeszcze jedną, choć ta może całkiem głupia nie jest, a brzmi: lepiej nie podejmować żadnej decyzji, niż podjąć złą. Czyli kiedy ma się wątpliwości, lepiej zwlekać tak długo, jak się da. To niedobra podpowiedź w rządzeniu. Pozostałe zasady pasują do naszych czasów bez wątpienia, są bowiem uniwersalne, mają wg mnie sens w wypadku wszystkich rządzących i wszystkich epok. Może posłużą naszej nowej władzy jako dobre rady?

Pierwsza zasada brzmi: wybierz sobie mądrych doradców. Rządzący na ogół lubią, gdy doradcy są od nich głupsi, można bowiem błyszczeć na ich tle i w dyskusjach uzyskiwać nad nimi intelektualną przewagę. A to błąd! Po cóż władcom głupi doradcy, a tych – jak wiadomo – nie brak.

Druga: przede wszystkim dbaj o finanse. Elżbieta I przez 44 lata swego panowania nigdy nie wpadła w kłopoty finansowe. Nie musiała też rezygnować ze swoich planów z powodu braku gotówki. Naszym luminarzom przytrafia się to nagminnie, a kryzys w finansach publicznych wydaje się zjawiskiem trwałym, choć nie tylko specyficznie polskim.

Trzecia reguła: konsekwentnie unikaj wojen. Przez kilka wieków korona brytyjska skrupulatnie przestrzegała zasady, by nie mieszać się do żadnych spraw na kontynencie, gdy nie służą lub nie zagrażają bezpośrednio interesom Imperium. A my? Nie jesteśmy potęgą militarną, po prawdzie nigdy nie byliśmy, a udawanie mocarzy i potrząsanie muskułami wygląda w naszym przypadku dość śmiesznie, bo w naszej historii więcej było wojen przegranych niż wygranych.

Czwarta z zasad wybranych przeze mnie z królewskiego katalogu zalecała, by poddani pomnażali swój majątek. Poddani, a nie (czy nie tylko) rządzący. Paul Johnson, od którego zaczerpnąłem te mądrości, pisał: „Panowanie Elżbiety było okresem pokoju; kwitły przemysł i handel, rosła wydajność rolnictwa, ulepszano drogi, mosty i porty, rozwijały się miasta”^[1]. Można z tego wyciągnąć też wniosek, że to siła gospodarki jest podstawą budowania wojskowej potęgi, a nie zakupy broni, choćby najbardziej nowoczesnej.

Kolejna zasada budzi pewne wątpliwości w czasach, w których skłonni jesteśmy lansować innowacje. Monarchini bowiem twierdziła, że każda zmiana niesie ryzyko. Nawet gdy jest to „dobra zmiana”, w konsekwencji każda grozi katastrofą. Może więc raczej „spiesz się powoli”.

Elżbieta zalecała, by wykorzystywać już istniejące instytucje (to zasada szósta) i dobrze współpracować z nimi, skoro już powstały. „Troskliwie zaplanowane podróże po miastach i wsiach wzmacniały […] więzi, stanowiąc przykład niezwykle skutecznej komunikacji z poddanymi” (Johnson, s. 126).

I wreszcie umiar we wszystkim – w jedzeniu, piciu, rozrywkach. Można dodać także – w nagradzaniu wazeliniarstwa poddanych, a z drugiej strony – w schlebianiu gustom pospólstwa. Skoro już trzeba dbać o popularność, warto pamiętać również, że w każdym społeczeństwie idiotów jest więcej niż profesorów uniwersytetów. A pochlebcy myślą raczej o własnych korzyściach, niż o profitach władców.

Ciągle waham się, czy do zbioru cennych maksym włączyć rozumne odwlekanie działań. Wprawdzie grozi to zatrzymaniem i uwiądem, ale hipertrofia „reform” i zalew nowych regulacji prawnych jest nie bolączką już, ale śmiertelną wręcz chorobą. Wystarczy wziąć do ręki obecne krajowe przepisy podatkowe, by wpaść w nieuleczalną depresję.

Brytyjczycy epoki elżbietańskiej dobrze wyszli na kultywowaniu tych zasad. Imperium trwało kilka wieków. Nikt chyba nigdy nie badał, czy uwiąd Korony nie został – przynajmniej w części – spowodowany odstąpieniem od nich, a byłby to ciekawy eksperyment. Brytyjczycy Brytyjczykami, my też sroce spod ogona nie wypadliśmy. Należałoby więc posłużyć się jakimś rodzimym przykładem historycznym.

Dobre dwieście pięćdziesiąt lat temu młody Julian Ursyn Niemcewicz podróżował po Europie. Podróż tę ufundował mu jenerał ziem podolskich i dowódca wojsk litewskich Adam Kazimierz Czartoryski, u którego pisarz pracował jako adiutant. A że książę wiązał z nim pewne nadzieje, wysłał go do różnych krajów w celach edukacyjnych. Wiele mądrości z tych wojaży przywiózł Niemcewicz. Mnie wydaje się, że na szczególną uwagę zasługuje jedna: „Panował wówczas w Toskanii wielki książę Leopold, brat Józefa II, pan mądry i o dobro swego ludu dbały. Jemu Toskania winną jest wyborny swój kodeks. [….]. Ochmistrzem jego był hrabia Coloredo, później sławny Manfredini, ten wychowańcowi swojemu, dzisiejszemu cesarzowi, tę mądrą dawał naukę: „Gdy Wasza Dostojność będzie panował, niech nie rządzi zbyt wiele”^[2]. Gdyby władcy zechcieli stosować tę maksymę, świat byłby zapewne i mądrzejszy, i szczęśliwszy. A Napoleon mówił później o Coloredo – Manfredinim, że to „człowiek oświecony [….], obdarzony zdrowym rozsądkiem, powszechnie szanowany”^[3].

Nadszedł teraz czas, by sprawdzić, czy nowo wybrani zechcą zastosować się przynajmniej do kilku zasad z wymienionego tu katalogu. Niech nie rządzą zbyt wiele, usilnie proszę.

Wynik wyborów raczej potwierdził niż zanegował aktualność maksym przytoczonych wyżej. Wypada tylko uzupełnić ten zbiór dwoma refleksjami. Opozycja demokratyczna (tak się nazywa w medialnym i społecznym obiegu deklarowany sojusz trzech/czterech partii) nie stworzyła struktury pozwalającej na traktowanie jej jako jednolitego organizmu. Tworzą ją struktury partyjne. Receptą na skuteczne rządzenie jest zatem uświadomienie sobie: tak długo, jak interes partyjny dominować będzie nad interesem wirtualnej, ale przecież realnie istniejącej struktury, nie ma co liczyć, a nawet marzyć o skutecznym rządzeniu. Największym wrogiem opozycji demokratycznej (a niebawem już – mam nadzieję – rządzącej siły) są partie tworzące tę strukturę. Jej sformalizowaną postacią jest rząd i to on (w składzie trzy/czteropartyjnym) ma rządzić, a nie kierować się wolą poszczególnych partii. To trudne, prawda, ale konieczne. Rola partii kończy się z chwilą ogłoszenia wyników wyborów i uzgodnienia podziału stanowisk w organach państwa i rządu. Rząd rządzi, a partie nie kierują, jak drzewiej bywało. Jeśli opozycja demokratyczna zmarnuje kapitał, jaki otrzymała, wdzięczne społeczeństwo nie daruje jej tego. To tylko przestroga.

Drugą refleksję spowodowała wypowiedź znanej dziennikarki Dominiki Wielowieyskiej, która analizując nadspodziewaną aktywność młodych wyborców, skomentowała ją tak: dla młodych ludzi PiS to po prostu obciach, a partia Kaczyńskiego i głoszone przez nią poglądy są anachronicznie śmieszne. Nie mogę się powstrzymać przed postawieniem pytania: czy naprawdę społeczeństwo, w którym ponad 23% obywateli powyżej 13 roku życia legitymuje się wyższym wykształceniem, a posiadanie wykształcenia średniego jest zjawiskiem masowym, musiało czekać aż osiem lat, by uświadomić sobie tę prostą prawdę? I czy nas to trochę nie zawstydza mimo wyborczego sukcesu?

^[1] Paul Johnson, Bohaterowie, Świat książki, Warszawa 2009, s. 125.

 

^[2] Julian Ursyn Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, PIW, Warszawa 1957, t. I, s. 178.

 

^[3] op. cit. s. 399.

 

Felieton ukazał się w numerze 6/2023 „Res Humana”, listopad-grudzień 2023 r.

Pojęcie „sztuczna inteligencja”, które jeszcze do niedawna było znane wąskiej grupie naukowców, informatyków oraz miłośników fantastyki naukowej zaczyna zyskiwać na popularności. Pojawia się ono już nie tylko w specjalistycznych publikacjach naukowych czy nawet popularnonaukowych, lecz także w medialnej publicystyce. Poziom prezentowanych w mediach wypowiedzi na temat sztucznej inteligencji (SI) jest mocno zróżnicowany, prawdy mieszają się w nich z półprawdami i zmyśleniami. Oprócz wypowiedzi afirmujących SI, w których uznawana jest ona swego rodzaju remedium niemalże na wszelkie problemy ludzkiej cywilizacji, kreślone są także alarmistyczno-dystopijne wizje świata, w którym urasta ona do rangi jednego z najpoważniejszych zagrożeń dla ludzkości. Takie kontrowersje w przedstawieniu i ocenie przez media osiągnięć nauki i techniki nie jest w historii prasy niczym nowym. Podobnie pisano w XIX wieku o kolei żelaznej i elektryczności, a w XX o lotnictwie oraz lotach w kosmos. Dlatego do wielu prezentowanych w mediach wypowiedzi nt. SI, szczególnie tych skrajnych, należy podchodzić z pewną dozą sceptycyzmu. Sztuczna inteligencja sama w sobie nie jest ani zła, ani dobra. Wszystko zależy od człowieka, który będzie z niej korzystał. Sztuczna inteligencja może więc być wykorzystana w diagnostyce medycznej dla ratowania życia ludzkiego, ale niestety również i na wojnie do obsługi niosących śmierć dronów.

Wbrew nazwie sztuczna inteligencja nie jest też w pełni tożsama z inteligencją człowieka. Opiera się ona bowiem nie na myśleniu, lecz na zdolności do szybkiej analizy dostępnych jej danych. Różnicę między inteligencją człowieka a SI najlepiej tłumaczy tzw. paradoks Moraveca. Głosi on, iż stosunkowo łatwo jest sprawić, by SI posiadła typowe dla dorosłego człowieka umiejętności rozwiązywania testów na inteligencję lub gry w szachy, ale znacznie trudniejsze, czy wręcz niemożliwe jest wyposażenie jej w intuicję i poznawcze zdolności paroletniego dziecka. W pewnym sensie SI zbliża się jednak do człowieka dzięki zdolności uczenia się. W jej przypadku zdolność ta nazywana jest uczeniem maszynowym. Proces uczenia maszynowego polega na tym, że algorytmy uczenia maszynowego samodzielnie, bez udziału człowieka budują matematyczny model rzeczywistych zjawisk na podstawie różnych baz danych, zwanych  zbiorem uczącym, po to, aby dostosować swoje działanie do zachodzących zmian. Przykładem może być działanie robota przemysłowego, który przy pomocy czujników, takich jak np. kamery przemysłowe czy urządzenia pomiarowe zbiera oraz analizuje rozliczne dane, dzięki czemu może poprawić jakość i wydajność swojej pracy.

Sterowane przez SI i zdolne do samodoskonalenia się roboty mogą u niektórych budzić naiwną nadzieję, iż wreszcie ziszczą się utopijne sny o krainie mlekiem i miodem płynącej, w której człowiek nie musi nic robić, aby żyć w dobrobycie i korzystać z uroków życia. Zajmujący się sztuczną inteligencją inżynierowie, a także bawiący się w futurystów biznesmeni i ekonomiści mówią co prawda, iż pełna robotyzacja produkcji pozwoli znacznie zredukować zatrudnienie, mowa jest nawet o ponad 80-procentowym bezrobociu, nie wspominają jednak o jakiejś nadzwyczajnej poprawie bytu wyrugowanych przez roboty ludzi. W tych prognozach przeraża jednak nie brak obietnicy iluzorycznego dobrobytu dla mas, ale zapowiedź olbrzymiego bezrobocia. Przecież już teraz bezrobocie jest poważnym zagrożeniem społecznym. Rodzi ono bowiem nie tylko niezadowolenie społeczne, lecz również przyczynia się do marginalizacji społecznej dotkniętych nim osób, generuje patologie społeczne i prowadzi do ubóstwa.

Optymiści pocieszają jednak, iż ta sama sztuczna inteligencja, która pozbawi pracy rzeszę ludzi, może jednak wygenerować wiele ciekawych zawodów i stworzyć nowe, przyjazne człowiekowi miejsca pracy. Ich prognozy zdaje się potwierdzać historia, a konkretnie przebieg zachodzącej od XVIII wieku rewolucji przemysłowej. Dokonująca się wówczas mechanizacja produkcji, m.in. w przemyśle włókienniczym, również początkowo budziła niezadowolenie społeczne. Pozbawiła też pracy sporą grupę rękodzielników. Ostatecznie przyczyniła się jednak do powstania nowych, związanych nie tylko z obsługą maszyn zawodów oraz ogólnego wzrostu poziomu życia i dobrobytu ludzkości.

O wiele groźniejsze skutki zarówno dla pojedynczych ludzi, jak i całych społeczności może mieć wykorzystanie sztucznej inteligencji na innych niż gospodarczo-przemysłowa i naukowa płaszczyznach. Chodzi przede wszystkim o płaszczyzny związane z… bezpieczeństwem, a także i polityką. Na płaszczyźnie politycznej SI może być wykorzystana m.in. do ingerencji w wybory. Przykładem może być rosyjska ingerencja w amerykańskie wybory prezydenckie 2016 r. Wówczas to działające w oparciu o algorytmy SI rosyjskie roboty internetowe, tzw. boty, podszywając się pod obywateli Stanów Zjednoczonych, stworzyły szereg fałszywych kont w mediach społecznościowych i wygenerowały tysiące dezinformacyjnych postów (fake news) wymierzonych w kandydującą na stanowisko prezydenta USA Hillary Clinton.

Udział SI w polityce nie ogranicza się tylko do generujących i rozsyłających fake newsy botów. Równie groźne skutki może mieć bowiem wykorzystanie w walce politycznej działającej w oparciu o algorytmy SI technologii cyfrowej obróbki obrazu –
deep-fake. Dzięki umiejętnie spreparowanym zdjęciom i filmom można skompromitować lub ośmieszyć niewygodnego polityka czyniąc go „bohaterem” fałszywego filmu pornograficznego lub ośmieszającej scenki rodzajowej.

Zarówno zasypujące internetowe media społecznościowe lawiną fake newsów boty, jak i algorytmy deepfake wykorzystane mogą być nie tylko w wewnętrznych rozgrywkach politycznych. Ze względu na swoje właściwości są one bowiem niezwykle użytecznym orężem we współczesnej wojnie informacyjnej. Swej użyteczności w operacjach dezinformacyjnych i informacyjno-psychologicznych boty dowiodły chociażby podczas obecnego konfliktu zbrojnego w Ukrainie. W swym arsenale ma je nawet osławiony „kucharz Putina”, Jewgienij Prigożyn, który jest właścicielem nie tylko prywatnej firmy wojskowej – Grupy Wagnera, lecz także walczącej na informacyjnym polu walki petersburskiej „farmy trolli” 1.

We współczesnej wojnie informacyjnej sztuczna inteligencja wykorzystywana jest jednak nie tylko do siania dezinformacji w internetowych mediach społecznościowych. Szerokie zastosowanie znalazła ona bowiem także w wywiadzie radioelektronicznym. Algorytmy SI wykorzystywane są już do przechwytywania przesyłanej drogą radiową informacji i kontroli rozmów telefonicznych. Przechwytywaniu i analizie znajdujących się w sieciach komputerowych danych służą zaś specjalne, działające w oparciu o SI programy komputerowe, tzw. sniffery. Sztuczna inteligencja dysponuje przy tym szczególnie pożądaną w działalności wywiadowczej cechą, jaką jest zdolność maszynowego uczenia. Dzięki niej może ona nie tylko szybko analizować różnego rodzaju dane, lecz również błyskawicznie dostosowywać się do zmian częstotliwości i pasma emisji sygnałów radiowych. Przykładem wywiadowczego zastosowania SI może być działająca w ramach tzw. sojuszu pięciorga oczu globalna sieć wywiadu radioelektronicznego Echelon.2 Działająca w tej sieci sztuczna inteligencja nie tylko przechwytuje, w oparciu o tzw. słownik Echelonu, poszukiwaną informację, lecz także pomaga w jej analizie. System Echelon zyskał światowy rozgłos nie dzięki działaniom o charakterze militarnym, lecz aferom związanym ze szpiegostwem gospodarczym i przemysłowym, oraz inwigilacją osób publicznych, m.in. Sekretarzy Generalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych Kofiego Annana i Ban Ki Moona. Jeżeli zaś chodzi o szpiegostwo gospodarcze i przemysłowe to właśnie przy pomocy Echelonu USA przechwyciły opracowaną przez niemiecką firmę Enercontechnologię budowy turbin wiatrowych. System ten „pomógł” też Amerykanom przejąć od Airbusakorzystny kontrakt na dostawę samolotów pasażerskich do Arabii Saudyjskiej. Wśród podsłuchiwanych w celach wywiadu gospodarczego były także japońskie firmy motoryzacyjne Nissan i Toyota.

Echelon nie jest rzecz jasna jedynym wykorzystującym sztuczną inteligencję systemem szpiegostwa radioelektronicznego. Podobne systemy ma wiele państw na świecie, a także niektórzy poza- i ponadpaństwowi aktorzy stosunków międzynarodowych. Oprócz szpiegowania algorytmy SI zaangażowane są również w zwalczanie terroryzmu oraz zapewnienie bezpieczeństwa publicznego. W opracowanym przez amerykańską Agencję Zaawansowanych Projektów Badawczych Departamentu Obrony (DARPA) antyterrorystycznym programie badawczym Terrorism Information Awareness (TIA) sztuczna inteligencja została zaangażowana nie tylko do wyszukiwania i przechwytywania informacji o potencjalnych atakach terrorystycznych, lecz również do analizy komputerowych sieci społecznościowych w celu modelowania kluczowych cech grup terrorystycznych i odróżnienia ich od innych grup społecznych, a także do translingwistycznej analizy informacji umożliwiającej osobom anglojęzycznym wyszukiwanie i interpretowanie podejrzanych słów w nieznanych tym osobom językach. Działająca w ramach programu TIA sztuczna inteligencja miała też za zadanie rozpoznawanie ludzkich twarzy i chodu. Wykorzystanie tak zaawansowanych, śledzących algorytmów SI przez różnego rodzaju służby wywiadowcze, kontrwywiadowcze i policyjne może u wielu z nas budzić spore obawy. Tym, którzy te obawy próbują uspokoić stwierdzeniem, iż chodzi o nasze bezpieczeństwo, warto przypomnieć słowa Beniamin Franklina: „gdy dla tymczasowego bezpieczeństwa zrezygnujemy z podstawowych wolności, nie będziemy mieli ani jednego, ani drugiego”. W tym kontekście pojawia się także pytanie o kontrolę nad wykorzystaniem przez służby specjalne tak groźnego narzędzia, czyli jak ujął to rzymski poeta Juwenalis – „sed quis custodiet Ipsos custodes?” (kto będzie pilnował strażników?). Afera Pegasusa, która stosunkowo niedawno wstrząsnęła Polską, dowodzi, że to postawione przed wiekami pytanie nie straciło nic na swojej aktualności.

Militarne zastosowanie SI nie ogranicza się jednak tylko do działań w ramach wojny informacyjnej. Wojskowi stratedzy znaleźli już bowiem dla niej zastosowanie w „klasycznej” wojnie kinetycznej, tj. z użyciem śmiercionośnych broni, takich jak czołgi, działa, balistyczne pociski rakietowe czy samoloty bojowe. Na naszych oczach zachodzi więc robotyzacja pola walki. W docierających do nas komunikatach wojennych z Ukrainy czy Bliskiego Wschodu bez trudu można znaleźć informacje o użyciu przez walczące strony różnych bezzałogowych środków walki. Najczęściej mowa jest o bezzałogowych statkach powietrznych (bsp). Stosowane na ich określenie słowo dron na stałe już weszło do potocznego języka. Większość z tych dronów jest zdalnie sterowana przez człowieka. Nad współczesnymi polami walki pojawiły się już jednak także i w pełni autonomiczne drony, które nie tylko samodzielnie wyszukują swoje cele, lecz również mogą naprowadzać na nie inne, znajdujące się w pobliżu bsp. Przykładem takiego autonomicznego bezpilotowca może być przeznaczony do niszczenia stacji radiolokacyjnych izraelski Harop, który w 2016 r. wziął udział w azersko-ormiańskim konflikcie o Górski Karabach.

Drony nie są jednak jedynymi mniej lub bardziej autonomicznymi bezzałogowymi systemami bojowymi. Oprócz nich w walkach biorą już udział ich poruszający się po lądzie oraz pływający nad i pod wodą „koledzy”. Trwają także próby zdolnych do prowadzenia działań bojowych bezzałogowych wahadłowców kosmicznych. Tak jak w przypadku bsp sztuczna inteligencja służy lądowym i morskim robotom przede wszystkim do wykrywania i identyfikacji celów. Coraz częściej wykorzystywana jest ona także do koordynacji współpracy danego robota zarówno z załogowymi, jak i bezzałogowymi systemami uzbrojenia. Jak na razie współpraca ta ogranicza się do przekazywania danych rozpoznawczych i naprowadzania ognia na wykryte cele. W USA, a także w Europie Zachodniej trwają już jednak prace nad wykorzystaniem SI do znacznie bardziej złożonych działań związanych, m.in. z obezwładnieniem obrony powietrznej przeciwnika. Ciekawe jest, iż oprócz robotów bojowych sztuczna inteligencja szerokie zastosowanie znalazła właśnie w systemach obrony powietrznej. Niestety na tej płaszczyźnie działania zdążyła już ona zaliczyć poważną wpadkę, otwierając w roku 2003, podczas II wojny w Zatoce Perskiej tzw. friendly fire do wracających z misji amerykańskich i brytyjskich samolotów. W wyniku pomyłki obsługującej amerykański system przeciwlotniczy Patriot sztucznej inteligencji śmierć poniosło dwóch brytyjskich lotników Kevin Main i Dave Williams i amerykański pilot N. D. White.

Przerażonych wizją atakujących nas z kosmosu, powietrza, lądu i wody, sterowanych wolną od emocji, chłodną sztuczną inteligencją robotów należy uspokoić, iż jest to jak na razie wizja bardzo odległa. Nie wiadomo nawet czy do takiego ataku dojdzie. Sztuczna inteligencja jest i zapewne jeszcze długo pozostanie jedynie narzędziem w rękach człowieka i to człowiek, jak zostało to już powiedziane na wstępie, decyduje o takim, a nie innym jej zastosowaniu. Poza tym sztuczna inteligencja dysponuje obecnie jedynie większą od człowieka zdolnością szybkiego wyszukiwania i analizy danych. Obce są jej towarzyszące ludzkiemu myśleniu emocje i uczucia, a te, jak wiadomo, odgrywają dużą rolę w generowaniu sytuacji konfliktowych. Nie można jednak całkowicie wykluczyć, iż w bardzo dalekiej przyszłości SI stanie się na swój sposób emocjonalna i uczuciowa. Emocje te mogą przyczynić się do konfliktów z ludźmi. Szybka analiza danych przekona zaś ją, że to właśnie człowiek stanowi główne zagrożenie dla świata, które należy niezwłocznie wyeliminować. Możliwe jednak, iż jak zakłada to jeden z teoretyków SI, Eliezer Yudkowsky, wykształci ona w sobie także swoistą moralność, dzięki której wybierze drogę życzliwości i przychylności wobec człowieka i wszystkich istot żywych. Wszystko to jednak melodia bardzo dalekiej przyszłości. Dziś bardziej niż sztucznej inteligencji bać się należy ludzi, którzy przy jej pomocy chcą zgotować nam piekło.

Autor jest oficerem rezerwy Wojska Polskiego, nauczycielem akademickim specjalizującym się w naukach o bezpieczeństwie oraz dziennikarzem.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2023 r.

 

1 Farma trolli (albo fabryka trolli) to firma lub organizacja zatrudniająca albo zrzeszająca osoby oraz „boty”, którym zleca nagłaśnianie w internecie (zwłaszcza w mediach społecznościowych) określonego przekazu propagandowego, sianie dezinformacji itd. za https://obserwatoriumjezykowe.uw.edu.pl/hasla/farmatrolli/

2 „Sojusz pięciorga oczu” (UKUSA) – tajne porozumienie szpiegowskie zawarte w 1946 przez USA i Wielką Brytanię; później dołączyły do niego Kanada, Australia i Nowa Zelandia.

Do modernizacji edukacji w Polsce trzeba się przygotowywać, choć wiemy, że wprowadzanie zmian do obecnego systemu nie jest teraz możliwe. Duet Zalewska-Czarnek wyrządził oświacie kolosalną szkodę, dokonując pospiesznych zmian w organizacji systemu szkolnego, zmieniając wiek rozpoczynania nauki i modyfikując podstawy programowe. Rządzący zablokowali tym samym, na kilka co najmniej lat, bardzo potrzebną gruntowną jej przebudowę. Kolejnej reformy, mającej charakter o wiele głębszy niż dotychczasowe, nie wytrzymają i nie zaakceptują dziś ani nauczyciele, ani uczniowie, ani rodzice. A taka rewolucja jest w perspektywie kilku lat konieczna, jeśli nie chcemy ulokować się na końcu w międzynarodowej rywalizacji konkurencyjnej. Musimy ją podjąć nie dlatego, że chcemy coś ulepszyć lub popsuć (jak autorzy obecnych rozwiązań), lecz dlatego, że zmieniło się i ciągle zmienia otoczenie zewnętrzne, w jakim działa edukacja, co rzutuje na jej najważniejszy segment, jakim jest system szkolny. Choć implementację należy odłożyć w czasie, prace ekspertów powinny zostać podjęte jak najrychlej. Reforma jest niezbędna, bo:

1. Szkoła nie jest dziś jedynym ani – być może – nawet najbardziej skutecznym ośrodkiem przekazywania wiedzy. Tak było, gdy Bolesław Prus pisał „Antka” – bo tylko nauczyciel mógł powiedzieć uczniowi, że „A” wygląda, jakby ktoś kozaka tańczył, a „B” jak precel. Dziś wiedza – głównie, ale nie tylko – za sprawą rewolucji teleinformatycznej dociera do odbiorców różnymi kanałami (obok szkoły to telewizja, radio, prasa, film, Internet, ośrodki kultury i nauki, instytucje upowszechniania informacji, otoczenie rodzinne i rówieśnicze itp. itd.). Szkoła powinna zatem w większym niż dotąd stopniu (bo to się w jakiejś mierze dzieje) uczyć, jak korzystać z zasobów przekazywanych tymi kanałami i jakimi metodami się przy tym posługiwać. Jak je porządkować i systematyzować, jak dokonywać ocen, selekcjonować oraz wykorzystywać we własnej, samodzielnej, choć wykonywanej pod nadzorem, pracy uczniów. Nie można przy tym zapomnieć, że podstawowym zadaniem szkoły jest przygotowanie absolwentów do pracy zawodowej, którą będę wykonywać przez około 40–50 lat po jej ukończeniu. A to już będzie zupełnie inna rzeczywistość.

2. By to umożliwić, nauka w szkole powinna zostać podzielona na trzy etapy:

– pierwszy (propedeutyczny) koncentruje się wokół narzędzi potrzebnych do poruszania się w skomplikowanej i szybko zmieniającej się rzeczywistości. Także tej, która nadejdzie, a której sobie jeszcze nie wyobrażamy. Nazywam te narzędzia „językami”. To język ojczysty (sprawne i poprawne posługiwanie się polszczyzną); dwa języki obce (co umożliwi korzystanie z obcojęzycznych źródeł i kontakt z zagranicznymi nauczycielami i rówieśnikami); język matematyki i informatyki, połączony z praktycznym korzystaniem z narzędzi teleinformatycznych (by zrozumieć, że świat można opisać także za pomocą liczb, nie tylko słów); wiadomości o źródłach gromadzenia i przekazywania wiedzy (zasoby biblioteczne, archiwalne, bibliografie, słowniki, encyklopedie, zbiory elektroniczne, w tym Internet itd.) oraz – bo to ma wbrew pozorom duże znaczenie – zasady dobrego wychowania. Na tym etapie uczniowie zapoznaliby się także z podstawowymi zagadnieniami wiedzy o społeczeństwie, państwie i kulturze oraz wiedzy o naturze (będącej zagregowanym ujęciem zagadnień z zakresu nauk przyrodniczych), rozproszonej dziś po wielu różnych przedmiotach. Proporcje między „językami” a pozostałymi przedmiotami dawałyby na tym etapie zdecydowaną przewagę „językom”. Kilka przedmiotów humanistycznych i przyrodniczych obowiązujących dziś byłoby zastąpione dwoma. Nauczanie przedmiotowe byłoby w pełniejszy sposób realizowane na kolejnych etapach nauki. Uczniowie po ukończeniu etapu propedeutycznego powinni np. sprawnie i poprawnie posługiwać się polszczyzną oraz rozumieć, jaką rolę odgrywa język w procesie poznania otaczającej rzeczywistości. Nie należy ich natomiast obciążać wiedzą o deklinacjach i koniugacjach, o częściach mowy i częściach zdania, nie muszą też wiedzieć, jakimi środkami stylistycznymi posługują się poeci;

– drugi etap (preorientacyjny) ma umożliwić młodzieży wybór dalszej ścieżki kształcenia oraz wstępną decyzję w sprawie przyszłej kariery zawodowej. Na tym etapie kontynuowane będzie doskonalenie „języków”, ale nacisk zostanie położony na wiedzę „przedmiotową” tak, by uczniowie mogli dokonać względnie świadomego wyboru. Proporcje między obydwoma grupami przedmiotów powinny zostać odwrócone na rzecz „nauczania przedmiotowego”. Motywem przewodnim tego etapu powinna być preorientacja zawodowa. Możliwe już będzie bowiem określenie predyspozycji i zainteresowań uczniów (np. nurt zawodowy czy ogólnokształcący; profil humanistyczny czy matematyczno-przyrodniczy itd.);

– w trzecim etapie (specjalizacyjnym) uczniowie wybieraliby: albo jedną ze specjalizacji, przygotowujących personel zawodowy na poziomie średnim w zakresie techniki, ekonomii, administracji, ochrony zdrowia itd. (pozostańmy dla uproszczenia przy nazwie „technikum”), albo jedną ze specjalizacji, przygotowujących do pracy w zawodach wymagających wyższego wykształcenia, w tym do pracy naukowej („liceum”). Błędem dawnej reformy Handkego (z 1999 roku) było skierowanie większości absolwentów podstawówki do szkoły ogólnokształcącej, po ukończeniu której jedynym logicznym następstwem były studia wyższe; absolwenci „ogólniaków” nie byli przygotowani do pracy, uczelnie z prawdziwego zdarzenia nie były w stanie ich przyjąć, powstawały więc placówki „karłowate”, a frustracja wśród młodych ludzi pogłębiała się z powodu braku społecznego pożytku i osobistej satysfakcji.

Wracając do propozycji: absolwenci obu nurtów otrzymywaliby równoważne świadectwa uprawniające do dalszej nauki (pełna drożność). Wszyscy mieliby średnie wykształcenie, niezależnie od charakteru wykonywanej później pracy. Wszyscy mieliby też prawo do podjęcia studiów wyższych. Znikałby poziom „kwalifikowanego robotnika”. Opisywany podział to nie podział na nurt „lepszy” i „gorszy”, lecz na dwa formalnie takie same, lecz „inne” merytorycznie nurty, dające wiedzę na podobnym poziomie i takie same uprawnienia.

3. Nauka w szkole (poprzedzona trzyletnim wychowaniem przedszkolnym) powinna zaczynać się jak najwcześniej (w Polsce realny wydaje się – niestety – dopiero wiek 6 lat) i trwać lat dwanaście. Hipotetyczny podział na etapy to 6+2+4 albo 6+3+3. Logiczny byłby powrót do podziału: szkoła podstawowa – gimnazjum – liceum, ale możliwe jest także utrzymanie obowiązującego obecnie modelu organizacyjnego (8+4) i podział na etapy bez zmiany struktury szkoły, by uniknąć zamętu organizacyjnego.

Część absolwentów zasili rynek pracy w wieku 18–19 lat, tj. po osiągnięciu pełnoletności, mając jednak możliwość kontynuowania nauki. Szkoła nie działa w próżni, musi odpowiadać na zapotrzebowanie rynku (gospodarki, kultury i instytucji życia społecznego) i dostosowywać profile kształcenia do tych potrzeb. Część będzie kontynuować naukę bezpośrednio. Choć nie uniknie się zapewne różnic jakościowych między oboma nurtami, należy dążyć do zapewnienia dobrego poziomu wykształcenia w technikum tak, by podjęcie przez absolwentów tych szkół studiów wyższych w przyszłości nie było utrudnione.

Nauka we wszystkich szkołach na wymienionych poziomach ma być obowiązkowa i bezpłatna dla uczniów (opłacana z budżetu państwa).

4. Studia wyższe powinny być realizowane w dwóch różnych wariantach. Po pierwsze – studiów zawodowych (licencjat) tam, gdzie wyraźnie jest zdefiniowany charakter przyszłej pracy. To takie kierunki jak np. administracja, rehabilitacja, fizjoterapia, księgowość, bezpieczeństwo narodowe, mechanika, elektrotechnika, hodowla zwierząt, ogrodnictwo itd. Absolwenci wyższych studiów zawodowych podejmowaliby pracę, zaspokajając potrzeby rynku oraz mieliby otwartą drogę do studiów magisterskich, uzupełniających wiedzę teoretyczną. Część absolwentów pozostanie przy wykształceniu wyższym zawodowym. Czas trwania nauki to najczęściej 3 lata (tylko zawodowe) lub 3+2 (także magisterskie). Po drugie – jednolitych, pięcioletnich studiów magisterskich tylko na kierunkach odpowiadających tradycyjnym dyscyplinom naukowym: filozofia, prawo, historia, filologie, matematyka, fizyka, elektronika, architektura, medycyna itd.

Absolwenci szkół wyższych każdego szczebla (w tym studiów zawodowych) mieliby możliwość uzyskania stopnia naukowego doktora, o ile spełniliby wymogi obowiązujące przy doktoracie. Nie napotykaliby natomiast na bariery formalne.

Należałoby znieść podział na studia dzienne i zaoczne/wieczorowe. Część zajęć prowadzona byłaby w trybie stacjonarnym, w postaci wykładów, ćwiczeń, seminariów, pracowni, laboratoriów itd., część zaś w trybie zdalnym, co umożliwiłoby w miarę elastyczne gospodarowanie czasem tak, by stworzyć warunki dla łączenia nauki i pracy w razie takiej konieczności lub potrzeby. To możliwe także dlatego, że i pracę coraz częściej wykonuje się zdalnie.

Studia byłyby odpłatne. Studenci wymagający wsparcia finansowego mogliby korzystać z funduszu stypendialnego dla wszystkich, niezależnie czy studiują w uczelniach państwowych, czy prywatnych. Wydaje się to sprawiedliwsze niż system, w którym bezpłatne są tylko studia dzienne w uczelniach państwowych, a pozostałe odpłatne.

5. Nauka w szkole i na uczelni to tylko jedna, choć zapewne najważniejsza część całego procesu edukacji. Zdobywanie wiedzy, korzystanie z jej zasobów, doskonalenie umiejętności już posiadanych oraz pozyskiwanie nowych trwa przez całe życie. Z tego banalnego stwierdzenia wynikają dwa wnioski. Po pierwsze: nie ma żadnego uzasadnienia dla „skonsumowania” w szkole maksimum wiedzy i umiejętności/sposobów jej wykorzystania, co dziś szkoła próbuje robić, zwiększając zakres treści nauczania lub wprowadzając nowe przedmioty. Treści przedmiotowe są dziś nadmiernie rozbudowane (poszerzające się wymagania stają się przyczyną depresji wśród młodzieży) i powinny podlegać racjonalnej selekcji. Wystarczy wziąć do ręki podręcznik do HiT dla liceów i techników (sic!), by zrozumieć, że przyswojenie wiadomości zawartych na 510 stronach tego podręcznika (a to tylko jeden przedmiot z kilkunastu) przekracza nawet możliwości studentów kierunków humanistycznych, może poza historią lub politologią. Po drugie – istnieje potrzeba zrozumienia celowości stworzenia systemu edukacji permanentnej (a nie tylko mówienia o tym), obejmującego formy zdobywania nowych specjalności, aktualizacji wiedzy i doskonalenia zawodowego. Już dziś formy takie istnieją, są nawet liczne, nie tworzą one jednak zorganizowanego i spójnego systemu. Jego utworzenie byłoby jednym z głównych zadań organów odpowiedzialnych za edukację. Edukacja po ukończeniu kariery zawodowej byłaby także jednym ze sposobów aktywnej egzystencji ludzi w podeszłym wieku.

6. Informacje o wydarzeniach na świecie i o rozwoju poszczególnych dziedzin nauki, gospodarki, kultury, życia społecznego, docierają niemal błyskawicznie do odbiorców w różnych zakątkach świata. Środki transportu pozwalają na coraz szybsze przemieszczanie się w coraz krótszym czasie. Praca nie wymaga już przywiązania do jednego miejsca, można wykonywać ją zdalnie, a elektronicznie przekazywać jej rezultaty. Tradycyjne miejsce pracy będzie zastępowane – w części, bo nie w pełni – przez nowe struktury jej wykonywania (ułatwi to elastyczne korzystanie na studiach z trybu stacjonarnego i zdalnego, o czym mowa w pkt. 5). Coraz szerzej mówi się o korzystaniu ze sztucznej inteligencji. Zmianie podlegać będą relacje między pracodawcą a pracownikiem. W tym zakresie przeobrażenia następują bodaj najszybciej, szkoła i pozaszkolne instytucje edukacyjne muszą zmierzyć się zatem z tym tematem i podjąć zadanie elementarnego choćby przygotowania przyszłych absolwentów do takich sytuacji. Praca modelowana w przeszłości relacją „majster” – „uczeń/czeladnik” będzie stopniowo zastępowana samodzielnym rozwiązywaniem „zleconych” zadań, w tym we własnych firmach. W modelu docelowym dominować w szkole powinna sterowana, ale samodzielna nauka własna. Szkoła ma określić zakres wymagań, wskazać źródła pozyskania wiadomości, udzielić wskazówek metodycznych i kontrolować cały proces. Uczniowie zaś muszą samodzielnie poradzić sobie ze spełnieniem wymagań. Inaczej nie potrafią odnaleźć się w zmieniającym się świecie.

7. W toku nauki i pracy coraz częściej będziemy stykać się z ludźmi z różnych krajów i kręgów kulturowych, a więc ludźmi o różnym kolorze skóry, wyznających różne religie, przedkładających różne ideologie i mających różne obyczaje. Zmusza to do rewizji ideałów wychowawczych, kładących dziś nacisk na związki z własną grupą etniczną, wyznaniową i ideową, a nawet polityczną, na rzecz współrozumienia i współdziałania ludzi, grup i struktur z różnych zbiorów, nazwijmy je wspólną nazwą – kulturowych. To zadanie szkoły, ale także instytucji kultury, informacji i propagandy, które muszą współpracować ze sobą w upowszechnianiu tego sposobu postrzegania globalizujących się społeczeństw.

Zarysowane zmiany napotkają zasadniczą trudność: ani władze oświatowe, ani sami nauczyciele nie są przygotowani na ich wprowadzenie. Trudno oczekiwać, by resort edukacji i szkolnictwa wyższego, zainteresowany raczej podtrzymywaniem anachronizmów niż unowocześnianiem czegokolwiek, był zdolny do takich działań, choć z nadzieją oczekuje się na wymianę obecnej ekipy kierującej edukacją. Grona nauczycielskie i ich organizacje zawodowe skupiają uwagę na kwestiach materialnego i społecznego statusu nauczycieli. Rolę inicjującą należałoby powierzyć zatem specjalnie powołanemu zespołowi projektowemu. Byłoby wskazane, by zespół ten rozpoczął prace od modyfikacji systemu kształcenia nauczycieli pod kątem zaprojektowanych wstępnie zmian i zakończył je wdrożeniem w ciągu 4–5 lat.

Artykuł ten nie jest receptą na reformy w edukacji. Moim zamiarem jest jedynie wywołanie dyskusji o szkole przyszłości, spowodowane – między innymi – skupieniem uwagi środowiska na obronie/poprawie własnej pozycji i rozwiązywaniu bieżących kontrowersji.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2023 r.

Iwona Zakrzewska

Mój Kotarbiński

Nigdy nie spotkałam profesora Kotarbińskiego na korytarzach uczelni warszawskiej czy łódzkiej, niedane mi było stanąć twarzą wobec niego na żadnej konferencji czy innym mniej lub bardziej formalnym spotkaniu. Czy to jednak znaczy, że nigdy się z nim nie spotkałam? Czy ci wszyscy ludzie – wspaniali czytelnicy i interpretatorzy albo poszukiwacze wiedzy – nie spotkali Tadeusza Kotarbińskiego? Każdy, kto poznał jego osiągnięcia lub przeczytał chociaż jeden jego artykuł, miał możliwość spotkania się z nim w jego dziełach. Profesor Andrzej Nowicki, jeszcze niedawno obecny wśród nas, uświadomił nam swoją teorią spotkań, jak ważne są tego typu interakcje, zwłaszcza z myślicielami, uczonymi, mistrzami. I jak ważny dialog może z tego wyniknąć, kiedy myśl pod wpływem treści zostaje poruszona i zaczyna podążać własną drogą nowych odkryć lub nowych rozumień, a czasem staje się kontynuacją czyjejś myśli – to właśnie inkontrologia. Nie spotykając autora dzieła bezpośrednio, można go poznać i odkryć kim był, o czym myślał, jak bardzo poruszył myśl, zwłaszcza moją, i do jakich działań sprowokował.

Profesor Kotarbiński zostawił znaczący dorobek naukowy, wielu uczniów i przeszedł do historii filozofii, nie tylko polskiej – takie lakoniczne opisy są wszechobecne i nie przykuwają uwagi, dlatego wielu współczesnych myślicieli czy adeptów sztuki myślenia nie przywołuje go ani jego osiągnięć zbyt często, mimo że korzystają z całego bogactwa myśli konkretnej, krytycznej, analitycznej, która obejmuje wszystkie rzeczy, w tym podmioty tej rzeczywistości. Warto w tym miejscu wspomnieć środowisko naukowe, z którego wywodzi się Tadeusz Kotarbiński i które go ukształtowało. Jako uczeń Kazimierza Twardowskiego przynależał do szkoły lwowsko-warszawskiej filozofii polskiej, która wywarła ogromny wpływ na kierunek jego myślenia i poszukiwań naukowych. Szkoła lwowska początkowo, a później warszawska – jeśli pilnować faktów empirycznych – to czas międzywojenny, czas porządkowania nowej rzeczywistości polskiej, a więc odradzania się państwowości, kultury, a nade wszystko myślenia. Filozofia polska, która powstawała na gruzach myśli romantycznej wnoszącej jedynie metafizyczny zamęt i inspirowana filozofią koła wiedeńskiego, stawała się autonomiczną szkołą myślenia racjonalnego i konkretnego. Kazimierz Twardowski skutecznie zainicjował ruch tworzenia ośrodka myśli polskiej na uniwersytecie lwowskim właśnie dzięki nowemu podejściu do myślenia jako uporządkowanej logicznie struktury, która przekuwa się w praktykę w różnych dziedzinach nauki i życia. Myślenie oczyszczone z arogancji metafizycznych, uporządkowane w logicznych formułach i przystosowane do praktycznego wykorzystania – to był przepis na sukces szkoły lwowsko-warszawskiej, która wychowała wielu filozofów i wybitnych myślicieli różnych dziedzin nauki. Pierwsi uczniowie Kazimierza Twardowskiego to oczywiście Tadeusz Kotarbiński, ale również: Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Czeżowski, Izydora Dąmbska, Jan Łukasiewicz i wielu innych. Druga wojna światowa rozbiła lwowski ośrodek, część filozofów przeniosła się do Warszawy i tu kontynuowała, w miarę możliwości, działanie na polu nie tylko filozofii, ale szerzej – nauki i także kultury.

Po wojnie Tadeusz Kotarbiński został pierwszym rektorem nowo utworzonego Uniwersytetu Łódzkiego, który organizował w zgodzie ze swoimi założeniami myślenia praktycznego. Budowanie warszawskiego ośrodka polskiej logiki i myśli pozytywnej realizowane było z sukcesami już przez licznych uczniów Tadeusz Kotarbińskiego, jak chociażby Alfred Tarski, Maria i Stanisław Ossowscy, Leszek Kołakowski. Dzieła profesora Kotarbińskiego inspirowały i nadal inspirują do działania, porządkowania świata według kategorii rzeczy, a nie uczuć, budowania właściwego miejsca dla człowieka i każdej żywej istoty na tym świecie – bez metafor czy przenośni. Myśl Kotarbińskiego zaszczepiła się w wielu dziedzinach nauki, sztuki a nade wszystko naszej codzienności, codziennej robocie.

Pierwsza książka, w której spotkałam profesora Kotarbińskiego to Traktat o dobrej robocie – niezwykle ważne dzieło dla poznania myśli, ale mniej istotne, jeśli chce się poznać samego autora. Ponieważ poznanie autora uważam za niezwykle istotne, dlatego też zachęcam do zajrzenia w pierwszej kolejności do niewielkiego eseju Przykład indywidualny kształtowania się postawy wolnomyślicielskiej z 1962 roku. Ta, można rzec, miniaturka pokazuje stosunek autora do religii jako pewnego rytuału, który jest piękny w swej oprawie, jednak pozbawiony zupełnie poszukiwanej przez ludzi transcendencji. Kotarbiński stwierdza tu krótko: „Po prostu przestałem wierzyć w jawną nieprawdę. Przejrzałem całą bezzasadność wszystkich wywodów katechizmu. Nie, nie to dobre dla dzieci… Nie dam się zwodzić”. Tą wypowiedzią autor odrzuca irracjonalne na rzecz twardej racjonalności, ale robi to w sposób przemyślany, bez emocji, bez obrażania się, jak i bez obrażania tych, którzy nadal próbują wierzyć, z pełnym szacunkiem dla siebie i innych. Mając świadomość, że bez religii traci się bezpieczeństwo współistnienia, pozostaje cynizm, bo skoro religia jest tylko „bardzo ładną baśnią”, zatem człowiek istnieje jak skazaniec. Widać tu Kotarbińskiego jako człowieka niezwykle wrażliwego na los innych, na potrzebę kształtowania życia w prawdzie i życia godziwego w świecie, w którym „żaden Bóg nie opiekuje się człowiekiem”. Co bardzo ciekawe, Kotarbiński w działaniu kierował się rozumowaniem, a więc intelektem i rozbudowanym aparatem logicznym, który drobiazgowo opisał w swym dziele Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk (1929), ale wydaje się, że to właśnie los człowieka jednostkowego zajmował go najbardziej. Ze swoją ogromną wrażliwością, a więc raczej odruchem serca, a nie umysłu, wyznaczał kierunki swych działań jako pewną misję, zaś narzędzia, którymi starał się osiągać zakładane cele, stosował zgodnie z pragmatyką, dziś powiedzielibyśmy z uwzględnieniem ergonomii oraz skrupulatną analizą wszelkich scenariuszy. W myśli Kotarbińskiego widać wyraźnie troskę o człowieka, jego cielesne funkcjonowanie, wszak inne poza rzeczowym w tej koncepcji nie istnieje, jest zasadą naczelną, której inne działania są wyraźnie podporządkowane. Na ową troskę o człowieka składają się poszczególne elementy, którymi, jak się wydaje, autor zaleca kierować się, budując swój sens na przyszłość. Można w tym miejscu pokusić się o jakąś próbę dokończenia myśli niewypowiedzianej w kontekście troski o człowieka. Otóż wydaje się, że wielkie zaniepokojenie autora budziła dominująca mentalność „poddańcza” lub może „feudalna” ludzi tamtej epoki, którzy żyjąc w czasach porządkowania rzeczywistości, musieli odnaleźć również dla własnego istnienia nowy sens. Poszukiwania te jednak zdeterminowane były przez jedno silne źródło kościelne (rozumiane jako instytucja), które oferowało raczej przyszłość zbudowaną na uległości, ukształtowanej moralności nakazowej, myśleniu pozbawionemu twórczych rozwiązań i mentalności ugruntowanej na pozaracjonalnych dogmatach. To wszystko było czymś niezwykle ograniczającym dla budowania nowej mentalności człowieka wolnego, który powinien żyć teraz swoją pełnią, niekoniecznie czekać na życie po życiu.

Ontologia, teoria poznania i traktaty z zakresu logiki pokazują, jak człowiek powinien nauczyć się poprawnie myśleć o sobie i świecie. Bezwzględnie musi używać dedukcji i redukcji, aby dowodzić konkretnych racji, aby nie zawierzać przeświadczeniom, które są wszak wyłącznie efektem wiedzy potocznej, a ta nie zawierza dedukcji naukowej. Nie należy również opierać swej wiedzy na przesłankach uwikłanych w jakieś emocje, przeżycia czy stany. Są to bowiem iluzje, czasem przyjemne, ale wprowadzające chaos i zamęt poznawczy. Należy również ograniczyć użycie metafor, przenośni, jeśli chce się budować rzetelną wiedzę, gdyż te są źródłem, dziś powiedzielibyśmy, szumów komunikacyjnych i innych nieporozumień. Tego rodzaju „upiększacze” językowe zaciemniają treść, a być może całkowicie dewastują treść pojęć, powodując, że za desygnatem nie ma już treści, a jeśli coś zostało, to jest niejednoznaczne. Stąd liczne postulaty Kotarbińskiego o dbałość językową, o nienadużywanie np. analogii. Język jest niezwykle ważnym narzędziem w rozwoju człowieka, kultury i cywilizacji; jeśli psujemy narzędzie, to poddajemy się regresowi. Widać to dziś wyraźnie, że swawolne traktowanie pojęć, nadmierne i nieodpowiedzialne słowotwórstwo bardzo mocno utrudnia komunikację tak pomiędzy pokoleniami, jak i pomiędzy dziedzinami życia i wszelkiej twórczości. Sam Kotarbiński również nie był w tej sprawie konsekwentny, postulując bowiem rzeczowość, pansomatyzm, posługiwał się językiem literackim, metaforycznym, budowanym bardziej na „porywach serca” niż postulowanego rozumu, ale pisał: „konkretyzm w pełni dojrzały głosi z całą stanowczością tylko program”. Pokazuje to, jak bardzo wrażliwym był człowiekiem, oddając się poezji i jednocześnie zadając sobie i innym pytanie, czy dla osiągania celu – upowszechnienie swojego spojrzenia na teorię poznania i logikę należy używać wszelkich środków – uprawiając naukę w postaci popularnej, a więc przystępnej, a więc o okrojonej formule, pewnym uproszczeniu. Współcześni uczeni i myśliciele chyba w większości wybrali uproszczoną wersję nauki, wzorując się nieco (świadomie czy nie, któż się przyzna?) na działaniach Kotarbińskiego. Przyznam, że nauka powinna być dostępna w formie przystępnej, a raczej dostępnej dla osób z innej dziedziny. Wiedza musi krążyć, powinna być przyswajana, adoptowana, a czasem anektowana przez dziedziny pozornie niepowiązane. Jeśli świat jest jednością, to części składają się na całość. Jeśli jest inaczej – świat nie jest jednością, to warto wiedzieć coś o jego poszczególnych elementach. Tak czy inaczej, świat trzeba poznawać, aby się w nim jakoś odnaleźć i nauczyć się w nim być, jak pouczał Heidegger.

Reizm to ważny element w koncepcji Kotarbińskiego, opisywany i kontestowany na różne sposoby, a w mojej ocenie nadmiernie eksponowany. Jest to ważny fragment filozofii tego myśliciela, ale wielu innych już przed nim od starożytności zaczynając, podnosili tę kwestię w mniej czy bardziej udany sposób. Wszystko jest rzeczą – to reizm ontologiczny, rzecz to jedyna kategoria, która coś znaczy, wszystko inne jest puste. Taka ontologia znakomicie przysłużyła się kognitywistyce, jej powstaniu, odkryciom; jednak obecnie stanowi raczej obciążenie niż bazę do rozwoju. Napisano już o tym bardzo dużo opinii, zwłaszcza krytycznych, które mają solidne podstawy – odwołując się w tym zakresie do Ajdukiewicza. Nieco więcej przestrzeni należy zostawić reizmowi semantycznemu, który kwestionuje istnienie uniwersaliów, bo zdaniem Kotarbińskiego istnieją tylko nazwy konkretne odnoszące się do konkretnych rzeczy, a nie tak ogólnie. Osobiście popieram takie podejście; istnieje konkretna osoba – Tadeusz Kotarbiński, a nie człowiek. Chociaż i tu na potrzeby nauki warto uwzględnić margines dla pewnych desygnatów, o których wolno nam będzie dywagować na poziomie pewnych, bezpiecznych abstrakcji. Zostawiając reizm, który wzbudza do dziś wiele emocji i porusza myśli uczonych, więcej uwagi moim zdaniem należy poświęcić książce Traktat o dobrej robocie. To niewielkie dziełko jest inspiracją dla wielu osób do dziś i rozwija wiele dziedzin nauki również obecnie. Miejmy nadzieję, że będzie bazą dla nauki każdej osoby oraz autonomicznej inteligencji teraz i w przyszłości.

Prakseologia – to najważniejsze (z dzisiejszej perspektywy i subiektywnej oceny) osiągnięcie Tadeusza Kotarbińskiego. W tym myśleniu i źródła, i działania można odnaleźć w personalizmie, nowoczesnym zarządzaniu przez wartości i cele, w podstawach budowania współczesnej przedsiębiorczości w skali mikro i makro, w rozumieniu i potrzebie twórczego działania osoby, w budowaniu strategii tak indywidualnej osoby, jak też wielkiej organizacji. Wszystkie działania racjonalne, twórcze, umyślnie twórcze człowieka, skierowane na cele, wartości, mają lub powinny mieć swoje źródło w jasno opisanych zasadach przez polskiego filozofa. Każdy plan działania przygotowany według jego zaleceń musi być ściśle opisany, nie zapominając, że wcześniej precyzyjnie określony – co należy osiągnąć; musi przewidywać różne możliwe poziomy realizacji. Współczesne zarządzanie, zwłaszcza strategiczne, precyzyjnie odtwarza te schematy. Dokonując analizy SWOT (akronim angielskich słów: strength – mocne strony, weaknesses – słabe strony, opportunities – szanse, threats – zagrożenia), opisując wnętrze i zewnętrze organizacji, buduje się różne scenariusze (optymistyczne bądź pesymistyczne) celem sprawnego przygotowania się do działania, które powinno zakończyć się osiągnięciem przewidywanej wartości, czyli opisanego celu. Do opisu celu służy również bardzo precyzyjna analiza SMART (akronim angielskich słów: specific, measurable, achievable, relevant, time-bound), a więc cel musi być: konkretny, mierzalny, osiągalny, istotny, określony w czasie. Przewidywanie celu i zysków niezwykle stymuluje wykonawcę. Wraz ze ścisłym planowaniem osiągnięcie zamierzenia jest prawie pewne. Zaś zdobyty cel przysparza mocy organizacji czy jednostce – kwestia skali – do kolejnych działań.

Może bez tych szczególnych współczesnych akronimów, ale to właśnie wspominany tu myśliciel zapoczątkował nowy sposób działania, planowania i skutecznego osiągania wytyczanych zamierzeń. Dobra robota jest ogromną wartością koncepcyjną, ale jeszcze większą praktyczną, jeśli jest dobrze przyswojona i konsekwentnie realizowana. Nadto pokazuje, że filozofia jest niezbędną wiedzą i narzędziem w codziennym życiu.

Konsekwencją dobrej roboty, a może pracą równoległą nie mniej ważną, są Medytacje o życiu godziwym (1966), a więc etyka niezależna, etyka opiekuna spolegliwego. Wydaje się, że jest to obszar niedostatecznie eksplorowany zwłaszcza we współczesnym świecie, gdzie etyka, moralność religijna uległy pewnej degradacji, moralność konsumpcjonizmu zdegenerowała się, a świat uniwersalności nie ma nic do zaoferowania w tym zakresie. Człowiek współczesny spragniony jest godziwego życia, ale sam dla siebie nie jest w mocy wypełnić treścią bodaj elementarnych zasad moralnych czy najogólniejszych norm etycznych. Wątpliwą rzeczą jest czy słowo spolegliwy jest zrozumiałe, doświadczenie podpowiada, że raczej nie, jak wiele innych cennych desygnatów zamieszkało w „lamusie”. Chyba jednak warto do niego wrócić i od niego zacząć. Jak objaśnia autor terminu opiekun spolegliwy: „można słusznie zaufać jego opiece, nie zawiedzie, że zrobi wszystko, co do niego należy, że dotrzyma placu w niebezpieczeństwie i w ogóle będzie pewnym oparciem w trudnych okolicznościach (…), kto jest życzliwie usposobiony względem podopiecznych (…), człowiek dobry, o dobrym sercu, wrażliwy na cudze potrzeby i skłonny do pomagania”. Poznając opis człowieka spolegliwego, który może być wzorem dla wielu, dajemy początek formatowania drogi do budowania nowej moralności, a kiedyś etyki tak ważnej zwłaszcza dziś, kiedy autonomiczna inteligencja zresetuje Boga dokładniej i bezpowrotnie – nie tak jak Nietzsche, w walce na słowa. AI to reizm nie teoretyczny, ale w czystej postaci praktyka, która dla potrzeb niekoniecznie dobrych ludzkich elementów rzeczywistości zaprojektuje świat bez metafor, przenośni, analogii czy parafraz. Świat bez niuansów, niedopowiedzeń czy odruchów serca, a nawet błędów, nie będzie już światem konkretnego człowieka, osoby. Jest zatem bardzo pilna potrzeba wypracowania nowych lub bodaj ulepszonych zasad godziwego życia na bazie opiekuna spolegliwego. Etyka niezależna preferowana przez Kotarbińskiego nie poszukuje uzasadnienia w transcendencji, która będzie gwarantem dobrych, acz niesamodzielnych wyborów i gdyby coś poszło nie tak, udzieli wybaczenia za błędy. Etyka ta również nie jest poszukiwaniem szczęścia tu ani dla jednostki, ani tym bardziej dla sumy jednostek. Dziś etyka traktowana jest jako nauka praktyczna, a więc w zgodzie z zaleceniami Kotarbińskiego i jako taka nie musi wciąż poszukiwać uzasadnienia dla siebie czy gwarancji. Każdy powinien umieć dokonać oceny emocjonalnej działań, sytuacji, relacji i konstruować praktykę dla tego, co cielesne teraz bez patrzenia w wymiar „pośmiertny”. Powrót do myślenia niezależnego w każdy sposób jest znakomitym początkiem nowego zakończenia poszukiwań dobrej praktyki działania.

Spotkanie z profesorem Tadeuszem Kotarbińskim było dla mnie wielkim osobistym bogactwem. Dzięki lekturze jego dzieł zrozumiałam, że filozofia nie jest tylko sztuką myślenia dla samej tej sztuki, chociaż to również ważny jej element, analizy na metapoziomie. Przede wszystkim jest praktyką myślenia, odkrywania, porządkowania rzeczywistości, budowania komunikacji międzyludzkiej, międzyprzedmiotowej, ludzko-przedmiotowej. Filozofia porządkuje i wyjaśnia świat, rzeczy i ludzi. Gdyby postulowany przez Kotarbińskiego sposób jej uprawiania nie był tylko kolejnym systemem, lecz praktyką, kultura relacji międzyludzkich i naukowych, a nade wszystko nasza mentalność funkcjonowałaby na innym, wyższym poziomie. Brak troski w relacjach spowodował, że współczesny człowiek żyje wieloma lękami, a szczególnie lękiem końca człowieka. Wciąż nie jest za późno, aby lęk zmienić w troskę, zaś walkę o przetrwanie w opiekę.

Korzystałam m.in. z publikacji:

Nowicki Andrzej, Spotkania w rzeczach, PIW Warszawa 1991.

Kotarbiński Tadeusz, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum 1973.

Kotarbiński Tadeusz, Przykład indywidualny kształtowania się postawy wolnomyślicielskiej w Religia i ja Książka i wiedza 1962.

Kotarbiński Tadeusz, Medytacje o życiu godziwym, Warszawa 1976.

Kotarbiński Tadeusz, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 2003.

 

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Język jest zjawiskiem społecznym – tę prawdę ludzkość zna od wieków. Zmienia się wraz z postępem cywilizacyjnym, reaguje na innowacje, nowe desygnaty, przeobrażenia społeczne, zmiany w preferencjach obyczajowych. Sam sobie radzi z adaptacją swoich struktur i dostosowaniem zasobu leksykalnego do tych przeobrażeń. Czasem tylko przeszkadzają mu w tym specjaliści od poprawności językowej.

Nie potrafię zrozumieć, dlaczego „Murzyn” ma być określeniem pejoratywnym, zawierającym jakieś treści degradujące. Był Murzyn z załogi Narcyza Conrada i Murzynek Bambo, który w Afryce mieszka – Juliana Tuwima. Akurat w przypadku obu tych autorów zarzut głoszenia poglądów rasistowskich to jakiś horrendalny absurd. Skoro „poprawiacze” umieścili „Murzynka” wśród słów niestosownych (podobno w słownikach dwujęzycznych „Murzyn” ma swoje odpowiedniki w nazwach Negre lub Negro, a te są obraźliwe, a poza tym w polszczyźnie występują złe skojarzenia, np. Murzyn zrobił swoje…), musieli wprowadzić w to miejsce inne określenie osoby o czarnym kolorze skóry. Ale „Czarny” to jeszcze gorzej (por. czarny charakter). „Czarnoskóry” nie ma szans, bo trzeba byłoby przez analogię wprowadzić „Białoskórego” lub „Żółtoskórego”, a tego naprawdę język nie zniesie. Za najzdrowsze moralnie i dające się strawić językowo uznano więc określenie „Afroamerykanin”. Diabeł jak zwykle tkwi w szczegółach, bo natychmiast przypomniało mi się moich dwóch kompanów, z którymi parę lat temu pijałem piwo. Jeden był czarnym jak smoła obywatelem Papui-Nowej Gwinei o skręconych włosach, a drugi śniadym obywatelem Fidżi i żadnym sposobem nie mogłem ich nazwać Afroamerykanami. Chyba by się obrazili, bo do Amerykanów mieli – delikatnie mówiąc – stosunek chłodny. Whisky nie lubili. Ja też.

Za czasów Młodej Polski „lingwiści” wzięli się za poszukiwanie polskich odpowiedników dla nazw obcojęzycznych. Ujawniła się przy tym pewna prawidłowość: im mocniej (jak w Galicji) wyrażano czołobitność wobec Najjaśniejszego Pana („przy Tobie stoimy i stać chcemy”), tym żwawiej zabierano się za akcentowanie wszystkiego, co polskie. Wtedy – dla przykładu – „centaura” zmieniono na „chłopokonia”. Większej popularności ta nazwa nie zyskała, bo proszę wyobrazić sobie frazę takiego wierszyka, tchnącego klimatem renesansowego malarstwa: „W czasie konnej wycieczki amazonka Laura, wielce pożądliwego spotkała centaura”, która po unarodowieniu brzmiałaby z grubsza tak: „W czasie konnej wycieczki po laskach i błoniach, amazonka Laura spotkała chłopokonia”. Od pierwszego wejrzenia zrozumiemy, że tak – po prostu – nie sposób, prawidła języka i poetyki usuną natychmiast wszelkie podobne próby.

Skoro zatrzymaliśmy się przy Młodej Polsce i łagodzeniu wiernopoddańczych uczuć narodowymi wynalazkami językowymi, to warto przypomnieć inicjatywę niejakiego Szafrańskiego, który domagał się zastąpienia łac. penis, swojskim określeniem „stojec”. Bodaj Boy-Żeleński wykpił tę próbę, pisząc taki oto wierszyk:

„Mości Panie Szafrański, pomysł iście szatański,

Jakże ma się stojcem zwać, to co nie chce stać?

Jeśli ten, kto strzela, mieni się strzelcem,

Niech ów, co wisi, nazywa się wisielcem!”

Przypominając te próby z przeszłości, nie mogę oprzeć się wrażeniu, że gorączkowe poszukiwania żeńskich odpowiedników dla form, które takich form dotąd nie miały, mają coś wspólnego z tamtymi usiłowaniami bycia świętszym niż papież. I że – mówiąc wprost – im mniej równych praw dla kobiet, tym większa skłonność do rekompensowania tego braku substytutami językowymi. Które – równie szczerze – są po prostu okropne. Na deski powaliła mnie „ministra”, która swoim brzmieniem przypomina radziecką dyskobolkę Ninę Dumbadze (starsi ją pamiętają), do której kobiecości i widzowie, i eksperci mieli sporo zastrzeżeń. „Profesorka” i „dyrektorka” dźwięczą lekceważąco, nigdy nie ośmieliłbym się nazwać „profesorką” – promotorki mojej pracy, którą wielce cenię za mądrość i charakter. A już „rektorka” na określenie Jej Magnificencji to horrendum. „Gościni” powoli się przyjmuje, zwłaszcza w radiu i telewizji, bo w mowie potocznej chyba nie. „Widzka” w żaden sposób nie chce mi się ożenić z desygnatem i szukam w nadwątlonej pamięci, kim też może być ten dziwoląg. No, właśnie – dziwoląg; na myśl przychodzi od razu „dziwolążka” (oboczność g/ż), a ta jest już językowym łamańcem. Język kieruje się zasadami ekonomiki, dąży do uproszczeń, unikamy więc zbitek spółgłoskowych, trudnych do wyartykułowania. Dlatego mówimy „we Wrocławiu”, a nie „w Wrocławiu”, choć mówimy „w Poznaniu”, czy „w Krakowie”. Z tych względów „architekt-ka” nie ma szans powodzenia, bo trzech spółgłosek na raz organy mowy nie zniosą. „Chirurżka”… muszę przestać, bo brak mi słów na określenie skłonności tak absurdalnych. No, jeszcze tylko „filmówka” jako żeński odpowiednik „filmowca”, ale przecież „filmówka” to popularne określenie szkoły filmowej w Łodzi. Pomiesza się, ani chybi.

Dajcie już, szanowne poprawiaczki i szanowni poprawiacze, spokój tej biednej polszczyźnie. Ona naprawdę nie potrzebuje Waszej pomocy. Ma tak wiele roboty z wynalazkami technicznymi, z całym bagażem neologizmów rodem z rzeczywistości wirtualnej, próbami adaptacji lub przekładu terminów obcojęzycznych. Za rogiem czai się sztuczna inteligencja, a ta dopiero obarczy język nowymi zadaniami. On sam sobie jednak poradzi, jeśli tylko nie będziecie mu w tym przeszkadzać. Kobiety słusznie walczą o swoje prawa, trochę już zrobiono, ale tyle jest wciąż do zrobienia w tych sprawach, że można sobie darować naginanie języka do Waszej twórczej imaginacji. A poza tym, idą wybory, a prawa kobiet zależą w dużym stopniu od ich wyniku, a nie od neo-tworów językowych. No, tak… wakacje w pełni, chciałem poruszyć jakiś lekki i letni temat, a znów skończyło się – jak zwykle – na wyborach. Skaranie boskie.

Felieton ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

U Marcela Prousta, w jego wielkim dziele – W poszukiwaniu straconego czasu – znajdziemy między innymi taką oto wprowadzającą trafnie w sedno sprawy myśl o interesującej nas tutaj problematyce wartości i sensu lektury:

„…skoro pisarz wprawił nas w ten stan, w którym, jak we wszystkich wewnętrznych stanach, wszelkie wzruszenie jest zdziesięciokrotnione, w którym jego książka wzrusza nas na kształt snu, ale snu jaśniejszego niż ten, który przeżywamy śpiąc, i trwalszego we wspomnieniu, wówczas rozpętują się w jednej godzinie wszelkie możliwe szczęścia i nieszczęścia. W życiu moglibyśmy je nieraz poznawać w ciągu wielu lat; najsilniejsze nigdy by się nam nie uświadomiły, ponieważ powolność, z jaką się przejawiają, odbiera nam ich poczucie”.

Nie bez kozery oczywiście przywołuję tutaj ten mały fragmencik Proustowskiego myślenia o pożytkach i wartościach sztuki pisarskiej w kontekście tych paru luźnych poniższych felietonowych uwag o sprawach związanych z zagadnieniami czytelnictwa. Uwag snutych jeszcze w środku lata, czyli w pełni sezonu kanikularnego. No bo niby dlaczego by nie? Wszak wszyscy my, to znaczy wszyscy czytający, a także i interesujący się nie tylko od czasu do czasu tzw. literaturą piękną (w jej rozmaitych wcieleniach i odmianach), mamy wreszcie trochę czasu wolnego dla siebie. Zabieramy zatem ze sobą na wakacje parę bodaj pozycji, które obiecywaliśmy sobie w ów czas przeczytać, bo wcześniej to by było raczej trudno przy nawale innych zajęć. Naturalnie, że bywa z tym różnie jak ze wszystkimi naszymi zbożnymi postanowieniami, letnimi czy też innymi (łącznie z noworocznymi!). Bo to chociaż, panie, pogoda latoś była piękna, mimo iż nieco (jak chyba prawie wszystko, co piękne) bywa ona w naszych czasach nadzwyczaj temperaturowo i burzowo groźna, co widzimy wszyscy na podstawie obserwacji nie tylko tegorocznych, a i ładnych kilku lat wcześniejszych… Obserwacji wyniesionych z owych kanikularnych wypadów w nasze nadmorskie, mazurskie czy górskie krainy, nadal mamy ochotę wszyscy ochotę „pokrakać” trochę, by tak enigmatycznie i po pytyjsku wręcz rzec, nad stanem nie wyłącznie tylko wakacyjno-urlopowego czytelnictwa, którego śladów, jak niegdysiejszego umiarkowania klimatycznego, coraz trudniej dziś się doszukać, jak to drzewiej bywało. Chociażby – nie przymierzając – również za plażowymi parawanami stawianymi dzisiaj masowo na naszych wspaniałych bałtyckich piaskach (gdzie nota bene od rana trwa obecnie prawdziwa wojna, walka o każdy spłachetek piasku!). Czy też wywiedzionych choćby z naocznych obserwacji stanu posiadania naszych kurortowo-sanatoryjnych bibliotek – obecnie, praktycznie biorąc, prawie już nieistniejących lub występujących tylko w śladowych postaciach. W najlepszym razie na paru zakurzonych regałach stojących przez zapomnienie chyba gdzieniegdzie jeszcze w jakiejś salce tv, występujących w roli mocno żenujących znaków ich dawno minionej czytelniczo-bibliotecznej świetności…

Bo tak po prawdzie, to – podobnie zresztą, jak i w innych porach roku naszego codziennego żywota – owemu tak wielkiemu zainteresowaniu książką nic od wielu już lat i dekad nie sprzyja. Ani – w największym chyba stopniu – zmiana tak zwanego, jak mawiają uczeni socjologowie, paradygmatu kulturowego, czyli mówiąc po ludzku odchodzenia od tradycyjnych środków przekazu (druku) w stronę wielkiej i stale rosnącej przewagi tych nowych, wszelkich dominujących znanych nam dziś i bezapelacyjnie (?) panoszących się, obnoszących się wręcz tryumfalnie ze swoją przewagą – elektronicznych form i środków przekazu… Na czym literatura (i sztuka współczesna w ogóle) zyskują najmniej, bo dodać trzeba, że trochę też przecież zyskują, np. przez owe książkowe, elektroniczne czy komputerowe czytniki (jakoś mało raczej u nas nadal jednak popularne). Wiadomo bowiem mniej więcej, co czytają i oglądają w swoich smartfonach nie tylko ci najmłodsi: na ulicy, w tramwajach, pociągach czy kawiarniach… Nie mogę zapomnieć na przykład takiego wymownego obrazka widzianego przez panoramiczną szybę nadmorskiej promenady w kawiarni Kołobrzeskiego kurortu: dwoje dorosłych z trójką nastoletnich dzieci przy stoliku, a wszyscy razem siedzą jak zaklęci bez słowa wpatrzeni w ekrany swoich smartfonów…

Ani też nie może sprzyjać czytelnictwu sytuacja braku elementarnej informacji, już nie mówię krytycznoliterackiej, ale takiej zwyczajnej, dostępnej powszechnie najprostszej bodaj informacji o książkach i ich autorach, poprzez np. dość dobrze zadomowiony przecież kiedyś przed laty przekaz prasowy czy telewizyjny.

Ani też nie sprzyja temu tak zwana polityka kulturalna naszego państwa – i to od paru już dekad ustrojowych przemian coraz bardziej spychana gdzieś do kąta na szary koniec działań przez kolejne ekipy rządowo-ministerialne! Toteż bardzo tylko nieśmiałe nadzieje może budzić zapowiadany i głoszony jeszcze przed sezonem wakacyjnym, państwowy projekt wielkiego, finansowego, wsparcia dla rozwoju czytelnictwa w Polsce, w tym wsparcia dla bibliotek oraz małych księgarń. Oby. Cóż, pożyjemy, zobaczymy…

Tymczasem wiadomo przecież powszechnie, że aura wokół książek i sytuacja czytelnictwa w ogóle – w całym cywilizowanym świecie z wyjątkami paru europejskich krajów (jak Skandynawia) – nie jest od dawna dobra, napawająca optymizmem na przyszłość. Oto na przykład już w 1958 r. Jerzy Stempowski mieszkający na emigracji w Szwajcarii wybitny eseista, znawca literatury i jej funkcjonowania w świecie rozwijającej się tryumfalnie masowej kultury, zauważył był, że:

„Szanse spotkania czytelnika z książką mogącą dlań mieć inne skutki prócz spędzenia czasu, zdają się w tych warunkach maleć z każdym rokiem”.

Istotnie, dodać do tego można smętnie, iż nadal rośnie także wielka dezorientacja, i poniekąd związana z nią dezercja odbiorców literatury, gdy rynek wydawniczy w wielu krajach w tym i w Polsce, zalewany jest książkową produkcją przeznaczoną do jednorazowego użytku (znaleźć je może potem każdy wszędzie, nawet w mieszkalnych blokowiskowych zsypach śmieciowych!).

A przecież pojawiają się nowe czytelnicze zniechęcenia wynikające przede wszystkim między innymi z nadmiernej – kosztem książki – fascynacji możliwościami cywilizacyjno-technicznymi (skądinąd wspaniałymi, na przykład rozmaitymi zaletami komputerowej internetowej cyberprzestrzeni dla rozwoju nauki!). Wiadomo też jednak, że nie wszystkie książki są dla wszystkich, nie wszyscy musimy czytać te same dzieła; wszak mamy rozmaite poglądy, gusta, zainteresowania i potrzeby. Ale wiadomo także, że w przepastnych światowych zasobach piśmiennictwa (w tym rzecz jasna i polskiego) istnieją pozycje szczególnie ważne, które wpłynęły na stan naszej wiedzy o świecie i ludzkiej naturze czy też na nasz ogólny poziom wrażliwości etycznej i estetycznej. I które „dają się czytać” z pożytkiem niemałym i dziś – bez taryfy ulgowej. A które w tym cyfrowym zamęcie cywilizacyjnym gdzieś przepadają. I to takie, których nie znać po prostu nie wypada człowiekowi kulturalnemu (choć dziś bywa to wcale nie tak rzadko niestety, jak wiemy, nie powód do „kulturowego wstydu”, a wręcz „dumy” – pośród niestety i tych nawet – zdarza się – absolwentów wyższych prywatnych uczelni mieniących się bez żenady „elitą narodu”!). Są przecież dzieła kultury i literatury, z którymi koniecznie trzeba i warto się zmierzyć – i może nawet zaprzyjaźnić się na dłużej. Bo jak pisał wybitny poeta Ezra Pound:

„Literatura to wiadomości, które się nie s t a r z e j ą”.

Wtórował mu – i to jak nadzwyczaj sugestywnie – w powieści Głos Pana (wydanej już w 1968 r.!) – Stanisław Lem:

„Dziecięctwem naszej cywilizacji był stan, w którym czytać i pisać umiały tylko osoby wybrane, rzetelnie wykształcone, i podobne kryterium działało tuż po wynalezieniu druku, a jeśli nawet wydawano dzieła głupców (czego uniknąć całkowicie chyba niepodobna), to ich liczba ogólna nie była astronomiczna, jak dzisiaj. Obecnie w zalewie tandety tonąć muszą publikacje cenne, ponieważ łatwiej jest odnaleźć książkę wartościową wśród dziesięciu kiepskich, aniżeli ich tysiąc w milionie…”.

Jest więc nad czym „pokrakać” i podumać. Nie tylko w środku lata.

Esej ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Niedawno, bo dopiero przed dwoma miesiącami, ukazała się kolejna książka Liliany Śnieg-Czaplewskiej pt. Nina i Józef. Sceny z życia, które minęło. Jej poprzednia publikacja książkowa – Bex@. Korespondencja mailowa ze Zdzisławem Beksińskim była zbiorem przeprowadzonych przez nią wywiadów, która ukazała się tuż po śmierci tego wybitnego malarza (zmarł w 2005 r.) – uznana została przez wielu recenzentów za biograficznie zorientowane studium współczesnej kultury.

Najnowszą książkę L. Śnieg-Czaplewskiej można nazwać „biografią równoległą” jednej z najsłynniejszych par w okresie PRL: Niny Andrycz, wybitnej aktorki dramatycznej (1912–2014) i Józefa Cyrankiewicza (1911–1989), wieloletniego premiera Polski (1947–1952 i 1954–1970), co wpłynęło na widoczne zainteresowanie czytelników tą publikacją.

Choć nie jest to książka stricte naukowa, oparta jest na szerokim materiale źródłowym, w tym m.in. na przeprowadzonych przez autorkę wywiadach, istniejących opracowaniach dotyczących bohaterów książki. Autorka nie skąpi nam informacji dotyczących życia towarzyskiego, czy niekiedy nawet intymnego „Niny i Józefa”. Byli oni małżeństwem w latach 1947–1968, a więc 21 lat. Czytelnik może zadać sobie pytanie, czy program małżeństwa N. Andrycz („praca zawodowa, osobne sypialnie, brak dziecka”) stał się dla tej pary szczęściodajny? Odpowiedź na to ważne życiowo pytanie zajęłaby zbyt wiele miejsca i odwiodłaby od innych ważnych problemów. Książka, zauważmy, dostarcza też interesujących ustaleń faktograficznych i biograficznych z różnych dziedzin, zwłaszcza ze sfery artystycznej i politycznej.

Ta druga dziedzina, tzn. polityczna, interesuje Czytelników „Res Humana” na ogół bardziej, niż pierwsza. Dlatego poświęcam jej tutaj dużo więcej miejsca. Nie znaczy to, iż nie cenimy wkładu Teatru Polskiego w okresie PRL, w którym przez wiele lat N. Andrycz występowała, ani wielu wybitnych jej kreacji takich jak np. Lady Makbet według W. Szekspira, Solange według Lato w Nohant J. Iwaszkiewicza, czy Marii Stuart według J. Słowackiego.

* * *

Książkę tę, zważywszy na fakt, iż jej główne postaci funkcjonowały zawodowo, społecznie w czasach współczesnych, można traktować też jako swego rodzaju głos w dyskusji na temat PRL i jej elit, zwłaszcza zaś elit politycznych.

Polska Rzeczpospolita Ludowa według stereotypowych ujęć, typowych dla prawicy – mimo iż jako system polityczny nie istnieje on od 34 lat, zauważył Robert Walenciak – uchodzi za „czarną dziurę” w historii polskiego społeczeństwa w XX wieku. W niektórych ujęciach fundamentalistycznych to zliberalizowany wariant Generalnej Guberni, kolejna forma okupacji, która nastąpiła po II wojnie światowej. Przykładem takiego ujmowania dziejów naszego kraju może być głośny podręcznik prof. Wojciecha Roszkowskiego Historia i teraźniejszość (2 tomy 2022–23), ale nietrudno jest o przykłady bardziej skrajne. Dotyczy to zwłaszcza biografii elit politycznych PRL. Trudno byłoby znaleźć niekiedy choćby kilka zdań pozytywnych, gdy pisze się o Władysławie Gomułce, Edwardzie Gierku, Wojciechu Jaruzelskim. Dla przykładu zacytuję ujęcie działalności J. Cyrankiewicza zawarte w Encyklopedii Popularnej PWN, 2020, s. 198, gdzie bardzo tendencyjnie przedstawiono jego biografię, pokazując tylko te fakty, które mogą ułatwiać jego krytykę, abstrahując od kontekstu wydarzeń „realizator zjednoczenia PPR i PPS na warunkach PPR”, „opowiadał się za pacyfikacją manifestacji robotniczych 1956 i 1970”.

W książce L. Śnieg-Czaplewskiej możemy dostrzec obronę byłego premiera, jakkolwiek jest to obrona daleka od idealizacji. Ale lista jego plusów – zauważa autorka – jest znacznie dłuższa niż minusów z ludzkiego i politycznego punktu widzenia. Z ludzkiego, bo J. Cyrankiewicz miał skłonność do pomagania ludziom, wbrew stereotypom wykazywał odwagę; m.in. w czasie okupacji gotowość do poświęceń, co pokazują m.in. relacje Jana Karskiego, w którego uwolnieniu z rąk gestapo (1940) odegrał on znaczącą, kierowniczą rolę, a także relacje wielu oświęcimiaków oraz ich późniejsze opracowania.

Te fakty, które relacjonuje autorka, w poważnym stopniu odbiegają od stereotypowych, czy zgoła oszczerczych wyobrażeń jego osoby jako konformisty i egoisty. Pójdźmy dalej tą drogą.

Józef Cyrankiewicz wychował się w dostatniej rodzinie mieszczańskiej, zakorzenionej w Krakowie, w której dominowały sympatie endeckie i katolickie. On jednak wbrew środowisku rodzinnemu szybko został socjalistą i wybił się w krakowskim PPS, w czym pomagały mu jego inteligencja, talenty oratorskie. Cenili go i lubili Kazimierz Pużak (ten widział w nim swojego następcę na funkcji sekretarza generalnego PPS – co zrealizowało się przewrotnie w okresie PRL, w latach 1945–1948) i Zygmunt Żuławski, a Jan Karski po latach stwierdził, iż był to najzdolniejszy polityk z pokolenia młodych. Co więcej, jego obecność humanizowała PRL, jej system.

W okresie okupacji J. Cyrankiewicz rzucił się w wir pracy konspiracyjnej i niewiele brakowało, a zostałby zastępcą delegata na kraj z ramienia PPS-WRN, lecz został aresztowany i osadzony w więzieniu śledczym gestapo w Pałacu Montelupich w Krakowie (18.04.1941). Potem znalazł się w Auschwitz, gdzie prowadził działalność podziemną i wysyłał „grypsy” informujące o prześladowaniach w tym obozie dla rządu emigracyjnego. Pod koniec wojny znalazł się w Mauthausen (styczeń–maj 1945), gdzie również oddał się pracy konspiracyjnej.

Zdaniem autorki oszczercze są również sformułowane wobec niego zarzuty, iż kolaborował w obozie z hitlerowcami i uczestniczył w nazistowskiej eksterminacji. Moim zdaniem opinia ta jest dobrze w książce udokumentowana.

Po wyjściu z obozu szybko zorientował się, że Polska będzie protektoratem ZSRR, a stan ten będzie trwał bardzo długo, być może przez wiele pokoleń. Liczył jednak (przynajmniej do przełomu 1947 i 1948), że PPS się utrzyma i nie dojdzie do tzw. zjednoczenia, gdyż takie jest stanowisko Stalina.

Jednym z zarzutów kierowanych wobec niego było to, że nie pomógł prześladowanym w początkach PRL działaczom PRL m.in. Witoldowi Pileckiemu i Kazimierzowi Pużakowi. Nie była to – jednak moim zdaniem – jego obojętność czy cynizm, lecz fakt, iż nie był w tych sprawach osobą decyzyjną. Była to raczej „niemoc”, lecz trudno jest mówić o złej roli, którą odegrał w represjach stalinizmu.

Wbrew żywym wciąż opiniom J. Cyrankiewicz odegrał dużą i pozytywną rolę w okresie polskiego Października, wspierając W. Gomułkę i demokratyzacyjne przemiany, które on inicjował. Uczestniczył także w ważnych rozmowach z delegacją radziecką w X 1956 r. rozstrzygających o możliwości interwencji wojskowej w Polsce. Ogólnie rzecz biorąc, można go zaliczyć do tzw. frakcji puławian wspierających procesy destalinizacyjne w naszym kraju.

Nie można więc postrzegać jego osoby przez pryzmat wystąpienia z 29 czerwca 1956 r. w Poznaniu, gdy stwierdził: „każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza odrąbie w interesie klasy robotniczej”. Różni intelektualiści, których nie sposób posądzić o sprzyjanie stalinizmowi m.in. Stefan Kisielewski, Józef Hen, Władysław Markiewicz tłumaczyli wystąpienie J. Cyrankiewicza faktyczną groźbą interwencji ZSRR. Nie ma wątpliwości, iż czołgi Armii Czerwonej pełną mocą pędziły już w stronę Warszawy.

* * *

A teraz krótkie résumé. Po powtórnej lekturze Niny i Józefa nie mam wątpliwości, iż byłem czytelnikiem książki wychodzącej poza schemat i standardy licznych biografii. Chodzi nie tylko o rzetelną dokumentację losów N. Andrycz i J. Cyrankiewicza, lecz zwłaszcza o zasygnalizowanie wielowymiarowości dziejów PRL. Te okazują się nader skomplikowane i tylko uproszczenia i prymitywizacje pozwalają na łatwe oceny. Te ostatnie mogą być przydatne w walce politycznej, propagandzie, a nie w pracy badawczej.

I jeszcze jedno. Lubię czytać dobrze napisane książki…

 

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

 

Zawsze był aktorem – znanym, cenionym i lubianym przez widzów. Wielu z nich zapewne pamięta do dziś jego role w filmach Sól ziemi czarnej, Brzezina, Perła w koronie czy Seksmisja. Teraz Olgierd Łukaszewicz bardzo intensywnie zajmuje się zupełnie czymś innym. Rozmawia o tym z Ewą Sośnicką-Wojciechowską.

Ewa Sośnicka-Wojciechowska: Kiedy zajął się Pan postacią i twórczością Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego?

Olgierd Łukaszewicz: W 2003 roku. Wpadła mi wtedy w ręce książka profesora Benona Dymka Wojciech Bogumił Jastrzębowski (1799–1882): botanik, wizjoner zjednoczonej Europy. Jej bohater, artylerzysta z Powstania Listopadowego, w 1831 r. pierwszego maja wręczył Sekretarzowi Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk rękopis projektu Konstytucji dla Europy. Treść tego dzieła wprawiła mnie w zdumienie, a następnie zachwyt. Wiele punktów owej konstytucji okazało się bardzo aktualnych, bardzo zbliżonych do założeń obecnej Unii Europejskiej. Dlatego w roku 2017 założyłem Fundację im. W. Jastrzębowskiego „My Obywatele Unii Europejskiej”.

Co udało się Panu dokonać przez te prawie 20 lat propagowania idei Jastrzębowskiego?

Olgierd Łukaszewicz: Udało nam się nakłonić Senat do podjęcia uchwały 18 czerwca 2020 r. traktującej o znaczeniu edukacji proeuropejskiej i o tym, że postać Wojciecha Jastrzębowskiego powinna być patronem takiej edukacji w naszym kraju. Dzięki tej uchwale Sejmik województwa mazowieckiego z kolei uchwalił, że rok 2021 będzie (i był) rokiem W. B. Jastrzębowskiego. Udało się nam zainteresować tym tematem Radę Miasta Stołecznego Warszawy (stanowisko z 15 kwietnia 2021) i inne dzielnice związane z działalnością Jastrzębowskiego, ponieważ był on nie tylko prekursorem myśli o integracji europejskiej, ale naukowcem, wynalazcą, przyrodnikiem i pedagogiem z wielkim dorobkiem. Na Marymoncie wykładał w Instytucie Agronomiczno-Leśnym, a także zakładał ogród botaniczny. Zwróciliśmy się do samorządu Żoliborza i ten również podjął uchwałę, a tamtejszy Burmistrz zorganizował wystawę plenerową na kilkunastu tablicach w Galerii Przystanek przy parku Żeromskiego i przechodnie mogli przeczytać, jak zbieżne są pomysły Jastrzębowskiego z dzisiejszą Unią Europejską. Uchwały podjęli też radni dzielnicy Ursynów (mają tam ulicę imienia Jastrzębowskiego) czy Pragi Południe. Pozwolę sobie zacytować fragment tej ostatniej: „Oby przedstawione w dziele W. B. Jastrzębowskiego uniwersalne (…) wartości i idee, takie jak prawo do wolności, życia w pokoju oraz zachowania własnej tożsamości przyświecały nam, oraz przywódcom narodów europejskich”. We wszystkich tych uchwałach motywem przewodnim było stwierdzenie, że profetyczny projekt Jastrzębowskiego jest dowodem na to, iż marzenie Polaków o wspólnej Europie tkwiło w nas od dawna.

Nie mieliśmy jednak warunków geopolitycznych, ażeby w jakikolwiek sposób zrealizować te marzenia. Wydawały się utopijne…

Olgierd Łukaszewicz: Jesteśmy pierwszym pokoleniem od czasów Powstania Listopadowego, które tak szeroko i intensywnie zaczęło dyskutować o zjednoczonej Europie. Pałac Staszica powinien być wizytówką tej polskiej myśli nie tylko dlatego, że sam Staszic zajmował się myślą o zjednoczonej Europie i 28-letniego wówczas wynalazcę Jastrzębowskiego przyjął do Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a ten młody człowiek, po czterech latach, wręczył mu przez Sekretarza swój rękopis zatytułowany Niektóre myśli do prawa ustalającego wieczny pokój w Europie.

29 listopada zeszłego roku doprowadziłem do odsłonięcia tablicy poświęconej W. B. Jastrzębowskiemu na ścianie pałacu Staszica. Wykonaliśmy wszystkie potrzebne działania, aby ta tablica tam zawisła. Nakłoniliśmy Polską Akademię Nauk i 11 innych ważnych organizacji do złożenia wniosku, ustaliliśmy z nimi tekst, który na niej widnieje itp. Jestem wdzięczny PAN i Warszawskiemu Towarzystwu Naukowemu oraz innym organizacjom, ale jednocześnie wyrażam głęboki sprzeciw i rozczarowanie decyzją wojewódzkiego konserwatora zabytków, który zezwolił na eksponowanie tej tablicy tylko przez lat… siedem! Napisał w tej decyzji, że zezwala na zawieszenie tablicy „ze względu na obecną sytuację społeczną”.

Zaraz… co takiego?

Olgierd Łukaszewicz: Nie wiem, co mają wspólnego kompetencje konserwatora zabytków z sytuacją społeczną… Namawiam jednak wszystkich Czytelników, aby zadbali o przyszłość tej tablicy i stali się jej obrońcami za tych siedem lat, bo mnie już wtedy może nie być. To wynika z mojego peselu.

Na czym polegał wynalazek Jastrzębowskiego?

Olgierd Łukaszewicz: Wynalazł przyrząd umożliwiający wytyczenie zegara słonecznego nawet na nierównych powierzchniach. Jak pisze Alicja Wejner w książce Azymut wspólna Europa. Jastrzębowski, „kompas polski”, bo tak go nazwał wynalazca (i nie zgodził się na nadaną mu nazwę Kompasu Jastrzębowskiego), został zawieziony do Paryża i wzbudził tam ogromne zainteresowanie. Na skarpę nad Starą Oranżerią w Łazienkach Królewskich wtoczono głaz narzutowy i Jastrzębowski osobiście wykuł na nim zegar słoneczny. Umiejscowienie głazu było ściśle powiązane z bliskością budynku Obserwatorium Astronomicznego, które powstało w 1825 r. i stoi w Ogrodzie Botanicznym do dziś. Zegar też.

Mam nadzieję, że Pana bohater i jego projekt przestał być dla Polaków tylko ciekawostką historyczną?

Olgierd Łukaszewicz: Większość nadal o nim nie wie, mimo że dokładamy starań, aby ten stan rzeczy zmienić. Dzięki współpracy z Zarządem Województwa mazowieckiego i Muzeum Niepodległości uruchomiliśmy akcję „Mazowiecki Wędrowny Instytut Europejski”. Jeździmy do różnych miejsc, miasteczek, proponując wydarzenie sceniczne mojego pomysłu i reżyserii oraz spotkania z ludźmi, którzy przyczynili się do wprowadzenia nas do UE. Są to np. pierwsi nasi ambasadorzy w UE Jan Truszczyński, Marek Grela, poza tym marszałek Adam Struzik. Zorganizowaliśmy „Wielkie Czytanie” projektu Jastrzębowskiego, w którym wzięło udział 50 samorządowców i dwóch prezydentów RP – Bronisław Komorowski i Aleksander Kwaśniewski. Film jest do obejrzenia na stronach Fundacji www.MyObywateleUE.org, www.KonstytucjaDlaEuropy.eu, Facebook.com/MyObywateleUE i na kanale You Tube Fundacji. Chcielibyśmy, aby dzieci już w szkołach podstawowych dowiadywały się, że są obywatelami UE. Jak na razie, 24 szkoły w całej Polsce przyjęły nazwę Jastrzębich Szkół.

A Pana największe osiągnięcie w tej materii?

Olgierd Łukaszewicz: Sądzę, że to, iż naszym staraniem nota o W. B. Jastrzębowskim weszła do podręcznika pod red. prof. Roberta Grzeszczaka Prawo Unii Europejskiej (str. 47) i studenci będą musieli teraz wiedzieć, kim był nasz bohater i czego dokonał.

Już sama nazwa Pana Fundacji świadczy o tym, że jest Pan wielkim orędownikiem poszerzania naszej świadomości o obywatelstwie w Unii. Co jeszcze można na tym polu zrobić?

Olgierd Łukaszewicz: W każdym województwie powinna istnieć (a nie ma takich) instytucja, której głównym zadaniem byłoby upowszechnianie idei zjednoczeniowej z UE. Również samorządy wojewódzkie, powiatowe i gminne powinny mieć wręcz zapisany w swoich strategiach rozwoju cel, jakim jest pogłębianie świadomości europejskiej. Przede wszystkim należy to dopisać do ustawy o samorządach. Niestety nie wszystkie samorządy są zainteresowane pracą na tym polu – z różnych powodów. Tymczasem dzieci urodzone już po naszym wstąpieniu do Unii bardzo niewiele o niej wiedzą. O tym, że są obywatelami UE, nie wiedzą również dorośli. Przekonuję się o tym za każdym razem, gdy odwiedzam małe miejscowości lub wsie, a żeby dyskutować o Unii, trzeba poznać jej elementarne zasady i podpisane przez Polskę traktaty. Patron naszej Fundacji zostawił nam testament:

„Jeżeli narody europejskie chcą używać trwałego pokoju i szczęścia, mają się wyrzec własnej wolności i zostać niewolnikami praw. Wszystkie narody europejskie winne są równą uległość prawom europejskim”.

Czy nie dziwi Pana, że w trwającej de facto od dawna kampanii przedwyborczej tematyka europejska jest właściwie nieobecna? Można zrozumieć, że ze względu na swój eurosceptycyzm, niepodzielany przez większość społeczeństwa, unika jej partia rządząca, ale może stronnictwa prointegracyjne powinny wykorzystać tę okazję do wzbudzenia refleksji Polaków na temat tego, czy nadal chcemy uczestniczyć w tym projekcie?

Olgierd Łukaszewicz: Moja działalność znajduje swoisty akumulator w irytacji spowodowanej przez zachowania strony demokratycznej, czyli zwolenników demokracji w naszym kraju, którzy tak rzadko sięgają do argumentacji europejskiej. Już podczas telewizyjnej debaty kandydatów na prezydenta ani p. Rafał Trzaskowski, ani p. Andrzej Duda nie zadali pytania: „Jaki jest Pana stosunek do Unii Europejskiej ?” Za to tuż przed zakończeniem emisji Krzysztof Bosak zdążył powiedzieć, że wyprowadzi Polskę z Unii. Zresztą do dziś przed stołecznym ratuszem nie ma flagi europejskiej. Wprawdzie budynek należy do wojewody z PIS-u, ale przecież rząd, premier, pokazują się na tle m.in. tej flagi. Czy prezydent Trzaskowski nie mógłby zawalczyć o wstawienie tam owej flagi? Również brakuje flagi europejskiej na Sądzie Najwyższym. Pani Gersdorf nie zadbała o to, ażeby uświadomić Polakom, że nasz system sądownictwa jest częścią sądownictwa unijnego. Brakuje też, o czym już wspominałem, w ustawie dotyczącej rozwoju poszczególnych szczebli urzędów państwa wpisu o pogłębianiu świadomości europejskiej. W ustawie o samorządzie wojewódzkim jest mowa o rozwijaniu świadomości narodowej, obywatelskiej i lokalnej. I, co mnie najbardziej frustruje, w punkcie dotyczącym środków na te cele można korzystać m.in. z funduszy UE! A więc nasz polonocentryzm może być pogłębiany dzięki tym środkom, a poszerzanie świadomości europejskiej już nie. Działalność mojej fundacji nie ma ustawowego wparcia. W czerwcu miała być omawiana w Senacie nowelizacja ustawy o samorządach, ale ze względu na końcówkę kadencji zrezygnowano z tego. Szkoda! Tymczasem politycy opozycji omijają tematykę Unii.

Skąd to się bierze, dlaczego unikają tak ważnego tematu?

Olgierd Łukaszewicz: Myślę, że obawiają się sporu wokół pojęcia „Europy ojczyzn”, a istoty sporu nie da się łatwo wytłumaczyć wyborcom. Dla mnie jest to jedyne wytłumaczenie. Rozmawiałem na ten temat z Jerzym Buzkiem i on widzi tę trudność. Ja nie widzę i dlatego działam, próbując pokazać, że wszystko, co stanowi o naszej tożsamości: język, historia, kultura, tradycje – znajduje poszanowanie w Unii i jest jej częścią, natomiast Europa zobowiązuje nas do postawy liberalnej. Chodzi o tolerancję wobec mniejszości, o prawo do wielości poglądów i o to, że większość nie może się stawiać ponad prawem, ponad Konstytucją dlatego, że wybrał ją suweren itd. Taką pozorną demokrację przeżyliśmy już w Polsce Ludowej, stosuje ją również Putin.

Co w ogóle jest najważniejsze w naszym członkostwie w UE? Pieniądze?

Olgierd Łukaszewicz: Jeśli chodzi o pieniądze, to porozmawiajmy o demoralizacji naszego społeczeństwa. Czytam właśnie książkę Sławomira Sierakowskiego i Przemysława Sadury Społeczeństwo populistów. Z jej lektury wynika, że wyborcy PIS-u składają się częściowo z twardego elektoratu, a druga część to cyniczni wyborcy, którzy za cenę poprawy własnego bytu popierają PIS, choć doskonale wiedzą, że ta partia szkodzi Polsce. Nasze społeczeństwo i władza stała się cyniczna, niemoralna i wykorzystująca miejsca sakralne dla akceptacji fałszerstw, kłamstw, przemilczeń i szerzenia nienawiści. Kościół, którego jednym z głównych zadań jest nauka o moralności, o właściwych postawach, bierze udział w takim procederze. A mnie najbardziej boli, że Kościół również dyskutuje o UE. 13 maja 2018 r. w Świątyni Opatrzności Bożej i budynkach przyległych odbył się „Pierwszy Europejski Festiwal Schumana” pod hasłem „Idźmy przekształcać UE we wspólnotę narodów Europy. Wspólnota narodów Europy powinna mieć całkowitą swobodę w ustalaniu wewnętrznych reguł prawa”. A wracając do pytania – wszyscy wiedzą, jak bardzo się rozwinęliśmy przez ostatnie 20 lat, ale za mało zostało nagłośnione to, jak bardzo nam w tym pomogły środki z Unii. Więc jeśli nie można inaczej, to wyobraźmy sobie, że rolnicy przestaną otrzymywać pieniądze z Unii, nie budujemy już dróg i autostrad, nie dokonujemy renowacji zabytków itp.

Jak ważne w tym kontekście są wartości, zapisane w europejskich traktatach? Czy przynależność do UE stanowi zaporę przed ześlizgnięciem się w stronę autokracji, osłabienia lub nawet upadku Rzeczypospolitej – jak to się nam już w historii zdarzało?

Olgierd Łukaszewicz: Dla nas najważniejsze jest to, żebyśmy uwierzyli, że niczego nie tracimy z naszej niepodległości, należąc do UE. Historycznie byliśmy państwem, które najczęściej w Europie było zmuszone zmieniać swoje granice. Unia Europejska zmusza do współpracy dla pokoju. Nie ma polskiej niepodległości bez europejskiej jedności. Bez takiej instytucji kontrolnej, jaką jest TSUE, bez kontroli, czy demokracja nie jest pozorowana – może dojść do rozbicia status quo. A to jest dla naszego bytu narodowego najistotniejsze. Dlatego nasze credo powinno brzmieć: „Wierzę w Unię Europejską”. I tak właśnie brzmi moje. Bo tak już jest, że wartości są dla nas najcenniejsze wtedy, kiedy ich już nie ma. Poszanowanie praw, demokracja, mogą nam być odebrane i to wolą większości, która… nie ma dobrej woli. A odpowiadając na pytanie: myślę, że nie istnieje inny hamulec powstrzymujący upadek naszego państwa. A to może być również punktem zapalnym dla całej Europy.

Jakie poglądy na sprawy europejskie mają Pana koleżanki i koledzy – aktorzy, ludzie kultury, intelektualiści?

Olgierd Łukaszewicz: Aktorzy, ludzie kultury, często wymieniają poglądy, z których kiedyś szydziła peerelowska władza, nazywając je „poglądami kawiarnianymi”. Więc jeśli chodzi o bufet i kawiarnie – jesteśmy mocni w gębie. Natomiast jeśli idzie o zaświadczanie własnym wizerunkiem, który się zdobyło poprzez obecność w tym zawodzie, w sprawach obywatelskich – to jest tych osób niewiele. Wynika to z tego, że władza produkuje ok. 30 seriali i przy deklaracji swoich poglądów można stracić pracę. Takie przypadki już były. Zdarzają się jednak chętni do współpracy czy pomocy, choć nie ma ich tak dużo, jak za czasów Solidarności. Natomiast mam wokół siebie kilka osób z grona specjalistów, którzy mnie wspierają kompetencyjnie, gdy zabieram się za jakiś temat. Należy do nich prof. Jan Barcz, prof. Michał Jamiołkowski, niegdyś przewodniczący Trybunału Konstytucyjnego Jerzy Stępień czy były ambasador Marek Grela. Ale kompetencja to jedno, a romantyczna wiara w coś – to drugie. I ja, w przeciwieństwie do naukowców z dorobkiem, mogę sobie na to pozwolić.

Co na koniec chciałby Pan powiedzieć Czytelnikom?

Olgierd Łukaszewicz: Dla mnie kluczem do naprawy Rzeczypospolitej jest przyjęcie kryteriów liberalnej demokracji europejskiej. Postawiłem sobie zadanie edukacji obywateli i samorządowców dotyczącą tej demokracji. Moim zadaniem jest uświadamiać, że każdy obywatel mający dwa obywatelstwa – to narodowe i dzięki temu europejskie, powinien myśleć nieco szerszymi kategoriami i w najbliższych wyborach nie wybierać partii, które działają na szkodę Polski w Unii Europejskiej.

 

Rozmowa ukazała się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Tegoroczne wybory parlamentarne różnią się od poprzednich wyraźnym przesunięciem punktu ciężkości z problematyki społeczno-ekonomicznej, która dominowała w kampanii 2015 roku i nadal odgrywała istotną rolę w roku 2019, ku problematyce ustrojowej – wyrażającej się w pytaniu: jaki ma być charakter państwa? Zatarły się bardzo ostre przed ośmioma laty podziały; Platforma Obywatelska odeszła od programu neoliberalnego, a nawet próbowała przelicytować PiS w sprawie podniesienia kwoty przysługującej na każde dziecko. Zaostrzenie sytuacji międzynarodowej po rosyjskiej agresji wobec Ukrainy spowodowało powstanie w zasadzie jednolitego w tej sprawie frontu wszystkich liczących się partii politycznych. Dzieli je wprawdzie stosunek do Unii Europejskiej, ale z uwagi na wyraźnie prounijne stanowisko przytłaczającej większości wyborców obóz rządzący robi co może, by ta sprawa nie zdominowała kampanii wyborczej.

Tegoroczna kampania jest więc skupiona na wspomnianym powyżej centralnym problemie każdej polityki. W pytaniu tym zawarte są dwie kwestie podstawowe. Pierwszą jest zagrożenie, jakie dla ładu demokratycznego stanowi prowadzona od 2015 roku polityka demontażu państwa prawa i stopniowego tworzenia systemu autorytarnego. Jest to autorytaryzm nowego typu: powstały w wyniku wyborów, a nie zamachu stanu, i zachowujący podstawowe instytucje demokratyczne. Jego autorytarny charakter polega przede wszystkim na stopniowym demontowaniu państwa prawnego, na rozbudowywaniu wszechmocy władzy wykonawczej i zapewnieniu obozowi rządzącemu monopolu kontroli nad publicznymi (już tylko z nazwy) środkami przekazu. Proces ten nie zaszedł jednak w Polsce tak daleko, jak między innymi w Rosji, Turcji czy na Węgrzech, dzięki czemu jest jeszcze odwracalny.

Drugą kwestią podstawową jest polityka władz państwowych w sferze praw człowieka oraz stosunków między państwem i najsilniejszą instytucją religijną: Kościołem Rzymskokatolickim. Współczesne systemy autorytarne najczęściej sięgają po poparcie dominującej wspólnoty religijnej, ale Prawo i Sprawiedliwość poszło w tej dziedzinie najdalej. W Polsce prawo niemal całkowicie zakazuje przerywania ciąży, czego nie ma w innych krajach europejskich (poza Maltą). Pod tym względem Polska jest znacznie bardziej konserwatywna niż autorytarne Rosja czy Węgry. Za ustawę antyaborcyjną z 1993 roku ponosi winę cały obóz prawicy, ale dopiero pod rządami PiS nastąpiło jej zaostrzenie przez zdominowany przez PiS Trybunał Konstytucyjny. Decyzja ta pokazała, jak groźne są konsekwencje podporządkowania polityki państwa fundamentalistycznemu stanowisku katolickiej ultraprawicy. Nigdy też nie było w Polsce tak wyraźnej presji na podporządkowanie edukacji szkolnej tzw. „wartościom chrześcijańskim”, jak to ma miejsce obecnie.

Dzieje się to w warunkach wyraźnego zwrotu społeczeństwa polskiego w kierunku laickim. W ostatnich kilku latach drastycznie spadł – zwłaszcza w młodym pokoleniu – procent ludzi regularnie uczestniczących w praktykach religijnych i deklarujących się jako osoby wierzące, wzrosło zaś poparcie dla postulatu legalizacji aborcji w pierwszych dwunastu tygodniach ciąży. Analiza wyników sondaży nie pozostawia cienia wątpliwości co do kierunku zmian. Dokonuje się – wprawdzie ze znacznym opóźnieniem – proces sekularyzacji społeczeństwa polskiego. Wiele lat temu Jarosław Kaczyński trafnie zauważył, że polityka ZChN prowadzi do „dechrystianizacji Polski”. Po Zjednoczeniu Chrześcijańsko-Narodowym dawno już nie ma śladu, ale w tej sprawie jego godnym następcą zostało Prawo i Sprawiedliwość.

Lewica stała się głównym, ale już nie jedynym, politycznym wyrazicielem postulatów ruchu laickiego. W takich sprawach, jak liberalizacja ustawy antyaborcyjnej, uwolnienie szkoły z dyktatu katolickich fundamentalistów, prawa osób nieheteroseksualnych czy finansowanie Kościoła z budżetu państwa Nowa Lewica zajmuje stanowisko jednoznaczne, zbieżne z postulatami ruchu laickiego. Zasługuje w pełni na nasze poparcie. Novum obecnej sytuacji jest to, że lewica nie jest obecnie w tych sprawach osamotniona. Platforma Obywatelska opowiedziała się za liberalizacją ustawy antyaborcyjnej, a jej przywódca zapowiedział, że przeciwnicy liberalizacji nie znajdą się na listach jej kandydatów do Sejmu. Daje to podstawę do optymizmu.

Trzeba jednak pamiętać, że nie cała opozycja demokratyczna zajmuje w tych sprawach jednoznaczne stanowisko. Politycy PSL i Polski 2050 starają się unikać wyraźnego stanowiska i mówią o potrzebie przeprowadzenia referendum w sprawie ustawy antyaborcyjnej. Z ich niejasnych wypowiedzi w tej sprawie odnieść można wrażenie, że najbardziej odpowiadałby im powrót do obowiązywania przepisów z 1993 roku. Musimy więc liczyć się z tym, że nawet odsunięcie PiS od władzy nie będzie oznaczało otwarcia prostej drogi do przezwyciężenia konsekwencji wieloletnich rządów prawicy.

Konieczna będzie konsekwencja w formułowaniu strategicznego celu, jakim jest przywrócenie w Polsce świeckości państwa, zapewnienie pełnego respektowania praw mniejszości (w tym seksualnych i wyznaniowych) oraz przywrócenie kobietom prawa do decydowania o utrzymaniu lub przerwaniu ciąży. Musi temu jednak towarzyszyć świadomość tego, jaki jest realny układ sił, co można zrobić już teraz, a z czym trzeba będzie czekać na dalsze wzmocnienie sił postępowych. To trudniejsze i wymagające większej umiejętności politycznego działania niż formułowanie radykalnych haseł, ale bez tego nie będzie koniecznej zmiany. Wiele wysiłku trzeba włożyć w pogłębianie postępowych zmian, jakie dokonują się ostatnio w świadomości zbiorowej społeczeństwa polskiego.

Czeka nas długa walka. Wybory 2023 roku powinny być ważnym, ale nie ostatnim, krokiem na drodze do odbudowania państwa prawa i przezwyciężania skutków religijnego fundamentalizmu.

 

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Polska, wytwarzając wciąż nieco mniej niż 1 procent światowej produkcji, ze względu na swe położenie geograficzne może zdecydowanie bardziej liczyć się w regionalnej i globalnej polityce niż w gospodarce. O ile polityczne notowania Polski na świecie podczas ośmiu lat rządów Prawa i Sprawiedliwości wyraźnie osłabły, to sytuacja gospodarcza uległa odczuwalnej poprawie. Produkt krajowy brutto, PKB, na mieszkańca – liczony według parytetu siły nabywczej (PSN), a więc biorąc pod uwagę krajowy poziom cen – jest aż o prawie 40 procent większy niż osiem lat temu wskutek średniego rocznego tempa wzrostu o niebagatelne 4,9 proc. Obecny dochód ponad 37 tys. dolarów na głowę według PSN plasuje nas na 40. miejscu na świecie, po Hiszpanii, Litwie i Estonii, a przed Portugalią, Omanem i Węgrami. Ale czy zaiste tam lokuje się Polska?

Rzecz w odczuwanej poprawie dobrobytu ludności, na co składa się dużo więcej niż tylko poziom dochodów i majątku. Ważny jest klimat, w którym się żyje; ten dosłowny, ale i ten społeczny. Ważna jest atmosfera, w której się obracamy; ta dosłowna, ale i ta polityczna. Tymczasem zrobiło się duszno…

Od tego jak się mierzy, zależy dokąd się zmierza. Są inne, lepsze niż tradycyjny PKB, miary sytuacji gospodarczej. Lepsze, bo ujmujące sprawę szerzej, w kontekście społecznym i ekologicznym, np.: stosowany przez ONZ-owski Program Rozwoju UNDP wskaźnik kapitału ludzkiego HDI (ang. Human Development Index), o którego wartości po równo, w jednej trzeciej, decydują dochód, wykształcenie i zdrowie; IHDI (Inequality-adjusted HDI) – dodatkowo skorygowany o nierówności w podziale dochodów i dostępie do usług publicznych; czy uwzględniający stan środowiska naturalnego PHDI (Planetary pressures–adjusted HDI). Dają nam one wyższe miejsca. Także w rankingu Wskaźnika Szczęścia (Happiness Index, HI), kompilowanego przez ekspertów z London School of Economics i nowojorskiego Columbia University, awansowaliśmy w minionych ośmiu latach na pozycję 39.

Cele i środki

Gdzie zatem leży Polska na tym szybko zmieniającym się świecie? Bliżej miejsca 40. czy 20.? Odpowiedź na te pytania jest ważna, ale najważniejsze jest to, aby z biegiem czasu poprawiała swoją globalną pozycję ku naszemu dobru. Nie ulega wątpliwości, że pod względem HI bylibyśmy znacznie wyżej notowani, gdyby nie fatalna polityczna atmosfera towarzysząca rządom posolidarnościowych formacji. Wskaźnik ten bierze bowiem pod uwagę m.in. poziom zaufania do rządu i jego działań oraz ludzkie oceny skali skorumpowania polityki i biznesu. A pod tym akurat względem za rządów PiS stan rzeczy uległ pogorszeniu. Wskaźnik Korupcji (Corruption Perceptions Index, CPI) spadł, lokując Polskę między Czechami, Włochami i Słowenią a Kostaryką, Fidżi i Słowacją. Opiniotwórczy Economist Intelligence Unit umieszcza Polskę w grupie krajów z wadliwą demokracją (Flawed Democracy), na niezbyt nas nobilitującym 46. miejscu, za Wschodnim Timorem i Południową Afryką, a przed Surinamem, Panamą i Argentyną.

To władze polityczne opierając się na preferencjach społecznych, wybierają i formułują cele rozwoju. Może więc niech już władze – ani te obecne, ani te wyłonione po jesiennych wyborach parlamentarnych – nie uszczęśliwiają nas na siłę śrubowaniem wydatków zbrojeniowych kosztem okrajania udziału w PKB wydatków publicznych na kapitał ludzki. Obok rosnących dochodów to właśnie te środki – nakłady na oświatę i zdrowie, kulturę i naukę, sport i turystykę – a nie pieniądze w dużej mierze marnowane na pęczniejące arsenały broni, zwłaszcza pochodzącej z importu z USA, wywierają istotny wpływ na poczucie zadowolenia z życia. My zaś dokonajmy światłego wyboru władzy. Niedawno tygodnik „The Economist” głosił, że wybory prezydenckie w Turcji to najważniejsze dla całego świata wybory 2023 roku. Nie jestem pewien, czy akurat tak było. Ale jestem pewien, że jesienne wybory w Polsce to najważniejsze w tym roku wybory w Europie.

Dokonując wyborów, nie pomylmy się. Otwartość i proeuropejskość to najlepsza dla Polski droga do urzeczywistniania najważniejszego celu spośród całej ich wiązki. To droga do lepszej przyszłości. Gdy podczas rozmowy na żywo w programie „Fakty po faktach” telewizji TVN zapytano mnie, na kogo będę głosował, spontanicznie odpowiedziałem, że na mniejsze zło. Chciałbym mieć inny wybór, ale nie za bardzo go widać. Próba stworzenia wielkiej koalicji, która w sposób demokratyczny miałaby po ośmiu latach rządzenia odsunąć od władzy populistyczną i nacjonalistyczną formację, sama się nazywającą prawicową, wymaga po stronie programowej czegoś więcej niż de facto jedyne jej spoiwo, jakim jest niepowstrzymana żądza pokonania PiS-u. Trzeba mieć lepszy program, pragmatyczną wizję, a nie roztaczać kolejne iluzje, że sama zmiana władzy gwarantuje zmianę na lepsze. Może, nie musi. Trzeba mieć przekonujące konkrety, a nie tylko ogólniki, pod którymi prawie wszyscy chętnie się podpisują, przy czym konkrety te powinny układać się w wewnętrznie spójny i kompleksowy program.

Polityka to trudna sztuka zawierania kompromisów. Rzecz wszakże w tym, aby nie były to złe kompromisy, w których wszyscy są mniej więcej w równym stopniu niezadowoleni, a kompromisy twórcze, kiedy ich uczestnicy są na równi, chociaż nie w pełni zadowoleni. Polityka to też umiejętność wykorzystywania nadarzających się okazji, których dla polskiej sprawy nie brakuje w skądinąd komplikującym się układzie geopolitycznym oraz w sferze postępu technologicznego postępującego w warunkach międzynarodowego podziału pracy. Polityka to wreszcie oparte na wiedzy ugodowe decydowanie o rozstrzyganiu konfliktogennych sytuacji dotyczących mas ludzkich. Chodzi o to, aby było jak najwięcej wiedzy, jak najmniej dyletanctwa; jak najwięcej zdrowego rozsądku, jak najmniej niezdrowych emocji.

Mając co nieco tej wiedzy w odniesieniu do szeroko rozumianej problematyki ekonomicznej oraz posiadając co nieco doświadczenia z praktycznej polityki gospodarczej, uważam, że obecnie zwrot w polityce wymaga zdecydowanego wydłużenia perspektywy czasowej, dla której formułuje się cele rozwoju i sposoby ich osiągania. Ponownego klarownego zdefiniowania wymaga polska racja stanu i wyznaczenie ścieżek, którymi powinniśmy kroczyć naprzód. Dlatego też do nakreślenia kilkuletniego programu politycznego i sprecyzowania najważniejszych doraźnych zadań ekonomicznych należy wyjść od długofalowej, kilkunastoletniej wizji poprawy stanu wewnętrznie z sobą sprzężonych państwa, społeczeństwa i gospodarki.

Dobre państwo to takie, które skutecznie zapewniając swoim mieszkańcom bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, równocześnie sprzyja spójności społecznej oraz formowaniu kapitału. W obu przypadkach, zasadniczo za sprawą rządzących, sytuacja jest zła. W pierwszym miast się pogłębiać, słabnie spójność społeczna. Miast mocniej się integrować, społeczeństwo się polaryzuje. Coraz mniej jest zaufania obywateli do państwa i jego instytucji, zwłaszcza prawa, coraz więcej zaś nieufności we wzajemnych stosunkach między różnymi grupami ludności. Stosunki społeczne stają się coraz bardziej agresywne, a coraz mniej koncyliacyjne. W drugim przypadku zbyt niski z punktu widzenia potrzeb rozwojowych jest poziom oszczędzania i inwestowania, zarówno przez kapitał prywatny, który nie jest do tego wystarczająco stymulowany polityką regulacyjną oraz fiskalną i monetarną, jak i przez fundusze publiczne, które dalekie są od optymalnego wykorzystywania. Zbyt niskie są inwestycje tak w kapitał rzeczowy, jak i ludzki, daleko niedostateczne są nakłady na naukę oraz proinnowacyjne badania i wdrożenia.

Strategia dla Polski 2.0

W tych trudnych czasach, wobec ogromu piętrzących się wewnętrznych i zewnętrznych wyzwań rozwojowych, imperatywem jest nowa kompleksowa strategia dla Polski. Warto zaakcentować jej kluczowe elementy.

1. Najpotężniejszą instytucją państwa społecznej gospodarki rynkowej – bo o taką powinniśmy konsekwentnie zabiegać i się troszczyć – musi być rzetelna regulacja rynku pod kątem uczciwej konkurencji oraz ochrony szeroko rozumianych interesów konsumenta: od wydającego klienta i oszczędzającego depozytariusza poprzez lokatora i pacjenta po abonenta i pasażera. W tym celu zasadniczego wzmocnienia kadrowego i finansowego wymaga pozycja i prerogatywy Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który powinien być, podobnie jak bank centralny, NBP, autonomiczny w stosunku do rządu.

2. Pilnego uregulowania wymagają stosunki między polskimi władzami ustawodawczymi i wykonawczymi a Unią Europejską zgodnie z zasadami przyjętymi wielostronnie w regulacjach unijnych. Trzeba sprzyjać procesom dalszej integracji europejskiej – tak jej pogłębieniu, jak i poszerzeniu – a zarazem zmierzać do wzmocnienia w UE korzystnej pozycji Polski, po brexicie czwartego państwa co do liczby ludności i wielkości produkcji.

3. Wzmocnieniu polskiej pozycji, a zwłaszcza poprawie konkurencyjności przedsiębiorców, sprzyjać będzie przystąpienie do obszaru wspólnej waluty euro. Szczególnie ważny przy tym będzie kurs konwersji, który powinien zapewniać konkurencyjność naszej gospodarki, co jest niezbędne dla realizacji strategii wzrostu ciągnionego przez eksport.

4. Należy kompleksowo zreformować system podatkowy. Zasadniczego ograniczenia wymaga nadmiernie rozbudowany i mało skuteczny w swych funkcjach układ ulg i zwolnień podatkowych. Zarazem pożądana jest konsolidacja wszystkich dochodów indywidualnych, łącznie z kapitałowymi, i poddanie ich powszechnie stosowanej skali progresywnego opodatkowania z trzema stawkami. Reforma systemu podatkowego nie ma zwiększać skali fiskalizmu (relacja sumy wpływów podatkowych do PKB powinna być zbliżona do dotychczasowej), lecz zracjonalizować ich strukturę i usprawnić administrację fiskalną. System podatkowy ma sprzyjać zarówno spójności społecznej poprzez poczucie sprawiedliwości, jak i oszczędzaniu stanowiącemu podstawę formowania kapitału oraz inwestycji.

5. Przy nieustannej dbałości o dobrą kondycję finansów samorządów celowe jest pełne zespolenie finansów publicznych państwa poprzez zintegrowanie wszystkich zasobów i strumieni dochodów fiskalnych i quasi-fiskalnych oraz wydatków publicznych. Bez wyprowadzania środków publicznych do parabudżetowych funduszy całokształt środków alokowanych na szczeblu centralnym powinien być profesjonalnie zarządzany w ramach budżetu państwa pod demokratyczną kontrolą parlamentu, a na konkretnych polach także we współpracy z Komisją Europejską.

6. Należy ponownie podjąć zadanie stopniowego podnoszenia wieku emerytalnego do 67 lat dla mężczyzn i, być może, nieco mniej dla kobiet. Wymagać tego będą z coraz większą ostrością pogłębiające się nierównowagi na rynku siły roboczej oraz finansów publicznych wynikające z jednej strony ze starzenia się ludności, a z drugiej z niskiego stanu dzietności.

7. Istotnie przeformułować trzeba program socjalny znany jako 500+. Po już ustawowo przesądzonej podwyżce świadczenia do poziomu 800 złotych miesięcznie trzeba odejść od powszechności tych transferów, wprowadzając pułap dochodowy tak, aby globalna suma wydatków państwa na ten cel została utrzymana na nominalnym poziomie 2023 roku. Równocześnie – o ile stan finansów publicznych na to pozwoli – należy wyraźnie zwiększyć strumień pieniędzy przeznaczanych na dofinansowanie sieci żłobków i przedszkoli, współpracując na tym polu z władzami samorządowymi i szeroko wykorzystując instytucję partnerstwa publiczno-prywatnego. Ułatwi to kobietom podejmowanie decyzji o nierezygnowaniu z macierzyństwa na rzecz aktywności zawodowej i może nieco poprawić wskaźniki dzietności, a przynajmniej przyhamować ich dalsze pogarszanie się.

8. Pożądane jest miarkowanie wydatków militarnych na elastycznym poziomie uzasadnionym rzeczywistą sytuacją odnośnie do bezpieczeństwa kraju. Zmniejszenie udziału tych wydatków w PKB z ustawowo obowiązujących co najmniej trzech do dwóch procent. PKB wyzwoliłoby środki wynoszące około 32 miliardy złotych w realiach 2024 roku i coraz więcej wraz ze wzrostem gospodarczym w następnych latach. Te pieniądze publiczne należy przeznaczyć na inwestycje w kapitał ludzki, zwłaszcza na ochronę zdrowia oraz edukację, m.in. zwiększając w tym celu subwencję oświatową dla samorządów. Najlepiej w ogóle odejść od mechanizmu sztywnego kształtowania wydatków militarnych, gdyż nie powinno wiązać się ich automatycznie z poziomem dochodu narodowego, lecz ustanawiać w negocjacyjnej procedurze rozstrzygającej o strukturze wydatków budżetu państwa w zależności od autentycznych potrzeb.

9. Polska musi wywiązywać się z wszystkich zobowiązań przyjętych w ramach serii odbywających się pod auspicjami ONZ globalnych konferencji COP (Conference of the Parties) oraz wielostronnych ustaleń Unii Europejskiej odnośnie do działań przyczyniających się do ograniczania skali ocieplania klimatu. Zielona transformacja energetyczna, której sprzyjać muszą stosowne regulacje, powinna być priorytetem polityki inwestycyjnej.

10. Wykorzystując dobrze funkcjonującą sieć lotnisk stołecznego i regionalnych, należy zaniechać nieopłacalnego projektu Centralnego Portu Komunikacyjnego. Środki, które pochłonęłaby jego realizacja, trzeba przeznaczyć na sensowne inwestycje infrastrukturalne oraz budowę elektrowni jądrowych.

Zasadniczym sposobem na trwałą poprawę ludzkiej satysfakcji ze sposobu gospodarowania jest długofalowy, potrójnie – ekonomicznie, społecznie i ekologicznie – zrównoważony rozwój. Tak właśnie ujmuję to w nowym pragmatyzmie – praktycznie zorientowanej teorii ekonomii i polityki gospodarczej pokazującej wzajemne sprzężenia tych sfer. Jesteśmy już głęboko zanurzeni w po-PKB-owskiej rzeczywistości, z czego polityka musi wyciągać właściwe wnioski. Sposoby na poprawę stanu rzeczy tkwią nie w śrubowaniu produkcji i dochodów, lecz w poprawie ogólnego dobrobytu i poczuciu satysfakcji życiowej. Potrójnie zrównoważonego rozwoju bynajmniej nie zapewnia sam z siebie żywiołowy mechanizm rynkowy. Nieodzowne są jeszcze planowanie strategiczne i oparta na wiedzy polityka społeczno-gospodarcza państwa służące wpisywaniu rocznych sekwencji działań w wieloletnią ścieżkę rozwoju.

Czego potrzebujemy, to koalicja nowego pragmatyzmu. Tymczasem trwająca z coraz większą zawziętością zimna wojna domowa to nie demokratyczna walka – bo taka powinna polegać na merytorycznej konfrontacji konkurencyjnych i zarazem realistycznych programów funkcjonowania i rozwoju gospodarki, społeczeństwa i państwa – lecz wzajemne wyniszczanie się elit politycznych. Nadzieja w tym, że jak już dostatecznie się wyniszczą, to z czasem pojawią się następne. Lepsze. Niestety, może się to nie ziścić jeszcze przy okazji najbliższych wyborów…

Autor, profesor ekonomii, wykładowca Akademii Leona Koźmińskiego, jest najczęściej na świecie cytowanym polskim ekonomistą. Czterokrotnie był wicepremierem i ministrem finansów w latach 1994–1997 i 2002–2003.

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r. W tekście Autor wykorzystał fragmenty swoich publikacji w „Rzeczpospolitej”: „Koalicja nowego pragmatyzmu” (14.06.2023) i „Gdzie jest Polska?” (24.07.2023) oraz w „Financial Times”: “Poland can achieve its goals with an open, pro-EU approach” (28.07.2023).

W latach trzydziestych, kiedy sytuacja stawała się trudna, a szukający rozwiązania potykali się o własne nogi i gwałtownie trzeba było wskazać winnego (którym oczywiście nie mogli być szukający), śpiewało się w Polsce piosenkę zaczynającą się od słów: „A wszystkiemu winna Lodka, która wzięła z sobą klucze od wych…”. Ci, którzy pamiętają melodię z filmu La Petite Tonkinoise i znają polski tekst napisany przez Mieczysława Miksne-Kirszencweiga, znanego polsko-żydowskiego kabareciarza, słynącego z parodii popularnych wówczas szlagierów wiedzą, o czym mowa. Pozostałych odsyłam pod adres https://staremelodie.pl/piosenka/2525/Wychodek.

W roku wyborczym 2023, władza znalazła się w równie trudnej sytuacji, co bohater kupletu o Lodce. Dlatego też schowawszy przysłowiowy klucz do mniej lub bardziej znanych sekretów swoich ponad 8-letnich rządów, szybciutko znalazła winnego i powtarza do znudzenia refren własnej piosenki „że nie ważna jest przyczyna, bo i tak to Tuska wina”. Zaś współczesna piosenka władzy jest o tym, że za wszystko, co władzy nie wyszło w ciągu 8 lat sprawowania rządów, Komisja Ruska dopadnie Tuska.

A co powiedziałby teraz Marszałek? Jak wiedzą wszyscy miłośnicy, Józef Piłsudski nie przebierał w słowach, a jego słynne powiedzenie o kurach i o tym kto i dokąd powinien je prowadzać, przeszło do legendy. Pewnie gdyby żył, to zapewne jeszcze nieraz użyłby tego określenia.

I tak na przykład, dotychczas wydawało mi się, że Najwyższa Izba Kontroli (NIK) im. Marszałka Józefa Piłsudskiego pozostała jedną z niewielu instytucji demokratycznego dozoru w państwie PiS, którą można było zaliczyć jeszcze (obok np. mediów społecznościowych, TVN, części wolnej prasy czy części wielkomiejskich władz samorządowych i sądów) do grona względnie niezależnych od reżimu autorytarnej władzy. Jednakże zmieniłem zdanie, od kiedy doszedłem do stwierdzenia zawartego w dokumencie Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2022 roku 1.

Już na s. 9 zaprzestałem dalszej lektury tego tekstu. Dlaczego? Prezes Marian Banaś stwierdził mianowicie, że: „NIK odstąpiła od sformułowania oceny funkcjonowania Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości”. Są ku temu różne powody. Prezes, jak wiadomo, już dawno pokłócił się z PiS i teraz wraz z rodziną (i Zbigniewem Ziobrą) spogląda w stronę Konfederacji.

W swoim raporcie prezes NIK manipuluje kryteriami ocen pokontrolnych. Obecnie stosowana ma być trzystopniowa skala ocen: 1) pozytywna, 2) w formie opisowej oraz 3) negatywna. W przypadku afer kojarzonych z protektoratem Z. Ziobry zastosowano jednak jeszcze tę czwartą: odstąpienie od oceny. Ale pełnych wyników tej statystyki odstąpienia jakoś nie można się doszukać. Wiadomo natomiast, że w 2022 roku ocen pozytywnych NIK wydała ok. 70 procent, z tendencją malejącą, ocen opisowych było około 27,5 proc. (tendencja rosnąca). Komu się ona należy? Ocenę taką otrzymują kontrolowane jednostki, w przypadku których w kontrolowanej działalności stwierdzono na tyle istotne nieprawidłowości, że nie było podstawy do wydania oceny pozytywnej, a jednocześnie zakres tych nieprawidłowości nie uprawniał do wydania oceny negatywnej. Tych w pełni negatywnych ocen było tylko 2,4 proc. i dotyczyły wcale nie najgłośniejszych afer: m.in. funkcjonowania Instytutu Pokolenia, Instytutu Strat Wojennych im. Jana Karskiego, Banku Tkanek Oka w Warszawie, Agencji Uzbrojenia oraz Funduszu Medycznego.

No, a co z setkami różnych innych afer, w tym tych finansowych, których już w 2020 roku były setki, a teraz łączna liczba ich wszystkich przekroczyła 1.000 i nie wiadomo, czy ktoś je wyjaśnia (poza sporadycznymi kontrolami poselskimi)? A wystarczyłoby tylko wziąć do ręki listę zmarnowanych przez PiS i partię Ziobry pieniędzy i sprawdzić…2

Najwyższa Izba Kontroli tłumaczy się, że „odstąpiła od badania szczegółowego próby należności i kosztów Funduszu, nadzorowanego przez Z. Ziobrę, w tym udzielonych dotacji, między innymi ze względu na niewykonanie przez Ministra Sprawiedliwości wszystkich wniosków pokontrolnych po wcześniejszej kontroli. Przeprowadzenie badania w rygorach harmonogramu kontroli budżetowej oraz bez możliwości weryfikacji ustaleń u beneficjentów funduszu stwarzało – zdaniem NIK – ryzyko sformułowania nieprawidłowej oceny. W wystąpieniu pokontrolnym wskazano jednakże, iż w dalszym ciągu występowały istotne opóźnienia w rozliczaniu umów dotacji, nie nastąpiła też poprawa ściągalności należności, które utrzymują się na poziomie powyżej 200 mln zł”.

Czy tak wygląda kraj demokracji i wolności? Demokracja to przecież nie tylko gwarancja wolnych wyborów, wolność zrzeszania się czy wolność słowa. To także ograniczenia nałożone na rządy w zakresie dwóch kluczowych aspektów: ochrony swobód indywidualnych oraz kontroli i równowagi między instytucjami państwa.

Niestety, Polska już od kilku lat nie jest uznawana w wynikach badań ani w społeczności międzynarodowej za zrównoważony kraj demokracji i postępu społecznego. Po 2015 r., kiedy nastał czas państwa PiS, zaczęto deprecjonować polską demokrację ozdobnymi przymiotnikami.

Samo pojęcie reżim jest neutralne aksjologicznie, oznacza inaczej: sposób, w jaki jest sprawowana władza. I co by prezes J. Kaczyński nie gawędził na ten temat na swoich spotkaniach piknikowych, Polska demokracją już nie stoi. Przynajmniej nie wynika to z rezultatów badań naukowych, jakie prowadzone są przez uznane firmy, takie jak: The Economist Intelligence Unit, Varieties of Democracy, Freedom House czy CIVICUS Monitor. Polski reżim jest nazwany różnymi wygładzającymi eufemizmami: „demokracja o ograniczonej wadze”, „demokracja wadliwa” albo „demokracja elektoralna”. Jednak porównawczo, wszędzie spadliśmy w rankingowy dół, dużo bardziej niż nasi sąsiedzi, niż państwa, które mieliśmy kiedyś jeszcze szansę dogonić.

Obecnie wśród państw członkowskich UE Polska niemal zawsze ma jeden z najniższych wyników, a z elity państw demokratycznych już dawno wypadła. Za nami teraz plasują się już tylko Węgry i Bułgaria.

W rankingu globalnym jest gorzej, jesteśmy klasyfikowani na 80. pozycji z tendencją do dalszego spadku w roku 2023. Tułamy się teraz w bardzo podejrzanym towarzystwie, gdzieś między Sierra Leone i Kosowem, gdzie demokracja ma się lepiej niż w Polsce, a Gambią i Albanią, gdzie jest tylko ciut gorzej! To nasze nowe otoczenie, te wszystkie kraje, na poziomie których obecnie się znajdujemy, nazywane są w angielskiej mowie flawed democracies, czyli państwa z gruntu błędnie nazywane demokracjami.

Jakie szczegółowe wskaźniki składają się na taki spadek i w jak wielu kategoriach mamy tak dramatycznie niską ocenę i pozycję?

Generalnie, demokracja w Polsce nie ma żadnych swoich silnych stron, które moglibyśmy zaoferować innym3. Znacznie bardziej dominujące są słabe strony, które nas konsekwentnie dołują. Szczególnie w okresie ostatnich ośmiu lat, które dla umocnienia demokracji w Polsce można uznać za stracone.

Patrząc od góry, zauważalne są m.in. coraz większe problemy z funkcjonowaniem państwa i rządu, kultura polityczna jest ciągle słabo rozwinięta, poziom uczestnictwa w życiu politycznym w porównaniu do krajów Zachodu ciągle jest opóźniony. Polska demokracja utraciła w ciągu ostatnich lat swój komponent liberalny, który został wyparty przez przaśny konserwatyzm ludowy władzy i jej suwerena, zdominowanego przez ludność z polskiej prowincji, o niskim poziomie wykształcenia i zasobności. Symbolem tej zmiany stała się zaraz po przejęciu władzy przez PiS w 2015 r. prezes Rady Ministrów Beata Szydło.

Tak czy inaczej, jak powiadał klasyk opozycji: przymiotnik zawsze osłabia rzeczownik. Polska w ostatnim rankingu demokracji (Economist Intelligence Unit) znalazła się poza grupą 23 najbardziej demokratycznych krajów i spadła na odległe 51 miejsce wśród 168 państw. Jeszcze gorzej wypadliśmy w rankingu Varieties of Democracy (V-Dem), gdzie znaleźliśmy się poza grupą 34 państw uznawanych za demokracje liberalne – na 80. miejscu wśród innych w grupie państw tzw. demokracji wyborczej. Powodem takiego spadku są niskie wartości wskaźników oceny, w szczególności:

– 126 pozycja rankingowego poziomu deliberacji w Polsce, która konkuruje w tym aspekcie już tylko z reżimami kościelno-autorytarnymi i totalitarnymi jak Somalia i Iran;

– 92 pozycja w komponencie pomiaru wolności (czego propagandowym wyrazem stała się ostatnio wielka batalia rządu o zachowanie wolnego wstępu ludzi do lasu na grzybobranie). Tymczasem naszym bezpośrednim otoczeniem pozostają Ekwador i Kosowo;

– 78 pozycja w badaniach w komponencie wskaźników tzw. demokracji wyborczej. V-Dem podjął próbę zmierzenia faktycznego istnienia wszystkich koniecznych instytucji wyborczych wynikających z klasycznej koncepcji Roberta Dahla – „poliarchii” – rozumienia istoty demokracji wyborczej.

Jeśli wziąć pod uwagę nie tylko stopień, w jakim reżimy utrzymują uczciwość, wolność i sprawiedliwość procesu wyborczego, ale także faktyczną wolność słowa, alternatywne źródła informacji, a także zakres prawa wyborczego i stopień, w jakim zakresie polityka rządu obejmuje przywilejami kandydujących w wyborach urzędników rządu, to nasze miejsce w szeregu obecnie wyznacza poziom (oprócz wspomnianych już Sierra Leone i Kosowa): Gambii, Albanii, Paragwaju, Nigru.

To, co najbardziej nas pogrąża to także dekompozycja położenia społecznego mierzona miejscem Polski w różnych rankingach europejskich i światowych. Dotyczy ona nie tylko rozziewu i braku spójności między relatywnie wysoką pozycją Polski w rankingach dokonań gospodarczych, a spadkiem poziomu demokracji. Dotyczy też dużej nieskuteczności rządów PiS (także PO) w przekładaniu niezłych osiągnięć materialnych państwa i rosnącej dynamiki rozwoju na owoce postępu społecznego. I choć do zauważenia tego zjawiska nie trzeba badań, bo z drożyzną i zżerającą budżety domowe inflacją każdy ma kontakt na co dzień (jak ciągnącymi się skutkami pandemii i wojny w Ukrainie), to jednak temat ten wymaga osobnego omówienia.

Czy istnieją możliwości poprawy stanu demokracji w Polsce? Każdy ma taką możliwość, która zdarza się przynajmniej raz na cztery lata. Wystarczy na początek wziąć aktywny udział w nadchodzących wyborach, aby coś zmienić na lepsze.

Generalnie biorąc, Polska pod rządami PiS utraciła swoją wysoką pozycję i związany z tym prestiż międzynarodowy, jaki miała jeszcze w 2015 r. Obecnie wśród państw UE jesteśmy średnio zasobnym krajem, który w wyścigu do postępu i dobrobytu prześcignęły na jakiś czas wszystkie „powiaty i województwa” Europy Wschodniej i Południowej. Problemów z naprawą naszej demokracji nie da się szybko rozwiązać. Bo to jest trochę tak, jak z pielęgnacją zdewastowanego trawnika. Jedno koszenie i podlewanie wodą bynajmniej nie wystarcza. Demokracja wymaga także wsparcia i pielęgnacji. I jak uważa wspomniany klasyk, nie trzeba do tego 500 lat. Wystarczy 60 lat praktykowania i jeśli zliczyć wszystkie lata naszego pomyślnego rozwoju w warunkach demokracji, to wcale już tak wiele Polsce nie brakuje.

1 https://www.nik.gov.pl/plik/id,27852.pdf, dostęp 21.08.2023 r.

2 https://wiesci24.pl/2022/08/06/600-miliardow-pln-lista-wydatkow-i-pieniedzy-zmarnowanych-przez-pis-udostepniajcie/

3 Jedną z ostatnich mocnych stron była silna demokracja lokalna, której podstawowe zasady ustanowione zostały w 1989–90 r. przy Okrągłym Stole.

 

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Platforma Życie warte jest rozmowy w 2022 r. opublikowała raport dotyczący zachowań samobójczych wśród dzieci i młodzieży w latach 2012–2021. Zawarte w nim dane pokazują drastyczny wzrost zachowań samobójczych w Polsce w ostatnich latach. Dane pokazują gwałtowną tendencję zwyżkową, a stosowne współczynniki w Polsce są jednymi z wyższych w Europie1. Samobójstwa stały się problemem nie tylko osobistym, ale i społecznym.

Socjologowie, ale i inne środowiska naukowe, uważają, że są one wyznacznikiem kondycji społeczeństwa. W Polsce w wyniku samobójstw umiera rocznie ponad 5.000 osób – więcej niż w wypadkach drogowych. Uznaje się je za 7. przyczynę zgonów w kraju.

Nastąpił niewyobrażalny wzrost samobójstw wśród dzieci. W ubiegłym roku życie odebrało sobie 150 młodych ludzi w wieku od 13 do 18 lat, a nawet sześcioro młodszych (7–12). Wzrost samobójstw zaobserwowano także wśród kobiet, ale problem ten dotyczy jednak przede wszystkim mężczyzn. Z 5018 samobójstw w 2022 r. – 4261 to mężczyźni. Prób samobójczych odnotowano 14.520. Uważam jednak, że statystyki te są niedoszacowane, ponieważ nie wszystkie samobójstwa są zgłaszane.

Od klasycznej definicji Émila Durkheima po współczesny
obraz samobójstwa

Kiedy Émile Durkheim w 1897 r. napisał Le Suicide (Samobójstwo. Studium socjologii – polskie tłumaczenie) nie przewidywał, jak bardzo będzie miał wpływ na całe postrzeganie rodzącej się suicydologii. Według niego „samobójstwem nazywa się każdy przypadek śmierci, będący bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania bądź zaniechania działania, przejawianego przez ofiarę, zdającą sobie sprawę ze skutków tego działania lub zaniechania”. Definicja ta kładzie nacisk na dobrowolne zadanie sobie śmierci, która może być aktem destrukcji lub poświęcenia. Durkheim słusznie uważał, że podstawowy mechanizm uruchamiający to zdarzenie istnieje w przestrzeni społecznej i jest związany z integracją grupy. Jego typy samobójstw: altruistyczne, egoistyczne, fatalistyczne i anomiczne wywodzą się albo z integracji, albo z dezintegracji społecznej.

W polskiej literaturze socjologicznej związanej z tym tematem prekursorem kontynuacji tej myśli był Jerzy Szacki. Socjolog Maria Jarosz wspomina, że im wyższy współczynnik śmierci samobójczej, tym silniejsza dezintegracja zbiorowości, im niższy, tym wyższa integracja i lepsza kondycja społeczna.2 Jarosław Stukan podkreśla, że durkheimowska analiza samobójstwa ociera się o nazewnictwo „samobójstwa w zarodku”. Współcześnie taki stan rzeczy nazywamy zachowaniami autodestrukcyjnymi, pod które możemy zaliczyć chociażby nasze nałogi. W obecnych czasach dość łatwo o poczucie dezintegracji społecznej, która tworzy chaos, a jak pisze Brunon Hołyst: „czysty chaos jest to brak zdolności do czegokolwiek, a więc do istnienia…”3. Ten propagator nauki suicydologii na gruncie rodzimym podkreśla, że samobójstwo nie jest ani syndromem, ani symptomem. Śmierć samobójcza nie jest też efektem indywidualnych predyspozycji do samozniszczenia, lecz zjawiskiem determinowanym przez daną sytuację, bądź zespół sytuacji, uzależnionymi warunkami, w których ona wystąpiła. Samobójstwo najczęściej jest podyktowane sytuacją społeczną, z tego względu, że człowiek według Arystotelesa jest zwierzęciem stadnym i społeczne uwarunkowania odgrywają bardzo dużą rolę.

Zakłócenia życia zdarzają się notorycznie i będą zdarzać, bowiem obecne czasy są wielkim niepokojem, niedbałością o los człowieka i jego kondycję psychiczną. Sytuacje, które go dotykają na gruncie osobistym czy lokalnym, a także globalnym, niestety nie będą sprzyjały zdrowiu. Żyjemy w czasach niepewności, niestabilności i raczej nikłej troski o nasze zdrowie, także psychiczne.

Psychospołeczne czynniki ryzyka popełnienia samobójstwa w Polsce

Współcześnie zwraca się uwagę na to, że podejście do samobójstwa należy traktować wieloczynnikowo, natomiast dużo uwagi poświęca się podejściu psychologicznemu, które upatruje przyczyn w cechach osobowości człowieka. Szczególną uwagę koncentruje się na zaburzeniach osobowościowych i problemach motywacyjnych. Cechami charakterystycznymi dla potencjalnego samobójcy są: zaburzenia osobowości, niedojrzałość emocjonalna, mała odporność na stres, reagowanie autoagresją na sytuację zagrożenia. W wyniku splotów czynników osobowych, braku kompetencji, małej motywacji dochodzi do frustracji, stresu, który może przybrać formę charakterystyczną dla przyszłego samobójcy. Wszelkie niepowodzenia powodują poczucie niemocy, obniżają poczucie własnej wartości. Nasilenie ich prowadzi do powstania kryzysu egzystencjalnego. Zdaniem Viktora Frankla, czołowego przedstawiciela nurtu egzystencjalnego w psychiatrii i twórcy logoterapii, posiadanie sensu życia przez człowieka jest koniecznym warunkiem jego samorozwoju. Natomiast współczesne badania psychiatryczne przyczyniły się do poznania wskaźników samobójstw w takich jednostkach chorobowych jak: schizofrenia, psychoza, neuroza, depresja endogenna i reaktywna4. Należy uwzględnić ważny czynnik potrzeb, motywów i przede wszystkim emocji. O alienacji jako zaburzeniu zdrowia psychicznego dużo pisał Erich Fromm. Pokazał on, że kluczowy problem dotyczący zdrowia psychicznego leży w wyobcowaniu, oderwaniu od społeczeństwa, a nawet przymusowej izolacji. Uważał, że stajemy się dla siebie i dla świata obcy. Nawiązał do nudy, ponieważ nasze ludzkie uczucia stały się abstrakcją, przestały być konkretne, a życie straciło energię. Uważał, że to nuda jest jednym z największych nieszczęść, jakie mogą spotkać człowieka. Brak motywacji do podjęcia działania powoduje bezwład, w którym człowiek czuje się bardzo głęboko przygnębiony i aby zagłuszyć ból stosuje różne środki wyciszające w postaci kłótni, alkoholu, woyeryzmu, leków uspokajających, ucieka w gry komputerowe i inne5. Udowadnia, że tam, gdzie jest nuda, jest też więcej przypadków samobójstw i zachorowań schizofrenicznych. Uważa on, że ludzie stają się melancholikami, ponieważ dysponują gorszymi mechanizmami obronnymi, co oczywiście potwierdza fakt o istnieniu osobowości suicydalnej. Edwin S. Shneidman opracował zestaw cech, który charakteryzuje osoby popełniające samobójstwo. Cechy te zostały ujęte w kategoriach:

– Cechy sytuacyjne (bodźcem jest nieznośny ból psychiczny, czynnikiem stresującym – frustracja z niezaspokojonych potrzeb psychicznych);

– Cechy wolicjonalne (dążeniem samobójców jest znalezienie rozwiązania, celem – zniesienie świadomości);

– Cechy afektywne (dominującą emocją jest poczucie beznadziejności i bezradności, wewnętrzną postawą jest ambiwalencja – postawa charakteryzująca się jednoczesnym występowaniem pozytywnego, jak i negatywnego nastawienia do obiektu);

– Cechy poznawcze (zawężenie poznawcze, wzorce myślenia, które nie potrafią wyjść poza schemat);

– Cechy relacyjne (samobójstwo jest prawem wyjścia z sytuacji, decyzja woli i prawo do autonomicznej decyzji wyzwolenia się od bólu);

– Cechy seryjne (zgodność wewnętrzna w samobójstwie dotyczy wzorców radzenia sobie z trudnościami w ciągu całego życia, decyzja o samobójstwie jest logiczna i spójna ze stylem życia i dotychczas stosowanymi strategiami radzenia sobie z przeciwnościami losu).6

Z moich obserwacji i pracy psychologa wnioskuję, że zachowania samobójcze mają tendencję do kumulowania się w rodzinach. Tam, gdzie w rodzinie generacyjnej istniał problem zachowania autoagresywnego, ryzyko wystąpienia ponownego kryzysu może zostać powielone. Być może zachowania te po części są uwarunkowane genetycznie, ale uważam, że największy czynnik ma zachowanie naśladowcze (efekt Wertera), które jest formą społecznego uczenia się i polega na odzwierciedlaniu pewnych zachowań.

Moralny wstyd jako szczególny problem samobójstw w polskich warunkach

Wiedza moralna służy utrzymaniu struktur społecznych, natomiast świadomość moralna człowieka reguluje zachowania wobec innych osób i jest praktycznym zastosowaniem w życiu. Żyjemy w państwie prawa i bezprawia, co powoduje duże rozwarstwienie się społeczeństwa. Na społeczny wymiar postrzegania moralnego duży wpływ ma instytucja Kościoła i uwikłanie jej w przestrzeni politycznej, która powinna być wolna od tego typu wpływów. Moim zdaniem, jeżeli jedna przestrzeń nachodzi na drugą, a nawet staje w symbiozie z nią, nie rokuje to dobrze. Jeżeli mamy świadomość moralną wpływania na pewne wydarzenia, to musimy uświadomić sobie fakt, że to samo zdarzenie będzie odbierane inaczej przez każdego z nas. Obiektywizm rzeczywistości w mojej ocenie nie istnieje, zawsze za opinią będą szły subiektywne konotacje indywidualnych cech charakteru, osobowości itp. Samobójstwo od zawsze było przedmiotem tabu, wstydu. Zazwyczaj w rodzinach używa się sformułowań określających ten czyn jako ucieczkę od problemów, a osobę, która targnęła się na swoje życie określano mianem wariata i klasyfikowano jako chorą psychicznie. Mit ten niestety jeszcze pokutuje i tworzy fałszywy obraz poważnych problemów. Zazwyczaj prób samobójczych dokonują osoby będące w silnym kryzysie emocjonalnym, w stanach depresji, a także osoby postawione w sytuacji bez tzw. „wyjścia”, osoby o wysokiej wrażliwości, które nie radzą sobie z zawodem miłosnym, odrzuceniem, niezrozumieniem i wszechobecną agresją w sieci, która eskaluje na rzeczywistość.

Dyskursy na temat moralności zachowań suicydentów dotyczą przeważnie oceny racjonalności, czy irracjonalności zachowania. Zazwyczaj uruchamiamy myślenie heurystyczne, pełne zniekształceń poznawczych i podchodzimy do tematu z wielką emocjonalnością i ogromną potrzebą oceniania tego typu zachowań, ale zapominamy o tym, że nieznośna sytuacja osoby w kryzysie niesie ze sobą ringelowskie zawężenie pola widzenia. Szczególnie to widać u dzieci i nastolatków zagrożonych samobójstwem. Nie widzą innych możliwości jak anihilacja siebie. Powody tej decyzji są zazwyczaj dla nich tak istotne i ważne, nabierają rangi i mocy, w której dana sytuacja jest trudna, czasami jest to rozwód rodziców, agresja szkolna, wszechobecny hejt, poczucie nieradzenia i presja narzucona z zewnątrz bycia najlepszym. Wstydem są zbyt wysokie statystyki, które obnażają niechcianą prawdę o dobrej kondycji społeczeństwa. Wstydem są samobójstwa seniorów, którzy z powodów ekonomicznych, samotności i strachu już nie próbują, ale dokonują samobójstw. Wstydem są samobójstwa osób w wieku produktywnym, które w rozpaczy nad rosnącymi wydatkami, potężnymi kwotami kredytu nie potrafią udźwignąć ciężaru utrzymania rodziny. Rodziny, która powinna być filarem siły i mocy, a która tę moc utraciła (12 samobójstw w Płocku w ciągu 1 miesiąca). I wstydem jest obarczenie wszystkich innych, tylko nie rządzących za ten stan rzeczy. Wstydem jest brak akceptacji takimi, jakimi jesteśmy, wszelka dyskryminacja, body shaming – zawstydzanie kogoś tylko dlatego, że inaczej wygląda, jest chudy, grubszy, inny, prowadzi to do poczucia wstydu. A wstydem jest polityczne ubliżanie osobom z różnych środowisk, osobom różnej orientacji seksualnej i wstydem jest brak podstawowej wiedzy na temat biologii, seksualności. Wstydem jest brak natychmiastowej pomocy osobom w kryzysie, zamykanie szpitali psychiatrii dziecięcej, brak wykwalifikowanych specjalistów, którzy w trybie natychmiastowym udzielą pomocy, ponieważ kryzys nie minie, nie odłoży się na półkę do następnej wizyty u psychiatry, psychologa, tylko będzie trwał, dopóki nić łącząca ze światem nie zostanie zerwana. Czy wobec powyższych zarzutów nadal moralnym jest ocenianie tego czynu?

Perspektywa zminimalizowania wpływu zachowań samobójczych na przyszłość

Wobec powyższych faktów działania prewencyjne, nastawione na redukowanie liczby samobójstw w społeczeństwie, powinny być kierowane do wszystkich grup wiekowych. Zapobieganie samobójstwom, zdaniem B. Hołysta, to ratowanie nie tylko ciała, ale przywracanie „obumarłej woli chęci do ziemskiej egzystencji” 7.

Atak na własne życie świadczy o wadliwym systemie wsparcia, dezintegracji rodziny i kryzysie egzystencjalnym, a nawet o zasadniczych dysfunkcjach danych systemów społecznych. Programy profilaktyczne powinny prowadzić do odwrócenia zachowań autodestrukcyjnych i wzmocnienia kruchej struktury osobowości, ponieważ mitem jest, że samobójstwa są zdarzeniem nagłym. Nagłym jest impuls, a cały proces presuicydalny może trwać długo poprzedzany czynnikami ostrzegawczymi w postaci werbalizowania, zachowania. Zdarzają się również samobójstwa bez ostrzeżenia i na te właśnie mamy niewielki wpływ, ale na razie, póki istnieje możliwość zapobiegania, to reagujmy i pozwólmy dać szansę na zmianę.

Istota tej zmiany nie tkwi w odratowaniu, ale w dalszym wspieraniu na tyle, na ile jednostka będzie umiała sobie poradzić w przyszłości. Profilaktyka zachowań samobójczych powinna wyjść z samego dołu – rodziny, bo to rodzina kształtuje dziecko, jego obraz siebie, wobec innych, daje system wsparcia w sytuacjach trudnych. Kształtuje osobowość i rozwija zainteresowania, które są czynnikiem chroniącym. Dziecko, osoba, która ma pasje, nawiązuje zdrowe relacje i zrównoważone poczucie wartości, posiada czynniki inhibitoryjne, które uniemożliwiają lub utrudniają popełnić samobójstwo. Czynnikiem buforowym jest oczywiście silna sieć wsparcia społecznego, która łagodzi stresory zewnętrzne.

W dalszym rozwoju niewątpliwie ważne są programy zapobiegania przemocy, prewencji zachowań prozdrowotnych, a także edukacji na temat zapobiegania samobójstwom. W swojej pracy spotkałam się ze strachem, kiedy chciałam wprowadzić temat dotyczący zachowań suicydalnych, a także prewencji wśród studentów. Uczyć przyszłą kadrę pedagogiczną, jak radzić sobie z zachowaniami autoagresywnymi u dzieci i młodzieży. Uznano, że mówienie o samobójstwie jest tożsame z nawoływaniem do samobójstwa. Nic bardziej mylnego, to kolejny mit, dlatego temat ten nadal jest stygmatyzowany i budzi silne kontrowersje nawet wśród kadry akademickiej. Im więcej będziemy mówić o zachowaniach suicydalnych, tym bardziej możemy uratować czyjeś życie. W okresie szkolnym, młodzieńczym, dorosłym, a także starszym zawsze mogą pojawić się kryzysy, ale istotą powinno być umiejętne radzenie sobie w sytuacjach trudnych. Wszelka psychokorekcja, psychoedukacja, sieci wsparcia, a także ogólnie możliwy dostęp do psychologów jest szansą na zrównoważenie życia i śmierci.

Samobójstwo jest ostateczną formą ukazanego żalu, beznadziei ludzi młodych, dorosłych i starszych. Dla nas żyjących jest to ważny sygnał, który jasno pokazuje, że w tym obszarze jest jeszcze wiele do zrobienia. Wszyscy, którym leży na sercu dobro każdego człowieka, powinni dołożyć starań, aby ten niechlubny stan rzeczy zmienić.

O czym mówi taka ilość podejmowanych prób samobójczych? O niewydolności systemu, o niewydolności rodziny i nas samych, o zagubieniu wszystkich, o zatraceniu się w chaosie życia na rzecz konsumpcjonizmu, perfekcyjności, wyidealizowanych ciał. Mówi nam o tym, że za bardzo odcięliśmy się od prawdziwej rzeczywistości, od prawdziwych uczuć i prawdziwych relacji, o ogromnej samotności, samotności wśród tłumu. Wskazana droga terapeutyczna jest tylko ułamkiem tego, co możemy zrobić – przede wszystkim podarować czas drugiemu człowiekowi, dziecku. To najcenniejsza z rzeczy i nic nas nie kosztuje, a może uratować komuś życie. Potrzeba szkolenia dodatkowych suicydologów jest ogromna, pomoc i wsparcie psychologów, pedagogów – niezbędne. System szkolny powinien być bardziej szczelny i uwrażliwiony na różne sytuacje. Potrzebne są programy profilaktyczne, kampanie społeczne, a przede wszystkim powinna być zapewniona natychmiastowa dostępność do lekarzy psychiatrów i psychologów.

Korzystałam m.in. z następujących prac:

Bielicki E., Psychospołeczne uwarunkowania samobójstw dokonanych, Bydgoszcz 1978.

Dominiak Ł., Między nauką a autobiografią. Samobójstwo Emila Durkheima, STUDIA SOCJOLOGICZNE 2008, 3 (190).

Fromm E., O miłości do życia, Kraków 2018.

Gmitrowicz A., Makara-Studzińska M., Młodożeniec A., Ryzyko samobójstwa u młodzieży, PZWL, Warszawa 2019.

Hołyst B., Suicydologia, Warszawa 2001

Hołyst B., Przywróceni życiu, Warszawa 1991.

Jarosz M., Samobójstwa. Dlaczego teraz?, Warszawa 2013.

Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1990.

Malicka-Gorzelańczyk H., Opinie młodzieży o samobójstwie, Bydgoszcz 2002.

Zabłocka -Żytka L. i Sokołowska E., Pomoc psychologiczna chorym somatycznie, Warszawa 2016.

www.bliskopolski.pl/samobojstwa

https://demagog.org.pl/analizy_i_raporty/samobojstwa-w-2022-roku-przedstawiamy-dane-policji/

www.zwjr.pl

1 A. Gmitrowicz, M. Makara-Studzińska, A. Młodożeniec, Ryzyko samobójstwa u młodzieży, PZWL, Warszawa 2019.

2 M. Jarosz, Samobójstwa. Dlaczego teraz?, Warszawa 2013, s. 9.

3 B. Hołyst, Suicydologia, Warszawa 2001, s. 25.

4 H. Malicka-Gorzelańczyk, Opinie młodzieży o samobójstwie, Bydgoszcz 2002.

5 E. Fromm, O miłości do życia, Kraków 2018.

6 L. Zabłocka -Żytka i E. Sokołowska, Pomoc psychologiczna chorym somatycznie, Warszawa 2016.

7 B. Hołyst, Przywróceni życiu, Warszawa 1991, s. 7.

Joanna Podemska – pedagog, socjolog, psycholog, suicydolog. Wykładowca w Kujawskiej Szkole Wyższej we Włocławku, psycholog w DPS i terapeuta osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi w WTZ we Włocławku. Współautorka książek, autorka artykułów z dziedziny psychologii i suicydologii.

 

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Autorytarny populizm łączy skrajnie prawicowe nurty w sferze wartości i ideologii nacjonalistycznych z lewicowymi postulatami socjalnymi. Siły populistyczne i antydemokratyczne zyskują zwykle popularność w okresach stagnacji gospodarczej i niepewności politycznej, czego Europa doświadczyła w szczególności w latach 30. XX wieku, a w odpowiednio mniejszej skali cyklicznie w okresie powojennym, m.in. w czasie rewolt studenckich w końcu lat 60. ubiegłego wieku, w związku z kryzysem paliwowym w latach 70., czy wybuchem konfliktów narodowościowych w latach 90. po rozpadzie ZSRR i Jugosławii. Populizm zyskuje na popularności w okresach napięć politycznych i nasilenia się sytuacji kryzysowych, w tym zwłaszcza gospodarczych i społecznych, co m.in. miało miejsce w okresie załamania gospodarczego, będącego rezultatem kryzysu systemu bankowego z 2008 roku. Wybory parlamentarne w krajach demokratycznych w tych okresach zamiast koncentrować się wokół programów poszczególnych partii politycznych, często przypominają formułę referendum za lub przeciwko autorytarnemu populizmowi.

Groźne dla demokracji jest utożsamianie się sił populistycznych z wolą całego narodu i nadużywanie hasła o prawach i woli większości, przy jednoczesnym kwestionowaniu podstawowych praw obywatelskich i podważaniu oraz deprecjonowaniu praw jednostki i różnorakich mniejszości, w tym etnicznych, wyznaniowych, orientacji seksualnej itp. Obecnie, na tle napięć w Unii Europejskiej pomiędzy zwolennikami bardziej federalistycznego rozwoju a protagonistami ograniczonej integracji na bazie współpracy niezależnych państw spory zaczęły dotykać prawie wszystkich sfer życia i przybierać na sile. Otworzyło to przestrzeń dla nowych, eurosceptycznych ruchów i partii, w tym radykalnego konserwatyzmu i populizmu nawiązujących także do spuścizny rasizmu, nacjonalizmu i tęsknoty za silną władzą państwową.

Swoboda wyrażania opinii politycznych i zrzeszania się należą do zasadniczych wyznaczników demokracji. W wielu krajach demokratycznych dopuszcza się jednak możliwość wprowadzenia ograniczeń w tym zakresie, a ustawodawstwo tych krajów zawiera też możliwość delegalizacji ugrupowań politycznych posługujących się ideologiami totalitarnymi. Z formalnego punktu widzenia jest to niewątpliwie ograniczenie demokracji, chociaż motywowane nadrzędnymi celami. Powszechnie uznaje się, że państwo demokratyczne musi mieć narzędzia zapobiegania terroryzmowi, rasizmowi i tendencjom totalitarnym, a także pandemiom i katastrofom naturalnym poprzez możliwość ograniczenia swobód demokratycznych w sytuacjach nadzwyczajnych. Stosowanie tego argumentu lub wydłużenia w czasie wprowadzanych ograniczeń ponad rzeczywiste potrzeby może być i bywa wykorzystywane do umocnienia aktualnej władzy. Niemniej jednak wyznaczenie granicy: jakie środki mogą być dopuszczalne, a które przekraczają niezbędną konieczność jest niewątpliwie trudnym wyzwaniem dla demokratycznego państwa.

Liderzy populistyczni, przedstawiając się jako rzecznicy ludu uważają, że wiedzą z góry, jakie są oczekiwania zwykłych ludzi i zamiast normalnych debat i rozmów z wyborcami preferują przemawianie do narodu na wiecach, zwykle do grona zdeklarowanych zwolenników albo za pośrednictwem własnych lub podporządkowanych mediów. Populiści podważają instytucje reprezentatywnej demokracji, określając je jako wrogie wobec zwykłych ludzi siedlisko establishmentu i kontestują reguły państwa prawa posługując się iluzją możliwości odwoływania się w wielu sprawach do rzekomo jednolitej „woli narodu”. Metodą do osiągania tego celu jest bagatelizowanie istnienia w społeczeństwie ideologicznego pluralizmu i prezentowanie konfliktu pomiędzy narodem a elitami jako podstawowego i nadrzędnego.

Skrajnie prawicowy populizm posługuje się ideologią nacjonalistyczną wzniecając w społeczeństwie poczucia zagrożenia suwerenności państwowej oraz osłabienia narodowej kultury i tradycji. Celem jest wytworzenie w społeczeństwie podziału na swoich i obcych, na masy i wyalienowane elity, na krajowy i zagraniczny kapitał, na narodowe i obce, sterowane z zewnątrz media, przy czym tym pierwszym przypisuje się wszystkie cechy i wartości pozytywne, podczas gdy ci drudzy mają utożsamiać się z zagrożeniem dla tożsamości zdrowego jądra narodowej wspólnoty. Populiści atakują podstawy demokratycznego systemu, czyli wolne media, oskarżając je o pozostawanie pod obcymi wpływami, sądownictwo obwiniając o kastowość i oderwanie od spraw tzw. zwykłego człowieka, a instytucje międzynarodowe o wtrącanie się w wewnętrzne sprawy kraju. Egzemplifikacją takiego działania jest niechętny, a niekiedy wręcz wrogi stosunek prawicowego populizmu do integracji europejskiej. Siły te, pod pozorem przywrócenia władzy narodowi, dążą w rzeczywistości do umocnienia własnej pozycji i centralizacji swojej władzy.

Skrajnie prawicowy populizm w dzieleniu społeczeństwa posługuje się często propagandą nienawiści, stosowaną z powodzeniem przez nazistów w hitlerowskich Niemczech. Niemiecki lingwista żydowskiego pochodzenia Victor Klemperer dokonał analizy zmian znaczenia i zabarwienia słów podczas totalitarnych rządów nazistów, zmian, które następowały stopniowo i podobnie jak arszenik podawany w małych dawkach były przyjmowane przez społeczeństwo niezauważalnie, ale po pewnym czasie trucizna zaczęła efektywnie działać. W jego ocenie, nazistowski terror i Zagłada nie byłyby możliwe bez stale powtarzanej propagandy nienawiści. Propaganda autorytarnych i totalitarnych reżimów zwalcza chronione konstytucyjnie prawa i wartości będące podstawą społeczeństw demokratycznych, stąd dążenia do rewizji lub reinterpretacji konstytucji. Propaganda nienawiści ma bowiem służyć jako uzasadnienie i środek do zepchnięcia określonych grup do drugiej kategorii albo nawet całkowitego ich wykluczenia ze społeczeństwa.

Jak podkreśla szwedzki pisarz i krytyk literacki Ola Larsmo1, działanie propagandy nienawiści ma w krótkiej perspektywie zastraszyć społeczeństwo i skłonić faktycznych i potencjalnych przeciwników do autocenzury, a w dłuższej ma na celu wykluczenie określonych mniejszości i grup, jak np. Żydów, muzułmanów, mniejszości seksualnych, czy aktywistów feminizmu ze społeczeństwa oraz zanegować ich prawo do bycia równoprawnymi obywatelami. Autor konstatuje, że wprawdzie propaganda nienawiści nie prowadzi automatycznie do ludobójstwa, jednak wszystkie przypadki tej zbrodni w historii były poprzedzone kampaniami nienawiści2. Siły autorytarne i populistyczne zarówno o podłożu nacjonalistycznym, jak o zabarwieniu socjalno-konserwatywnym lub lewicowym, bazują w mniejszym stopniu na konkretnych założeniach ideowych, a bardziej na odczuciach społecznych oraz na podsycaniu i wykorzystywaniu poczucia zagrożenia i niepewności o przyszłość tworząc iluzję wspólnoty poszkodowanych i wykluczonych w kontraście do wyalienowanych elit. Niekiedy takie działanie może inspirować do działań przestępczych, w tym o podłożu rasistowskim wobec jednostek i grup uznawanych za pozostających, przynajmniej według kryteriów określanych przez te siły, poza narodową wspólnotą3.

Poważną wątpliwość wzbudza, czy państwo przesiąknięte ideologią nacjonalistyczną, w którym pierwiastek narodowy stanowi podstawę funkcjonowania aparatu państwowego, może spełniać kryteria demokratyczne. Nacjonalizm prowadzi bowiem do utożsamiania narodu z państwem, a pogłębianiu tego procesu służą propagowane mity historyczne, symbole, rytuały i praktyki mające na celu scalanie wspólnoty narodowej wokół tych wartości. Ideologia nacjonalizmu stawia poza nawiasem wspólnoty narodowej mniejszości narodowe, a często także religijne i inne węższe grupy. Hasło o chrześcijańskim dziedzictwie Europy jest wykorzystywane do uzasadnienia uprzywilejowywania religii i kościołów chrześcijańskich jako sprzymierzeńców ideologii nacjonalistycznej, co prowadzi wprost do sprzęgania interesów państwa i Kościoła, a każde wystąpienie przeciwko jednemu z tych członów jest traktowane także jako atak na drugi. Charakterystyczne jest jednak, że ze spuścizny chrześcijaństwa czerpane są wybiórczo tylko te wątki, kiedy religia i Kościół rzeczywiście służyły umacnianiu ducha narodowego, języka ojczystego i tradycji, natomiast całkowicie pomijane są te fragmenty historii, które świadczą o ciemnych stronach chrześcijaństwa w rozwoju cywilizacji, w tym także o antypaństwowych działaniach przedstawicieli Kościoła. Ponadto zapomina się o wkładzie judaizmu, islamu oraz tradycji wolnomyślicielstwa w budowie tożsamości społeczeństwa i identyfikacji europejskiej. Nacjonalizm jest ideologią bazującą na budowaniu jedności narodowej z wykluczeniem ze wspólnoty wszystkich osób niemieszczących się w stereotypie patriotyzmu i niemal całkowicie usuwa ze słownika pojęcie społeczeństwa. W tym sensie nacjonalizm jest niewątpliwie ideologią antyhumanistyczną, wykluczającą i spychającą różne grupy społeczne do podrzędnych i podporządkowanych ról w państwie.

Demokracja z natury rzeczy jest heterogenna, opiera się na poszanowaniu różnorodności w społeczeństwie i konkurencji sił politycznych w państwie w ramach konstytucyjnie określonych reguł. Demokracja jest jednak takim systemem politycznym, który – jak dowodzą przykłady z historii – może zostać zniesiony w zgodzie z prawem także w krajach o długich tradycjach demokratycznych. Populizm z reguły nie występuje wprost przeciwko demokracji i nie głosi haseł o zmianie ustroju, natomiast posługuje się postulatem potrzeby zmian i ulepszenia systemu. Nacjonalistyczny populizm nie ucieka się bez potrzeby do użycia siły i represji, lecz uzyskawszy władzę w drodze demokratycznych wyborów stopniowo i systematycznie wykorzystuje demokratyczne instytucje i mechanizmy do demontowania samej istoty demokracji, m.in. poprzez wprowadzanie praw i reguł sprzyjających partii rządzącej, a niekorzystnych dla opozycji. Tak więc upadek demokracji i demontaż państwa prawa może dokonać się niekoniecznie poprzez wojskowy pucz, zamach stanu lub wojnę, lecz także poprzez niekiedy prawie niezauważalne działania z wykorzystaniem metod propagandy nienawiści do podważania i atakowania instytucji państwa prawa, niezależności sądownictwa, adwokatury i mediów oraz podstawowych praw i wolności. Autorytarny populizm bazuje na dychotomii: my – wspólnota narodowa i oni – wyalienowane elity, kierujące się wyłącznie swoimi partykularnymi interesami oraz na prostych objaśnieniach niepowodzeń i sytuacji życiowej członków wspólnoty i przerzucaniu winy za nie na liberalne lub inne elity rządzące. Poparcie udzielane siłom populistycznym może wynikać z powyższych przyczyn, ale może być także wyrazem protestu i niezadowolenia z funkcjonowania systemu demokratycznego.

Problemem dla demokracji jest sytuacja, gdy duża część wyborców nie czuje się reprezentowana w polityce, co z jednej strony pogłębia ich niechęć do udziału w wyborach, a z drugiej czyni podatnymi na wezwania ugrupowań autorytarnych, populistycznych i tzw. partii protestu. Większa frekwencja wyborcza powoduje, że reprezentacja w parlamencie bardziej odzwierciedla układ sił w elektoracie. Mniejsza część społeczeństwa pozostaje wtedy poza systemem, co z definicji winno być dla demokracji korzystne. Ta część społeczeństwa, która jest w dużej mierze pasywna i negatywnie nastawiona do rządzących elit jest bardziej skłonna do identyfikowania się z głosicielami populistycznych haseł, którzy w jej ocenie, wyrażają wolę i interesy ludu.

Czynnikiem sprzyjającym odrywaniu się elit partyjnych od szeregowych członków i struktur lokalnych stało się uniezależnienie się partii politycznych od składek partyjnych dzięki systemowi finansowania partii ze środków publicznych. W partiach politycznych następuje rozbudowa profesjonalnych struktur, ośrodków eksperckich i PR kosztem zanikania wewnątrzpartyjnej demokracji. Wzmacnia się pozycja liderów partyjnych, co skutkuje tym, że partie przyjmują coraz bardziej wodzowski charakter. Partie populistyczne, które występują chętnie w imieniu narodu, w rzeczywistości same są często centralnie sterowane i mają struktury dużo bardziej niedemokratyczne niż tradycyjne partie. Poparcie dla nich w pewnej mierze nie wynika z autentycznej chęci wyborców oddania im władzy, a raczej jest wyrazem antysystemowego protestu i niezadowolenia z polityki tradycyjnych partii. Na zjawisko ograniczonej demokracji, gdy w miejsce przestrzegania niezbywalnych praw jednostek władza koncentruje się i usprawiedliwia swoje działania potrzebami całego społeczeństwa wskazywała Madeleine Albright. Taka władza respektując oczekiwania większości jest w tym sensie demokratyczna, aczkolwiek ograniczona, bowiem nie zważa na interesy mniejszości. Przykładem takiej władzy są Węgry Viktora Orbana, gdzie większość jest tożsama z jego partią Fidesz, a w roli wrogów są przedstawiani cudzoziemcy. Nota bene Viktor Orban sam podważa pryncypia liberalnej demokracji twierdząc, że demokracja nie musi być koniecznie liberalna. Ten sposób myślenia jest bez wątpienia nietolerancyjny i przypomina jak echo szowinistyczny nacjonalizm, kiedy przed stuleciem Mussolini dochodził do władzy4.

Kraje o tendencjach autokratycznych wykorzystują mechanizmy kontroli przepływu informacji w Internecie do zwalczania i szkalowania opozycji, próbując wpływać na opinię publiczną i wybory w innych krajach poprzez dezinformację, działania hakerów i fabryki trolli. W tym procederze niekiedy uczestniczą także upolitycznieni przedstawiciele państwowej administracji. Podobnie jak przed laty kraje autorytarne próbowały odciąć społeczeństwa od dostępu do niezależnej, zewnętrznej informacji poprzez zagłuszanie rozgłośni zagranicznych i zakazy instalowania anten satelitarnych, dzisiaj stosują metodę blokowania dostępu do niektórych globalnych stron internetowych, bądź nawet wprowadzenia alternatywnego Internetu. Ma miejsce nasilające się zjawisko relatywizowania prawdy i faktów, a także stosowania wprost metody fałszowania rzeczywistości. Niesie to z sobą zjawisko powiększającej się liczby ludzi niezainteresowanych w ogóle wiadomościami serwowanymi przez media, głównie ludzi młodych oraz grupy społecznej o niskim poziomie wykształcenia. W konsekwencji pogarsza się w społeczeństwie stan wiedzy o polityce oraz osłabieniu ulegają bodźce do udziału w demokratycznych procesach.

W atmosferze tzw. post-prawdy szybko następuje obniżenie wszelkich standardów etycznych sprawowania władzy, czemu towarzyszy także wzrastające przyzwolenie i zrozumienie części społeczeństwa dla zjawisk korupcji politycznej, przekupstwa elektoratu, nepotyzmu i cynizmu w polityce, przy równoczesnym pogorszeniu się możliwości pociągania do odpowiedzialności osób sprawujących władzę. Zagrożeniem dla demokratycznego porządku jest przyzwolenie społeczne i brak reakcji władz na fale hejtu i realne groźby wobec przeciwników politycznych, w tym co gorsze inspirowane i podejmowane przez struktury, ośrodki i media związane lub podporządkowane władzy państwowej, co stanowi już ewidentne sprzeniewierzenie się regułom demokracji i stwarza ryzyko załamania się jakiegokolwiek dialogu w społeczeństwie. Nie ulega wątpliwości, że w systemie demokratycznym państwo powinno z mocy prawa reagować na tego typu zjawiska, a jeśli tego nie czyni, wówczas trudno je nadal zwać demokratycznym.

W wyborach prezydenckich w USA w 2016 roku szermującemu hasłami populistycznymi Donaldowi Trumpowi udało się zdominować innych kandydatów Partii Republikańskiej i uzyskać jej nominację, a następnie zmobilizować mniej wykształconą część społeczeństwa do udziału w wyborach i ukierunkować jego niezadowolenie przeciwko Hilary Clinton, utożsamianej z elitami. Uderzenie propagandowe ekipy Donalda Trumpa było skierowane także przeciwko różnym komponentom społeczeństwa obywatelskiego w USA. Tradycyjni wyborcy demokratów pogrążyli się natomiast w apatii, ulegając częściowo także populistycznym hasłom. Również w niektórych krajach europejskich siłom populistycznym udało się skanalizować niezadowolenie społeczne przeciwko establishmentowi i generalnie przeciwko rządzącym politykom i tradycyjnym partiom politycznym. Nacjonalistyczno-populistyczna szwedzka partia Sverige Demokraterna wykorzystała obawy społeczne związane z masowym napływem imigrantów do Szwecji w połowie drugiej dekady XXI wieku, podsycając poczucie niepewności na rynku pracy i zagrożenia narastającą przestępczością oraz obawy o jednolitość kulturową Szwecji.

Wzrost poparcia dla nacjonalistycznych, populistycznych i autorytarnych ugrupowań w Europie i w USA wywołuje zaniepokojenie sił demokratycznych i liberalnych w Szwecji i staje się w coraz większym stopniu przedmiotem debaty publicznej. Kristina Persson nawołuje, że również Szwedzi powinni pamiętać o maksymie, że budowa demokracji wymaga czasu i odwagi, ale bardzo mało potrzeba by ją zburzyć5. Na potrzebę stałej troski o stan demokracji zwróciła uwagę grupa szwedzkich intelektualistów, którzy zainspirowani debatą na łamach dziennika „Dagens Nyheter” pt. Stare partie hamują konieczną odnowę opracowali i wydali w 2018 roku poradnik dla demokratów, w którym wskazują, co jednostki winny czynić, aby chronić demokrację6. Ów swego rodzaju podręcznik, rozprowadzony wśród organizacji pozarządowych, kształceniowych i tzw. uniwersytetów ludowych został pomyślany jako przydatna pomoc m.in. przy organizacji różnych kursów i seminariów. Jednym z celów tej akcji było uświadamianie społeczeństwu, że przyczyny pogorszenia sytuacji życiowej leżą nie w imigrantach, lecz w nierównym podziale dobrobytu, atakowi na prawa i wolności obywatelskie oraz pogrzebaniu państwa dobrobytu przez siły neoliberalne. Wskazywanie bowiem na imigrantów, jako przyczynę niepowodzeń i trudności, podkreślają autorzy podręcznika, wywołuje iluzję jakoby samemu przynależało się w skali globalnej do uprzywilejowanej grupy, podczas gdy w rzeczywistości mury i przeszkody powstają w ramach miast, szkół oraz odmiennych dróg karier i awansu zawodowego. Zamiast obarczać winą imigrantów za swoje problemy, winno się żądać lepszego podziału wspólnego dobra i poprawy warunków dla wszystkich. Autorzy wskazują na możliwości, jakie dla społeczeństwa stanowi imigracja i podkreślają, że demokracja rzeczywiście jest w niebezpieczeństwie, ale nie z powodu imigracji, lecz rodzącego się faszyzmu i rasizmu7.

Na wzrastające słabości szwedzkiej demokracji, takie jak znaczący spadek członkostwa w partiach politycznych, nasilającą się segregację w społeczeństwie, rosnące nierówności pod względem wykształcenia i dochodów wskazała też książka Ludowładztwo w czasach strachu z 2017 roku8. W ocenie autorów, w obronie demokracji nie chodzi tylko o instytucje, lecz o odpowiedzialność jednostek za wykazanie się własną, aktywną obywatelskością. Wszystkie autorytarne reżimy mają bowiem swoich urzędników gotowych realizować decyzje władzy, jednak obecnie zapotrzebowanie na indywidualną, profesjonalną etykę jest duże, a „wybór Donalda Trumpa mógł być budzikiem, którego potrzebował cały zachodni świat”9.

1 Zob. art. O. Larsmo Vad är hatsprćk? w: pracy pod red. J. Bengtsson, I. Carlberg, H. Sjöberg Du blir vad do säger, Stockholm, Norstedts, 2021, s. 78–79.

2 Tamże art. O. Larsmo Vad är hatsprćk? s. 79–80.

3 Przykłady takiego oddziaływania można dostrzec np. w nagonce medialnej i w konsekwencji zabójstwie prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza w styczniu 2019 r., ataku w komunikacji miejskiej na profesora mówiącego po niemiecku, brutalizacji hejtu w Internecie, postępowaniu tzw. kiboli, czy w niektórych hasłach podczas różnych manifestacji i pochodów. 4 Zob. M. Albright Fasism, en varning, s. 183.

5 Zob. art. K. Persson Folkbildning 2.0 w: Handbok för demokrater s. 133.

6 Zob. De gamla partierna bromsar den nödvändiga förnyelsen „Dagens Nyheter” z. 3.10.2017 r., w: Handbok … s. 8.

7 Zob. art. M.Armiero Den fattige, den rike och invandraren w: Handbok …, s. 14–15, 17, 21.

8 Zob. wstęp O. Larsmo, S. Sörlin, E. Åsbrink Handbok … s. 8.

9 Zob. O. Wästberg i D. Lindvall Folkstyret i rädslans tid, s. 207.

Artykuł ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2023 r. Tekst jest przedrukiem z numeru 2/2023 kwartalnika „Zdanie”.

Francuska Partia Socjalistyczna, od 1981 roku w politycznej ekstraklasie, przeżywa bezprecedensowe załamanie, odkąd w roku 2017 pojawił się na scenie ruch Emmanuela Macrona prezentujący się jako nowa twarz postępowej Francji. Jednak La République en marche (LREM) – do 2022 roku Renaissance – nie jest, wbrew temu, co twierdzi, nową partią socjaldemokratyczną.

W rzeczywistości partii Macrona daleko do zajęcia miejsca socjalistów na politycznej szachownicy. Jej praktyka rządzenia dowodzi, że bardziej antagonizuje ona Francuzów, niż inspiruje zbiorową wizją postępu społecznego. Jednak zapotrzebowanie na postępowy projekt jest we francuskim społeczeństwie silne jak zawsze. Podobnie jak w wielu krajach europejskich pytanie brzmi, jak je obecnie zaspokoić

W tym celu musimy sporządzić katalog błędów i rozpoznać tematy pozwalające wyjść naprzeciw społecznym aspiracjom. Ideał socjaldemokratyczny to projekt przyszłościowy, ale trzeba go dostosować do oczekiwań i kontekstu naszych czasów – zamiast trzymać się kurczowo podejścia, które narodziło się w połowie XX wieku, ryzykując, że nie zrozumieją go obywatele i że nie zaspokoi ono ich potrzeb.

Potrzeba odnowy po roku 2017

Szok we Francji po wyborach prezydenckich 2017 roku i późniejszych parlamentarnych nie miał sobie równych. Od roku 1981 i wyboru François Mitterranda, Partia Socjalistyczna była zawsze „rządową alternatywą” dla ruchu konserwatywnego na prawicy, spuścizny po generale de Gaulle’u. Jednak w ciągu kilku miesięcy kandydat socjalistów nie przeszedł do drugiej tury wyborów prezydenckich, a sama partia straciła znaczną część miejsc w Zgromadzeniu Narodowym na rzecz LREM.

Nic dziwnego, że partia nowo wybranego prezydenta Macrona prezentowała się wówczas jako nowe wydanie socjaldemokracji. Warto też zauważyć, że wybory parlamentarne w 2017, a jeszcze bardziej w 2022 roku, pozwoliły skrajnie prawicowemu Zjednoczeniu Narodowemu zdobyć sporo mandatów w historycznie lewicowych okręgach wyborczych.

Ledwie kilka miesięcy wcześniej nic nie zapowiadało takiej klęski. Jednak analiza post factum wskazuje, że Partia Socjalistyczna za bardzo reklamowała się jako partia rządowa, a zdecydowanie za mało jako partia zmian i postępu. Czyż nie pamiętamy zaskoczenia, gdy w 2002 roku ówczesny premier Lionel Jospin przegrał w pierwszej turze wyborów prezydenckich? Jednak ten sygnał ostrzegawczy nie przyniósł większych zmian, bo Partia Socjalistyczna zdołała utrzymać większość deputowanych. A przecież widać już było pierwsze przesłanki społecznego rozczarowania socjalistami.

Socjalistyczna prezydentura François Hollande’a (2012-2017) doprowadziła do historycznego spadku bezrobocia, o co toczyła się walka od czasów François Mitterranda po rządy Lionela Jospina (1997-2002). Dopiero za François Hollande’a osiągnięto cel. Co więcej, jego prezydentura przyniosła postępowe przemiany społeczne, czego dobrym przykładem jest małżeństwo dla wszystkich. Jednak francuskie społeczeństwo ma raczej krytyczną opinię na temat jego osiągnięć.

Utrata elektoratu pracowniczego mówi sama za siebie. Od początku XXI wieku Partia Socjalistyczna stawała się stopniowo partią klasy średniej z nadreprezentacją urzędników państwowych. Klasa robotnicza odwróciła się od niej, niczego już nie oczekując.

Socjaliści, którzy od kilkudziesięciu lat rządzą lub są pierwsi w kolejce, uchodzą coraz częściej za partię technokratów i menedżerów, a nie jak w latach osiemdziesiątych obrońców szerszej wizji społecznej. Wewnętrzne kłótnie o władzę między liderami – ponoć spadkobiercami François Mitterranda, od dziesięcioleci na scenie politycznej – są bardziej widoczne niż postępowa oferta polityczna. Nic więc dziwnego, że wyborcy zwrócili się ku młodemu kandydatowi, „francuskiemu Kennedy’emu”, który obiecał przebudowę społeczeństwa.

Rozczarowanie i bunt przeciwko Macronowi

Wyborcy w przeważającej większości zagłosowali na Emmanuela Macrona i jego kandydatów do Zgromadzenia Narodowego, ale twarde realia rządzenia szybko pokazały, że jego na wskroś liberalny program polityczny prowadzi do redukcji miejsc pracy w usługach publicznych, które, zwłaszcza na obszarach wiejskich, zanikają zastępowane sektorem prywatnym. Na protesty społeczne nie trzeba było długo czekać.

Emmanuel Macron, który zrazu pretendował do roli spadkobiercy i następcy socjalistów, twierdził, faktycznie, że jest socjalistą, zanim odwrócił się od Partii Socjalistycznej i założył LREM. Chcąc przekonać do siebie Francuzów, wysłał swoich „emisariuszy” na spotkania z obywatelami, żeby poznać ich oczekiwania i problemy. Dzięki temu na pozór otwartemu, postępowemu podejściu zdobył spory segment lewicowego elektoratu.

Jednakże nader szybko zaczął realizować konserwatywny, ekonomicznie bardzo liberalny program polityczny. Ruch, który proklamował, był bardziej nastawiony na uwolnienie biznesu i zagonienie Francuzów do pracy. Podejście skoncentrowane na ekonomicznej wydajności łączyło się z niedostrzeganiem i niezrozumieniem społecznych oczekiwań.

Gospodarcza terapia szokowa, mająca „uwolnić siły wytwórcze”, co podkreślał oderwany od społeczeństwa prezydent i jego rząd, nie spotkała się z powszechnym zrozumieniem. Było to szczególnie widoczne w przypadku podatku paliwowego, który miał zapewne skłaniać do wyrzeczenia się „karygodnego uzależnienia” od paliw kopalnych i wejścia w fazę ekologicznej transformacji. Ale jak mieli Francuzi zgodzić się na pozbawienie ich tego, co dla wielu z nich jest jedynym dostępnym środkiem transportu?

Skutkiem dogmatycznych decyzji był spontaniczny bunt społeczny, ruch „żółtych kamizelek‟. Narażeni na codzienne trudności obywatele sprzeciwili się polityce rządu, wychodząc na ulice w niemal całej Francji. Masowy, apolityczny ruch, którego żadna partia nie zdołała zawłaszczyć, doprowadził do usztywnienia stanowiska rządu i jego dryfu na prawo wedle logiki konfrontacyjnej strategii.

Niestety, socjaliści nie umieli przedstawić własnych propozycji ani odpowiedzieć na społeczne zapotrzebowanie. Nie dali zbuntowanym obywatelom niczego w zamian. Jednak oddolny ruch i prawicowa ewolucja prezydenta dowodzą niezbicie, że Francja potrzebuje prawdziwej socjaldemokratycznej alternatywy.

Partia Socjalistyczna postanowiła co rychlej połączyć siły z innymi lewicowymi partiami w ramach sojuszu NUPES, żeby odzyskać głosy Francuzów w wyborach parlamentarnych 2022 roku, do czego skłonił ją też katastrofalny wynik jej kandydata w rozpisanych na tenże rok wyborach prezydenckich. Jednak strategia łączenia bardzo różnych partii, od ekologów po komunistów, nie wystarczyła do odbudowy socjaldemokratycznego projektu. Napięcia w NUPES w ciągu ostatniego roku pokazują, że Partia Socjalistyczna musi odbudować szerszy projekt społeczny.

Potrzeba nowego projektu społecznego

Socjaliści jako partia ekstraklasy zbytnio oddalili się od swojego bazowego elektoratu, którego tak naprawdę nie rozumieją. Dystans od zawiadywania sprawami państwa pozwoli cofnąć się i wsłuchać w głos obywateli.

Potrzeba postępowego projektu jest dziś we Francji oczywista. Jak w wielu krajach europejskich, oferta polityczna nie zaspakaja w pełni oczekiwań lewicowych wyborców. Konserwatyści i liberałowie ignorują najskromniejsze oczekiwania, zaś populiści obiecują rozwiązania na pierwszy rzut oka atrakcyjne, a tak naprawdę nietrwałe – kuszą fałszywą obietnicą.

Wszystkie wskaźniki ekonomiczno-społeczne świadczą o zapotrzebowaniu na postępowy projekt społeczny, wizję poprawy warunków życia społeczeństwa i podniesienia dobrobytu. Niektórzy poddają się fatalizmowi, uznając, że reguły finansów publicznych – deficyt budżetowy, dług publiczny – i międzynarodowa konkurencja gospodarcza nie pozostawiają szerszego pola manewru, ale to oznaczałoby zaakceptowanie stanu rzeczy, który jest bardziej oznaką fatalizmu i konserwatyzmu niż socjaldemokratycznego ducha.

Od 1981 r. poczynając Partia Socjalistyczna, ilekroć była u władzy, wprowadzała we Francji postępowe regulacje społeczne – emerytura od 60 roku życia, powszechna opieka zdrowotna, zasiłek RSA dla najuboższych, skrócenie czasu pracy, prawa człowieka. Tak znacząca poprawa życia ludzi wydawała się zrazu niemożliwa, ale żadne wątpliwości nie powstrzymały francuskiego społeczeństwa, które zaakceptowało zmiany.

Jeśli Partia Socjalistyczna ma zaoferować socjaldemokratyczną wizję, musi przedstawić projekt społeczny wychodzący naprzeciw społecznym oczekiwaniom. Nie może odwołać się do populistycznych rozwiązań, które nie są do utrzymania na dalszą metę – potrzebuje projektu zbiorowego pozwalającego zrozumieć, że obecne wysiłki przyczynią się w dalszej perspektywie do poprawy warunków życia ogółu, nawet jeśli na początku niektórzy będą musieli dać z siebie więcej niż inni.

Tworzenie społeczeństwa jest oczywistym fundamentem każdego socjaldemokratycznego projektu. Nie chodzi o obiecanie korzyści tym czy innym obywatelom, ale o wspólne budowanie lepszego świata, w którym szanuje się wszystkie jednostki i pomnaża środki pozwalające sfinansować ambitną politykę społeczną. Postęp społeczny to cały wachlarz spraw wymagających naszej uwagi: siła nabywcza, edukacja, równe szanse, transformacja ekologiczna itd. Rzecz w tym, by zrozumieć, w jaki sposób spełniać oczekiwania obywateli – a to oznacza konieczność dotarcia do nich i rozmowy.

Niezbędna perspektywa europejska

Większość oczekiwań obywateli wiąże się z ich życiem codziennym, tym, co im najbliższe. Nic dziwnego, że dla najuboższych wszystko rozgrywa się w krótkiej, a nawet bardzo krótkiej skali czasowej. Problemy takie jak wyżywienie rodziny od teraz do końca miesiąca czy możliwość przemieszczania się i znalezienia mieszkania, przesłaniają wielkie projekty na miarę kraju i Europy, zwłaszcza, gdy rozkładają się one na wiele lat.

Jednak poprawa życia codziennego obywateli wymaga długofalowej wizji. Ekonomiczno-społeczne skutki trzech dekad deindustrializacji wskazują na potrzebę długofalowych, będących nośnikiem postępu społecznego, działań publicznych. Co więcej, niektórymi sprawami nie da się zarządzać wyłącznie na szczeblu lokalnym, a nawet krajowym. To na poziomie UE trzeba podjąć wyzwanie, jakim jest kreowanie dobrobytu przez podtrzymanie i rozwój działalności na gruncie europejskim; także problematyka ochrony zdrowia, rozwoju społecznego i walki ze zmianami klimatycznymi musi być przemyślana na poziomie unijnym.

Przykładowo, zarządzanie zakupem szczepionek i sprzętu medycznego podczas pandemii koronawirusa unaoczniło wartość dodaną, jaką okazała się Unia Europejska zaopatrująca kraje członkowskie w te zasoby szybko, po kontrolowanych kosztach. Równie ważne jest unikanie konkurencji podatkowej między poszczególnymi krajami, której ofiarą są zawsze najubożsi.

Ambitny projekt dla Unii Europejskiej pozwoli położyć fundamenty pod rozwój na szczeblu lokalnym i krajowym każdego z państw członkowskich dzięki dzieleniu się wysiłkami i działaniu na wielką skalę, umożliwiającą realizację ogromnych projektów i ambitnej polityki na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju. Dowody tego widzimy w ostatnich latach w dziedzinach takich jak podbój kosmosu, leki i mikroprocesory.

Rozwój musi być trwały i zrównoważony, co oznacza wspieranie transformacji środowiskowej, ale też takich form działalności gospodarczej, a zwłaszcza przemysłowej, które tworzą miejsca pracy jutra. We wszystkich tych dziedzinach postęp społeczny osiągnąć można jedynie drogą współdziałania, co wymaga od Europejczyków ponadnarodowego, wspólnotowego podejścia, często na szczeblu Unii Europejskiej. Nie jest to kwestia ideologii, tylko czysto pragmatyczne podejście do budowania przyszłości naszych społeczeństw.

Można krytykować Unię Europejską za jej politykę i sposób działania, zwłaszcza rolę Komisji Europejskiej, gdyż wspólnotowe instytucje zdają się niezdolne do zrozumienia problemów najuboższych. Nie należy jednak wylewać dziecka z kąpielą. Rezygnacja z pogłębiania europejskiej integracji byłaby równoznaczna z odrzuceniem korzyści, jakie może ona przynieść, pod warunkiem, że instytucjami Wspólnoty będą ponownie zawiadywać socjaldemokraci.

Odbudowa socjaldemokratycznego projektu

Europejska socjaldemokracja nadal żyje. Jest niezbędnym wyborem w obliczu wszystkich niesprawiedliwości i nierówności utrzymujących się na naszym kontynencie. Jednak socjaldemokracja drugiej połowy XX wieku nie w pełni już odpowiada współczesnym społeczeństwom Europy. To wyjaśnia, dlaczego partie socjalistyczne nie rządzą już we Francji, ani w wielu innych krajach.

Partie socjaldemokratyczne muszą zrewidować swoją propozycję polityczną, by ponownie zainwestować w państwo i wysokiej jakości usługi publiczne, co pozwoli stworzyć sprawiedliwsze społeczeństwa, odpowiadające obecnym oczekiwaniom obywateli. Projekt ten musi być ambitny, ale też wykonalny. Nie zapewni tego żadna inna oferta polityczna, bowiem populiści proponują rozwiązania nietrwałe, a konserwatyści odrzucają postęp społeczny.

Konieczna jest odnowa socjaldemokracji. Ważne, by jak najszybciej zwodować ten statek, wsłuchując się w głos obywateli i angażując w europejski dialog tak, byśmy mogli dzielić się najlepszymi praktykami i wypracować projekt na przyszłość na szczeblu krajowym i ogólnoeuropejskim.

Tłum. Sergiusz Kowalski

 

Hélène CONWAY-MOURET jest członkinią Senatu Republiki Francuskiej, sekretarzem jego Komisji Spraw Zagranicznych, Obrony i Sił Zbrojnych. W przeszłości była wiceprzewodniczącą Senatu oraz ministrem ds. obywateli Francji mieszkających za granicą. Dr Renaud BELLAIS to współdyrektor Obserwatorium Obrony paryskiej Fundacji Jeana Jaurèsa, pracownik naukowy Uniwersytetu Grenoble Alpes oraz główny ekonomista grupy ds. obronności w koncernie MBDA.

 

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

 

Zacznijmy od tego, że słowo kilkanaście w tytule tej analizy nie jest świadectwem naiwności lub braku realizmu, tylko przejawem nieodwzajemnionej sympatii oraz manifestacją przekonań. Tak: uważam, że lewica (celowo pisana małą literą – nie jako nazwa własna) jest Rzeczypospolitej nieodzownie potrzebna. Z jej udziałem i wpływem na podejmowane decyzje Polska – a pośrednio i Europa – rozwijałaby się lepiej, szybciej i bardziej harmonijnie. Chciałbym więc, nawet jeśli to wbrew wszelkim znakom na ziemi, by zasłużyła na wysokie zaufanie.

Kluczowe w tym tytule jest jednak słowo tylko. Tylko – nawet jeśli na listę Lewicy (wielką literą) padłoby wspomniane kilkanaście procent. Nie uważam tego za całkowicie wykluczone, o ile w ostatnich sześciu tygodniach kampanii część obywateli opowiadających się za demokracją, dobrze skrojonym państwem opiekuńczym i europejską integracją da się przekonać, że krzyżyk przy którymś z lewicowych kandydatów będzie dobrą – a nie zmarnowaną – polityczną inwestycją.

Nie byłoby to zresztą w historii współczesnej demokratycznej Polski niczym szczególnie chwalebnym. Właściwie tylko raz socjaldemokracja zanotowała wynik jednocyfrowy: 9,2 procent w wyborach prezydenckich 1990 roku, w apogeum smuty – co i tak wówczas było niepodważalnym sukcesem. Standardem po „Wielkim Upadku” w 2005 roku (skądinąd ten upadek miał liczbową postać 11,3 proc.) były wyniki rzędu procent 12,5 – 13,5. W 2011, jeśli zsumować poparcie SLD i Ruchu Palikota, też zagospodarowującego wyborców progresywnych, było to ponad 18 proc.; nawet w pamiętnym 2015, gdy porażka bloku obu tych ugrupowań walnie przyczyniła się do oddania władzy narodowo-katolickiej prawicy, lewicowych wyborców było 11 proc., jeśli wliczyć w to zdobycz Razem. W czasach stałego wzrostu poparcia w latach dziewięćdziesiątych wynosiło ono ponad dwadzieścia proc. Nie ma co upajać się rezultatami z przełomu wieków, ponad czterdziesto- i pięćdziesięcioprocentowymi, w wyborach parlamentarnych i prezydenckich; ale też nie ma powodu, aby o nich zapominać.

Mam nadzieję, że Czytelnicy wybaczą mi nadmiar tych cyfr i procentów. Mimo wszystko warto mieć je w tyle głowy podczas rozważań o realnym potencjale naszej socjaldemokracji.

Swego czasu profesor Jan Garlicki, politolog i socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego, po dogłębnym i wnikliwym badaniu politycznych orientacji Polaków (na podstawie analizy zagregowanych odpowiedzi na kilkadziesiąt szczegółowych pytań dotyczących życia społecznego) stwierdził, że najliczniejszą grupą byli ci, których cechowało: oczekiwanie realizacji w zbliżonym stopniu interesów różnych grup i warstw społecznych oraz dystrybucji dóbr według kryterium pracy lub pracy i potrzeb; preferencja dla oparcia ustroju gospodarczego na własności prywatnej i państwowej; absolutne poparcie (jako jedynej grupy spośród wszystkich!) dla demokracji parlamentarnej i władzy opartej na samorządach; przekonanie, że władzę powinni sprawować zawodowi politycy lub pracownicy umysłowi; spoglądanie w stronę systemów ukształtowanych w Niemczech i Skandynawii. Autor tego badania nazwał ich neosocjaldemokratami. Niespełna dwie dekady temu, gdy ukazała się książka1 zawierająca prezentację tych konkluzji, wśród obywateli RP było ich 36,9 procent! Więcej niż osób o poglądach zupełnie amorficznych – tych było 31,7 proc. – i o wiele więcej niż wynosiła liczebność każdej innej zbiorowości o względnie spójnym zestawie zasad.

Od tamtego czasu z pewnością coś w poglądach Polaków się zmieniło. Ale czy było to przewartościowanie zasadnicze? Taką hipotezę trzeba by udowodnić. Gdybym był czynnym politykiem, od powtórzenia tego badania zacząłbym pisanie na poważnie nowych strategii. Niestety, próby zachęcenia partyjnych liderów do jego sfinansowania jakoś zawsze spełzały na niczym. Sam J. Garlicki zaś w opublikowanej cztery lata temu na łamach „Res Humana” (nr 5/2019) dyskusji o sytuacji przedwyborczej stwierdził, że grupa neosocjaldemokratów nieco zmalała, ale nadal jest ich więcej niż to, co zbierają partie lewicowe. To jest rząd dwudziestu paru procent. Nie są radykalnie lewicowi, raczej centrowo umiarkowani.

W pewnym sensie potwierdza to jeden z ostatnich raportów Przemysława Sadury i Sławomira Sierakowskiego2, którzy ustalili, że 26 procent polskiego społeczeństwa stanowią socjalliberałowie, a kolejne 30 – socjaltradycjonaliści. W tej pierwszej grupie jest wielu zwolenników nowoczesnej lewicy, a i z drugiej skuteczna formacja z tego nurtu powinna umieć pozyskać jakiś (choć z pewnością już nie tak wielki) segment wyborców.

Ubolewam więc nad mikrym poparciem, jakim obecnie cieszy się koalicja partii o progresywnej autoidentyfikacji. Rozczarowuje mnie samozadowolenie polityków. I prezentowany przez nich spokój z tego powodu, że samo przekroczenie progu wyborczego wydaje im się niezagrożone.

Tym bardziej, że niezamierzonym efektem ubocznym populistycznej polityki po roku 2015 jest zaszczepienie w umysłach rodaków myśli, że państwo opiekuńcze jest jak najbardziej możliwe. Któż inny, jak nie lewica, powinien teraz wziąć na swoje barki przekonywanie, że potrafi podejść do budowy naszej wersji Welfare State odpowiedzialnie, nada

jej realistyczny, a przy tym trwały (nie – jak obecnie – koniunkturalny) charakter? To właśnie ona powinna pokazać, jak doprowadzi do społecznego ładu, wznowienia dialogu między pracodawcami i pracownikami pod parasolem rządu, jak będzie pilnowa

, aby różnice w dochodach i jakości życia nie rosły do skali trudnej do zaakceptowania. Jak będzie chronić słabszych i stanowiących mniejszość, promowa

tolerancję i szacunek. To ta strona sceny politycznej ze swojej natury jest predestynowana do tego, by odciągnąć choć niewielką część wyborców od Zjednoczonej Prawicy i pozbawić PiS władzy.

***

Korcąca jest perspektywa szukania przyczyny tego stanu rzeczy w jakości przywództwa i zdolności organizacyjnej ruchu politycznego. Nie każda generacja ma szczęście zostać obdarzoną grupą takich liderów z krwi i kości jak Aleksander Kwaśniewski, Włodzimierz Cimoszewicz, Leszek Miller, Józef Oleksy, Marek Borowski, Krzysztof Janik, Jerzy Szmajdziński. Nie każdy ma umiejętność zachęcenia do intensywnego wspólnego działania, do kreatywności i poświęcenia, rzesz polityków drugiego szeregu, wytrawnych parlamentarzystów, samorządowców i lokalnych aktywistów, przyciągnięcia do realizacji ustalonego celu profesorów, doradców, urzędników etc. W swych najlepszych latach Sojusz Lewicy Demokratycznej skupiał 150 tysięcy członków! Dla każdego dzisiejszego stronnictwa to skala nieosiągalna (według GUS średnia liczba członków partii parlamentarnych wynosi 13 tys., a jej mediana… 2 tysiące). Miał rozbudowane struktury działające w każdej gminie, łatwość prowadzenia rozmów z ludźmi, potężne zaplecze kompetentnych, fachowych wiceministrów i ekspertów. Mógł wygrywać wybory. Mógł rządzić.

Ten zasób został roztrwoniony z powodów obiektywnych i subiektywnych. W pewnym stopniu – wcale nie uważam, że w przesądzającym – był to skutek poczucia odpowiedzialności za państwo, za podjęcie się jego naprawy, za ratowanie finansów publicznych po okresie ich dewastowania podobnego do obecnych wyczynów Kaczyńskiego z Morawieckim. To wyborcy by zrozumieli. Gorzej z niezdolnością do poskromienia apetytów i niewystarczającą kontrolą nad tak wielkim organizmem, było nie było, społecznym i żywym. Syndrom rozczarowanej kochanki: kawaler, który tak dobrze rządził w latach 1993-1997, tym razem nie sprostał zadaniu. Mimo ewidentnego sukcesu, jakim było wprowadzenie Polski do Unii Europejskiej. Wbrew sączonej z różnych stron narracji o dziele wszystkich rządów, prawda jest taka, że to gabinet Leszka Millera musiał zakasać rękawy i w pocie czoła doprowadzić rzecz do szczęśliwego końca. W 2001 roku nie można było wykluczyć, że będziemy dzielić los z Bułgarią i Rumunią.

Utracone zaufanie trudno odzyskać. Nie pomogli młodzi liderzy ani wracanie do korzeni i zwroty na lewo, jaskrawa czerwień w odnowionym logo. Socjaldemokratyczna formacja została zepchnięta z podium najbardziej wpływowych politycznych graczy, a potem w ogóle wypchnięta poza Sejm. Nie udawało jej się odzyskać klucza otwierającego drzwi do porozumienia z jej dawnymi wyborcami – którzy przecież wcale nie zmienili poglądów. Kiedy udało jej się trafić do serc i umysłów młodych ludzi (coś, z czym nawet w czasach triumfów miała problem; Robert Biedroń, Wiosna i Przedwiośnie brawurowo przełamali tę barierę), nie wykorzystała swoistej „mody na lewicowość” i pozwoliła na wkroczenie na to pole swojej antytezy: Konfederacji. Nie znalazła swojego Keira Starmera ani Pedro Sancheza.

Nawet jeśli z wyprzedzeniem poruszała kwestie ważne dla nowoczesnego społeczeństwa – jak prawa kobiet i równość płci, aborcja, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, wychowanie seksualne, dostęp do antykoncepcji, prawa osób LGBTQIA+, uchodźcy i imigranci, zielona transformacja i odejście od węgla, pedofilia w Kościele i laicyzacja państwa, prawa zwierząt – nie umiała przekształcić ich w nowe fundamenty jej pozycji politycznej. Podjęcie tych tematów dobrze odpłaci się w przyszłości, ale trzeba do tego czasu utrzymać się na powierzchni. Na plus można zapisać pojawienie się wielobarwnej grupy wyrazistych polityczek (!), które z determinacją walczą, choć na razie przeważnie słowem, o te ideały.

Nie chodzi przy tym o zastąpienie dotychczasowych wartości nowymi. Ani o dryf w stronę greckiej Syrizy czy niemieckiej Die Linke. To w Polsce skazywałoby na trwałe zakotwiczenie się na poziomie kilku procent poparcia; czyli na rolę partii drugiego rzędu: czasem potrzebnej, ale nigdy dominującej. Tymczasem niska jakość usług publicznych doskwiera właściwie wszystkim obywatelom, wielu nie jest w stanie poprawić swojej sytuacji mieszkaniowej, z problemami wciąż boryka się prekariat, na rynek pracy wkracza właśnie pokolenie Z manifestujące zupełnie nowe oczekiwania i żądania, nierówności społeczne nie maleją tak szybko, jak mogłyby, jak powinny. Sympatyzujące związki zawodowe i nauczycielskie liczą kilkaset tysięcy członków. Naturalnymi sprzymierzeńcami są ruchy miejskie, organizacje trzeciego sektora, środowiska intelektualne oraz ludzi kultury. I akademickie, bo one siłą rzeczy czerpią z dorobku humanizmu i tradycji Oświecenia, przeciwstawiając się obskurantyzmowi. Obiektywnie na to patrząc, to powinien być dobry czas dla lewicy.

Nie może ona jednak ograniczać swych aspiracji do reprezentowania interesów niewielkich grup. Jej recepty nie mogą sprowadzać się do licytacji z hasłami populistycznymi. Mają być praktyczne, nie – marzycielskie. Socjaldemokracja musi sobie przypomnieć, że w Polsce jej immanentną cechą była umiejętnoś

rządzenia i odpowiedzialność za państwo. Miała twarz merytokratyczną, a to budziło do niej zaufanie. Potrafiła na przykład dobrze zadbać o bezpieczeństwo, co w warunkach toczącej się obok krwawej wojny i zmienionej na długie lata sytuacji geostrategicznej szczególnie warto eksponować. Jej rola we wprowadzeniu Polski do NATO jest zdecydowanie niedoceniana, choć kluczowa była aktywność Aleksandra Kwaśniewskiego, a negocjacje w tej sprawie przeprowadził, od początku praktycznie do samego końca, gabinet Włodzimierza Cimoszewicza. Rządy SLD były także okresem przełomowej modernizacji, wykształcenia się doświadczonej kadry dowódczej i zyskania wysokiej realnej zdolności bojowej sił zbrojnych RP.

Inną wizytówką polskiej lewicy był dialog społeczny. Daleka od besserwisserstwa populistów, umiała ona rozwiązywać problemy dzięki doprowadzeniu pracodawców i pracobiorców do stołu negocjacyjnego. Było to możliwe także dzięki temu, że wówczas nie kierowała ostrza przeciw przedsiębiorcom. Ani w retoryce, ani w decyzjach. Właśnie w czasach socjaldemokratycznych rządów Polska przestała być krajem rozdzieranym przez strajki i niepokoje – a były to lata niełatwe.

Oprócz tego, co warto sobie przypomnieć, trzeba rzecz jasna szukać nowych rozwiązań dla nowych wyzwań. Na przykład znaleźć równowagę między kolektywizmem a indywidualizmem we współczesnym społeczeństwie. Procesy społeczne, w czasie odcięcia od zjawisk zachodzących na Zachodzie (gdzie przebiegały w naturalnym rytmie) u nas odłożone, przebiegają teraz w przyspieszonym tempie. Nowa fala feminizmu dociera do zagadnienia równości płci w zarządzaniu podmiotami gospodarczymi. Warto wpisać do agendy postulat ułatwień dla partycypacji pracowniczej w strukturze właścicielskiej firm i nowoczesnych form układania relacji między właścicielami a zatrudnionymi.

Nowa Lewica koniecznie musi też odtworzyć swój wizerunek jako formacji na wskroś demokratycznej. Tylko wtedy będzie wiarygodna w domaganiu się poszanowania praw człowieka, wzmacniania społeczeństwa obywatelskiego, przestrzegania standardu demokracji – tak, jak jest on rozumiany w cywilizacji zachodniej oraz promowaniu nowych instrumentów: paneli obywatelskich, demokracji deliberatywnej czy referendum w stylu szwajcarskim (nie: pisowskim).

***

Doceńmy, że w trakcie niezwykle długiej tzw. prekampanii i przynajmniej w pierwszej fazie kampanii właściwej Lewica kompetentnie i konsekwentnie prezentowała swój program. Tym bardziej zastanawiające jest, że nie przekładało się to na jej notowania.

Marginalizacja polskiej socjaldemokracji nie może być wyłącznie efektem braku doświadczenia politycznego, słabego rozumienia mechanizmów funkcjonowania współczesnego państwa oraz nieumiejętności komunikacji z wielkimi grupami społecznymi. Tu musi być jakiś błąd strukturalny.

Założenie to potwierdzałyby kłopoty ruchu socjalistycznego – różnych jego odcieni – w Europie i poza Starym Kontynentem. W wielu miejscach partie o tych korzeniach utraciły władzę, a jeśli wciąż rządzą, to przy spadającym poparciu. Wygląda na to, że lewica jako formacja, jako konstrukt ideowy, nie potrafi (mimo licznych prób, że wspomnę tylko Grupę Pascala Lamy’ego i jej deklarację Prioritising People and Planet: a New Agenda for Global Progress) znaleźć odpowiedzi na sytuację, w której jej podstawowe postulaty zostały zrealizowane, a wcześniej przyjęte także przez liberalne centrum i społecznie wrażliwy chadecki konserwatyzm. W dodatku to ona, bardziej niż ktokolwiek inny, musi mierzyć się ze zjawiskiem dzisiejszego populizmu – który mimo aksjologicznej przepaści dzielącej oba te nurty trafia do części jej dawnych lub potencjalnych sympatyków (niepewnych siebie, odczuwających strach i oczekujących wsparcia) z nader prostymi receptami. O tym, że są one nieodpowiedzialne i krótkotrwałe, zwiedzeni wyborcy dowiadują się poniewczasie.

Świat bowiem przechodzi gwałtowne przeobrażenia technologiczne, co wywołuje zrozumiałe poczucie zagubienia w tej płynnej nowoczesności. W każdej sekundzie produkujemy przeogromną ilość cyfrowych informacji, problemem stała się ich sensowna selekcja. Wiemy już, że nasze życie do góry nogami przewróci sztuczna inteligencja – gdy wkroczy w kluczowe obszary, takie jak organizacja procesów wytwórczych, medycyna, bezpieczeństwo (jednostek i państw) i wiele innych. Otworzy to wielkie możliwości, ale po drodze trzeba będzie zminimalizować niemałe ryzyka. Zdajemy sobie już sprawę z egzystencjalnego zagrożenia wynikającego z ocieplenia klimatu; zarówno próby niedopuszczenia do katastrofy, jak i jej – jeśli to się nie powiedzie – szybko następujące przejawy będą się wiązać z gruntownymi zmianami.

Równolegle z określeniem na nowo tradycyjnych lewicowych haseł wolności, równości i sprawiedliwości – bo na nie także będzie silnie oddziaływać fluktuująca rzeczywistość – trzeba szczególnie wysoko unieść sztandar z napisem „postęp”. Środowiska progresywne powinny przejąć rolę przewodnika, tłumacza przyszłości, bliższej i dalszej. Nie chodzi naturalnie o spekulowanie, lecz o pokazywanie gotowych i konkretnych rozwiązań.

Weźmy na przykład edukację – optymalne sformatowanie której jest niezbędne dla powodzenia lewicowych zamysłów. Prosty (względnie) ChatGPT już wymusza konieczność rewolucji w tej usłudze publicznej. A to dopiero początek.

W Europie środowiska progresywne powinny pokazać swą zdolność do pchnięcia integracji w ramach Unii na kolejny, wyższy poziom. Mają do tego pełen tytuł. Korzenie Wspólnoty sięgają manifestu napisanego przez Altiero Spinnellego na bibułkach od papierosów podczas internowania przez faszystów na wyspie Ventotene. To Paul-Henri Spaak poprowadził państwa członkowskie do śmiałego, wyprzedzającego swój czas, zamysłu w tej mierze – projektu traktatu o Europejskiej Wspólnocie Politycznej. Wiele z osiągnięć wdrożonych w ciągu trwającego już 70 lat procesu ma lewicowe źródła; zostały one uznane za swoje przez przeważającą większość obywateli UE. Odwołując się do tych ojców-założycieli socjaldemokracja musi przejąć pałeczkę w dalszej sztafecie ku powstaniu jednolitego obszaru wolności, demokracji, praworządności, praw człowieka i mniejszości, nowoczesności, sprawiedliwej gospodarki, Unii odgrywającej znaczącą rolę w świecie.

Lewica jako pierwsza powinna też oswoić metody prowadzenia polityki w ponowoczesnym społeczeństwie, gdzie obywatele sami znajdują potrzebne im informacje, samodzielnie formułują stanowiska, tworzą nieformalne, wirtualne „partie jednego tematu”, często wiele naraz. W przeszłość odszedł prosty i trwały konflikt na linii praca versus kapitał, tak jak kiedyś zanikł podział między szlachtą i mieszczaństwem czy między właścicielami ziemi i pańszczyźnianymi chłopami. Trzeba będzie nauczyć się formułować polityczne programy i wyrażać interesy różnych, nie zawsze precyzyjnie zdefiniowanych grup na mapie krzyżujących się sporów, konfliktów i emocji. To także wymaga innowacyjności, która komu jak komu, ale partiom postępowym powinna być szczególnie bliska.

Artykuł ukazał się w numerze 5/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Tadeusz Kotarbiński, ten wielkiego formatu uczony akademicki, autor licznych prac – sensu stricto – naukowych, wiele swoich myśli zapisywał nie w traktatach naukowych, ale w formie swobodnie snutych refleksji, pogadanek, esejów oraz poezji.

W wydanym w 1956 r. tomiku wierszy, zatytułowanym „Wesołe smutki”, odnajdujemy taki oto wiersz:

„Miast śledzić słońc obroty, wolę użyć źrenic
Do mikrokontemplacji przyziemnych gąsieni.
Mól – żywa to misterność, gwiazda martwa bryła
Choćby do arkturowych rozmiarów utyła”.

Filozofowie od tysięcy lat próbują „sięgać do gwiazd” i jeszcze dalej, przekroczyć myślą wszelkie granice dostępne ludzkiej wiedzy i doświadczeniu, snuć hipotezy o początkach świata i jego przyczynach, tworzą kosmogonie i systemy filozoficzne, pragnąc objąć spójną, logiczną więzią wszelkie zjawiska wszechświata.

Przecież tym jednym, pięknym słowem „filozofia” obejmuje się ogromną różnorodność tak treści, jak i sposobów jej wyrażania. Dlatego angielski filozof Wilhelm Dilthey uczynił kiedyś spostrzeżenie, że słuszniejsze byłoby używanie liczby mnogiej: filozofie.

Tadeusz Kotarbiński bardzo trafnie wyraził swoje credo filozoficzne w zacytowanym tu wierszu. Bliższe bowiem były mu poszukiwania odpowiedzi na pytanie: jak żyć? aniżeli: kiedy, jak i dlaczego powstał nasz wszechświat?

Z tego powodu bywał określany mianem „minimalisty” uprawiającego tzw. małą filozofię.

Pojęcia „małe” czy „wielkie” to pojęcia względne. Dlaczego sprawy naszego bytu na Ziemi, problemy wzajemnych relacji, form działania, sposobów postępowania względem wszystkiego i wszystkich, zdolność wzajemnego porozumiewania się – mają być problemami małymi, a „sprawy kosmiczne” – wielkimi – w sensie ważności, a nie bliżej nieokreślonych rozmiarów. Kto wie, czy one właśnie nie są najważniejsze, wręcz podstawowe. Albowiem bez ich rozwiązania, a choćby tylko elementarnego uporządkowania palących problemów, które są tu i teraz, trudno o pozytywne rezultaty w zamierzeniach dalekosiężnych. Wszelkie formy wzajemnego szkodzenia sobie nawzajem, środowisku, planecie, zwierzętom i roślinom zatrzymują postęp w dalszym i głębszym poznawaniu świata, również tego odleglejszego. Może właśnie pierwszą rzeczą, jaką należy uczynić, jest przyjrzenie się Ziemi i panującym na niej relacjom z niższej perspektywy; może warto przede wszystkim zdemaskować absurdy, które czynią życie nieznośnym.

Dlatego właśnie – jak zauważył Tadeusz Kotarbiński – obok dociekań ontologicznych, od tysięcy lat, przynajmniej w starożytności grecko-rzymskiej istniało to myślicielstwo życiowe, opanowane przez troskę, jak żyć samemu i jak układać wzajemne stosunki z innymi.

Zainteresowanie praktyczną stroną wiedzy widoczne jest w różnych dziedzinach nauki, uprawianych przez Kotarbińskiego. W prakseologii – pokazującej jak działać sprawnie i skutecznie, w logice (arystotelesowskiej), uczącej np. jak unikać absurdalnych sporów i nieporozumień w rozmowach, w dyskusjach, spowodowanych błędnym rozumieniem lub niezrozumieniem sensu używanych słów i pojęć, w reizmie nawet (w jego wersji semantycznej) przez propozycje pewnych zmian w formułowaniu wypowiedzi.

Jednak szczególne miejsce w filozofii Tadeusza Kotarbińskiego zajmuje etyka, a wraz z nią poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jak żyć – godziwie i zarazem nie nieszczęśliwie. I jest to etyka szczególna.

Profesor Tadeusz Kotarbiński był zaprzeczeniem owych, wybitnych skądinąd, uczonych, lecz zamkniętych – jak to się metaforycznie mówi – w „wieży z kości słoniowej”, czyli skoncentrowanych tylko na teoretycznych, często abstrakcyjnych teoriach naukowych.

Czuło się jego bardzo silną więź z tym światem „przyziemnych gąsienic” – symbolizujących przecież wszystkie żyjące istoty na tej Ziemi.

Mikołaj Biernacki, XIX-wieczny poeta polski, napisał taki oto wiersz:

„Idylla maleńka taka.
Wróbel połyka robaka,
Wróbla kot dusi niecnota,
Pies chętnie rozdziera kota,
Psa wilk z lubością pożera,
Wilka zadławia pantera,
Panterę lew rwie na ćwierci,
Lwa – człowiek: a sam po śmierci,
Staje się łupem robaka.
Idylla maleńka taka”.

Nikt chyba zwięźlej i trafniej nie opisał świata, w którym żyjemy.

Kilkadziesiąt lat później Tadeusz Kotarbiński napisał, że przyroda przy bliższym wejrzeniu przejawia rysy straszliwe, jest wężowiskiem wrogich zazębień, gdzie trwa nieustanna walka o byt i „nie sposób pogodzić interesów gołębia i jastrzębia”.

A dodać tu można jeszcze, że wszystkie te stworzenia, walczące o przetrwanie, odczuwają wolę życia, strach i ból, czym tzw. Natura (bądź Stwórca – zależnie od przekonań), czyniąc z nich pokarm dla innych, zdaje się nie przejmować wcale.

Pełen sprzeczności jest także świat ludzki; ludzie nieustanne rywalizują, walczą ze sobą, niszczą się fizycznie i moralnie.

A już szczególnie brak im zahamowań w okrucieństwie wobec zwierząt.

***

Aby choć trochę unormować, złagodzić ludzkie zachowania już od czasów starożytnych zaczęły powstawać umowy, kodeksy postępowania, niejednokrotnie oparte na wartościach religijnych danego narodu. Czyniły one jednak przedmiotem zainteresowania (przynajmniej w kulturze europejskiej) wyłącznie stosunki międzyludzkie.

Wszelkie, nawet najbezwzględniejsze praktyki wobec zwierząt, czy w ogólności wobec świata przyrody, pozostawały poza prawem, tak moralnym, jak i ustawowym.

Nawet kiedy pojawiły się w Europie pierwsze zakazy dotyczące urządzania krwawych walk kogutów i psów, nie argumentowano tego zakazu krzywdzeniem zwierząt, ale demoralizacją ludzi w wyniku hazardu.

Historia zna jednak inne spojrzenia na świat, inną mentalność, pochodzące z innych kultur. Warto w tym miejscu przypomnieć poglądy pochodzące z nauk i wierzeń perskich, wyłożonych w księgach Awesty, związanych z postacią proroka Zaratustry (Zoroastra). Sposób traktowania istot pozaludzkich, wynikający z całego systemu wartości, jakże odmienny jest od tego, do którego przywykliśmy w kulturze europejskiej i jakże zarazem jest bliski odczuwaniu świata przez Tadeusza Kotarbińskiego.

Otóż w księgach Awesty wiele miejsca poświęca się psu, nauczając szacunku dla niego i nie tylko dlatego, że wiernie towarzyszy człowiekowi, że potrafi być tak bliski i tak wiele ma z człowiekiem wspólnego, a nawet wykonuje wiele prac, pomagając ludziom. Psa nie wolno bić – pod karą doczesną i wieczną, określona jest też ilość i jakość jego jedzenia, które musi być dobre. A nie były to zalecenia łatwe do zbagatelizowania, bowiem – przynajmniej w czasach panowania dynastii Sasanidów (224 r.n.e. – 651 r.n.e.) były to nie tylko wskazania moralne, ale za naruszenie tych zasad groziły sankcje prawne.

W wierzeniach zoroastryjskich to psy strzegą mostu Czinwat, przez które dusze zmarłych wędrują do „tamtego świata” i to właśnie one oceniają postępki ludzi za życia, także wobec zwierząt.

A pies nie jest bynajmniej jedynym zwierzęciem, któremu w Aweście poświęca się uwagę. Jest tam także mowa o jeżu i wielu innych zwierzętach.

***

Albert Schweitzer, alzacki lekarz i zarazem myśliciel, napisał kiedyś, że największym błędem wszystkich dotychczasowych systemów etycznych, opartych na tradycjach chrześcijańskich, było zajmowanie się jedynie stosunkami międzyludzkimi i zupełne nieliczenie się z cierpieniem zwierząt, pozostawiając sprawy ich traktowania przez ludzi całkowicie poza obrębem norm etycznych. Schweitzer przeżywał głęboki dramat wewnętrzny, nie mogąc pogodzić się z panującym w świecie bezwzględnym okrucieństwem walki o byt, z koniecznością niszczenia jednych istot przez drugie. A brał pod uwagę wszelkie istoty, nawet te najmniejsze, jako że i one posiadają taką samą wolę życia, co wszyscy.

Albert Schweitzer stworzył etykę nazwaną „etyką szacunku dla życia” – dla wszelkiego życia – nie wyrokując, kto jest w tym świecie ważny, a kto mniej lub wcale.

Niestety, etyka ta, aczkolwiek wspaniała, to w sensie dosłownym jest zupełnie nierealna. Dramat Schweitzera polegał także na tym, iż będąc lekarzem, wiedział, że aby ocalić pacjenta, trzeba np. unicestwić drobnoustroje.

Utopijność jego pragnienia symbolizuje stara legenda o mnichu buddyjskim, który pewnego dnia na swej drodze spotkał rannego psa, a jego ranę toczyły robaki. Chciał mu pomóc, ale przecież zgodnie z naukami buddyjskimi, nie mógł zabić pasożytów. Cóż mu pozostało? Naciął własne ciało, przeniósł je tam i dopiero przystąpił do leczenia psa. A przecież i tak nie udało się postąpić tak, aby nikt nie ucierpiał.

Podobną wymowę ma historia opowiedziana – tym razem w sposób humorystyczny – przez angielskiego poetę Samuela Butlera. Opisał mieszkańców pewnego miasteczka, którzy stali się wegetarianami, aby nie zabijać zwierząt. Niestety, pewien uczony zaczął ich przekonywać, że rośliny też pragną żyć. Czyż może być gorsza wiadomość dla ideowych wegetarian? Cóż mogli zrobić? Postanowili żywić się kapustą, która „zmarła śmiercią naturalną”.

Tak więc byli już wcześniej ludzie wrażliwi i myślący, którzy usiłowali przełamać mur ludzkiej obojętności wobec świata zwierząt, wobec świata przyrody. Próby te kończyły się jednak poczuciem bezradności oraz utopijności pragnień.

Tadeusz Kotarbiński, nie popełnił błędu, który zarzucał filozofom Albert Schweitzer i na eksponowanym miejscu swej etyki postawił postulat objęcia postępowaniem etycznym wszelkich istot żywych i czujących na równi z człowiekiem.

Uważał, że właśnie w warunkach świata tak pełnego grozy, stworzonego w oparciu o bezlitosne zasady – dojrzałość moralną człowieka mierzy się chęcią i umiejętnością wykorzystania wszelkich możliwych sposobów godzenia własnych potrzeb z troską o innych, także o szeroko rozumianą przyrodę.

Był pierwszym spośród etyków europejskich, którzy przenosząc granice wrażliwości daleko poza sferę tylko ludzkich dramatów, próbował i znajdował drogę między dobrymi chęciami a realnymi możliwościami, znajdował pewne rozwiązania i z całą żarliwością, propagował je.

***

Nie był jednym z tych, którzy uważają, że cały świat, a wraz z nim wszystkie pozaludzkie istoty są stworzone dla użytku człowieka czy wręcz dogodzenia człowiekowi. Bardzo dużo miejsca na stronicach swych pism z dziedziny etyki poświęcał sprawie trudnego bytowania zwierząt w świecie zdominowanym przez człowieka i sprawie ludzkiego stosunku do zwierząt, a naczelnym hasłem wielu jego artykułów jest hasło: Precz z okrucieństwem wobec zwierząt!

Przyznawał, że człowiek ma w tym świecie przewagę nad zwierzęciem i rośliną, ale z przewagi tej wynikają przede wszystkim obowiązki, a nie tylko roszczenie sobie praw. Słowem, uważał, że człowiek nie zmieni praw przyrody, ale może i powinien zmienić swoje postępowanie wobec tych, nad którymi ma przewagę.

Już w bardzo wczesnych artykułach i pogadankach, np. z cyklu Główne cele dążeń ludzkich, wygłoszonych w Polskim Radio w 1934 r., które potem zostały wydane pod wspólnym tytułem „Ideały” – zaczyna swoje refleksje etyczne od tych samych spostrzeżeń, które zawarł Mikołaj Biernacki w Idylli…, a mianowicie od stwierdzenia, że przyroda ujawnia rysy straszliwe, a życie każdego stworzenia przebiega w walce o przetrwanie i jest pełne grozy. Zwierzył się wtedy słuchaczom, jak bardzo trudne jest dla niego samego to etyczne zachowanie, to godzenie spraw tak bardzo sprzecznych. Opowiedział wtedy o wzruszeniu, jakiego doznał, słuchając przypadkowo modlitwy pewnej „małej, poczciwej dziewczynki, która prosiła Bozię o zdrowie dla mamusi, tatusia itd., itd., … i wreszcie dla much na lepie. Jest w tym głosie dziecięcym coś, co nie daje spokoju” – powiedział wtedy Tadeusz Kotarbiński.

O szerokim pojmowaniu istot, które objęte są jego normami etycznymi, świadczy dodatkowo fakt, iż nie używał on prawie słowa „człowiek”, ale „współtowarzysz istnienia”, „bliźni”, „istota żywa”, „monada”.

Używał wprawdzie słowa „bliźni” i jak sam przyznawał, jest ono zaczerpnięte z etyki chrześcijańskiej. Sens jego jest jednak odmienny.

W artykule pt.: O tak zwanej miłości bliźniego (1937) wyjaśnia, że nie zgadza się on z przyjętą w Europie interpretacją słowa „bliźni”, która dotyczy tylko człowieka i w żadnym razie nie obejmuje zwierząt. Zdaniem Tadeusza Kotarbińskiego bliźnimi są wszystkie czujące, doznające istoty – a więc także zwierzęta powinny być traktowane życzliwie i opiekuńczo. „Co do mnie, rad zaliczam do ludzkości psy, a nie zaliczam hyclów” – napisał wtedy. To mocne sformułowanie, ale w innych artykułach, broniąc swoich przekonań, potrafił pisać jeszcze dobitniej, narażając się nawet na ataki (miało to miejsce np. w latach 30. XX wieku, po niektórych artykułach zamieszczanych na łamach Racjonalisty). Publicystę musi cechować odwaga w wygłaszaniu swoich racji, a Tadeusz Kotarbiński powiedział kiedyś wprost, że nie uznaje ludzi, którzy, zanim coś powiedzą, to dobrze rozglądają się w prawo i w lewo, czy aby nikomu się nie narażą.

Jednym z najważniejszych określeń w etyce Tadeusza Kotarbińskiego jest określenie „opiekun spolegliwy”. Jest to pojęcie, w którym zawarte są nieomal wszystkie wartości i dyrektywy etyczne. Albowiem, opiekun spolegliwy to osoba, na której można polegać, która będzie broniła słabszych i nie zawiedzie w trudnych sytuacjach. W świeckiej, niezależnej od religii etyce Kotarbińskiego jest to wzorzec moralny, który wynika z wrażliwości na cudze potrzeby, potrzeby „bliźniego”, a nie z nakazów odgórnych, religijnych, boskich i nie ze strachu przed karą.

Opiekuństwo spolegliwe to postawa czynna, polegająca na konkretnym działaniu. Tadeusz Kotarbiński bardzo negatywnie oceniał wszystkie formy biadolenia nad cudzym losem, bierne wyrazy współczucia i unikanie czynnej pomocy, brak nawet poszukiwania dróg jej znalezienia. A co bardzo ważne, moralny obowiązek opieki ciąży nad człowiekiem etycznym nie tylko wtedy, gdy podjął się taką opiekę sprawować – co jest oczywiste – lecz także wtedy, gdy nie zaciągało się żadnych zobowiązań, lecz aktywna postawa byłaby dla tego kogoś zbawienna; wtedy nie wolno siedzieć z założonym rękami. „Jesteś odpowiedzialny za losy wszystkich, którzy mieszczą się w zasięgu twoich czynów możliwych” – napisał w Medytacjach o życiu godziwym.

Czynna postawa etyczna wymagana jest wszędzie tam, gdzie w otoczeniu dzieje się coś, w czym moja, twoja, nasza pomoc, interwencja, opieka jest potrzebna, czyli w każdym przypadku bezradności bliźniego. Jakiego bliźniego? Ano właśnie – każdego! Gdy człowiek przyjął do domu małego pieska – wziął na siebie poważny obowiązek opiekuna spolegliwego i powinien wychować go i opiekować się nim nie mniej odpowiedzialnie niż gdyby to było dziecko ludzkie.

I jednakowoż zareagować i udzielić pomocy potrzebującemu człowiekowi, jak i zwierzęciu.

***

W naszych tradycjach kulturalnych zakorzenione jest przeciwstawianie władz serca i rozumu. Człowiek, o którym mówi się, że kieruje się rozumem (rozsądkiem), bywa utożsamiany z osobą wyrachowaną, chłodną uczuciowo. Z kolei ktoś, kto idzie za głosem serca, często jest widziany jako osoba ulegająca bezrozumnym impulsom, „ślepa” na wskazania rozumu.

Tadeusz Kotarbiński był bez wątpienia racjonalistą. Nie ma to jednak nic wspólnego z chłodnym, „wykalkulowanym” racjonalizmem w potocznym rozumieniu. Jest to ten rodzaj racjonalizmu, który wręcz pozwolił na stworzenie tej etyki, mającej uczucia za podstawę, lecz realnej do zastosowania. Rozum jest w niej pojmowany jako ten czynnik, który wspiera porywy serca, odnajdując realną drogę pomocy, a także często zakreśla realne granice tej pomocy. To rozum, który pomaga opanować poczucie rozpaczy, wynikłe z kolei z poczucia niemocy, bezradności i wytyczyć drogę działania.

Z takim nastawieniem Tadeusz Kotarbiński nie mógł być utopistą, tym samym nie mógł stawiać iluzorycznych żądań etycznych, nie mógł wymagać od przeciętnego człowieka wielkiej ofiarności, ani też marzyć o pogodzeniu w przyrodzie rzeczy do pogodzenia niemożliwych.

Wolał postulaty umiarkowane, ale realne do wykonania od stawiania ludziom za cel wielkich czynów i poświeceń, które na zawsze pozostaną tylko niedościgłymi ideałami, pustymi hasłami.

Wiedział, że są na świecie ludzie bohaterscy, ofiarni, gotowi walczyć o bliźnich z poświęceniem, ale nie są oni liczni. Dlatego w codziennej, społecznej praktyce stawiał postulaty o zachowanie minimum przyzwoitości etycznej, co i tak jest trudne do osiągnięcia w masowym wydaniu. Jego postawę określa się mianem realizmu praktycznego.

Tadeusz Kotarbiński świadom był tego, że nie tylko nie da się „pogodzić interesów gołębia i jastrzębia”, ale przecież także i człowiek, będąc częścią składową przyrody, musi także niszczyć inne istoty. Żądanie zaniechania wszelkiego zabijania, potraktowane dosłownie i jako powszechny postulat jest nierealne. Po pierwsze, nie da się namówić całej ludzkości, aby przeszła na wegetarianizm. Po drugie, są przecież stworzenia groźne dla ludzi, których ofiarą może paść człowiek. Po trzecie, trzeba pamiętać, że są stworzenia rozmiarów niezwykle małych, bo przecież tylko dla ignoranta świat zwierzęcy kończy się na niedużych owadach – i tu Kotarbiński mimo woli i przypadkiem raczej nawiązał do problemów Schweitzera.

Za przerażający uważał jednak fakt, że ludzkie zachowania – bezmyślnym bądź świadomym okrucieństwem daleko wykraczają poza to, co jest konieczne dla własnej obrony, dla własnej egzystencji.

Uznawał zło konieczne – bo nie widział innej możliwości. Uważał jednak, że nawet w warunkach antagonistycznych istnieje możliwość etycznego postępowania. O ile nie będziemy odurzać się złudnym maksymalizmem. Pozwala na to nawet wojna, bo o ile branie jeńców jest na wojnie normalne, to już znęcanie się nad pojmanymi i pokonanymi – to bestialstwo. „Ani jednego ciosu ponad bojową konieczność!”

„Rozmyślne ludzkie okrucieństwo czyni świat o wiele gorszym niż gdyby istniało tylko zło konieczne” – pisał. A okrucieństwa tego jest tyle, że „żyjemy w atmosferze panoszącego się draństwa”!!!

Jeden tylko z jego artykułów został oparty aż na 59 wyciągach z protokołów sądowych i policyjnych z bestialskiego znęcania się nad zwierzętami, a w wielu innych publikacjach znajdujemy przykłady nie lepszego traktowania ludzi przez „bliźnich” własnego gatunku.

***

Pragnął dotrzeć słowem do każdego, pewnie dlatego pisał w formie publicystycznej, dostępnej szerokiemu ogółowi, nie stworzył natomiast naukowo sformułowanego „traktatu etycznego” przeznaczonego dla elit umysłowych.

Czuje się emocje w wielu jego tekstach, bo często pisał „na gorąco”, pod wpływem jakichś doniesień o przejawach ludzkiego bestialstwa.

Do najbardziej ostrych, bezkompromisowo potępiających okrucieństwo wobec zwierząt należy artykuł Sentymentalizm, zamieszczony w czasopiśmie „Racjonalista” (nr 9/1933). Nigdy nie został potem zamieszczony w żadnym ze zbiorków tekstów w dziedzinie etyki Tadeusza Kotarbińskiego.

Bezpośrednim bodźcem do jego napisania stał się tekst innego publicysty tego periodyku, Józefa Landau, zatytułowany O przesadnym sentymentalizmie wobec zwierząt (nr 7/1933). Sam już tytuł wskazuje na zawarte tam poglądy. Publikacja ta oburzyła Tadeusza Kotarbińskiego do tego stopnia, że wystąpił z bardzo ostrą ripostą.

Pomijając z konieczności szczegóły obu artykułów, trzeba powiedzieć, że wystąpienie Kotarbińskiego uczyniło to, co w tamtych czasach słowem pisanym można było osiągnąć: obudziło sumienia i uczucia przynajmniej niektórych ludzi. W obronie zwierząt odezwali się następni autorzy, np. Marian Lubecki w artykule Człowiek wobec zwierzęcia napisał takie słowa: „Otchłań męki zwierzęcia jest przeraźliwie głębsza od olbrzymiej także – niestety – otchłani męki ludzkiej. Kto zaś popiera sprawę zwierzęcia, ten popiera i sprawę człowieczeństwa w jego najistotniejszej treści”.

W nieco późniejszych latach Tadeusz Kotarbiński, walcząc o realne minimum dla zwierząt napisał: „Gdy trzeba zabić cielę dla zaspokojenia głodu, zabijmy je, gdy trzeba wytępić szczury roznoszące zarazę – wyniszczmy je do szczętu, lecz miejmy sobie za przestępstwo przedłużać agonię zabijanego zwierzęcia o pół minuty: czy to przez zwykłą opieszałość lub antypatyczne «co mnie to może obchodzić››, czy dla dogodzenia przesadnej tradycji religijnej, czy wreszcie – najwstrętniejsza to ewentualność – dla bezpośredniej satysfakcji mordu”.

Był wielkim przeciwnikiem polowań traktowanych jako „sport”, jako „rozrywka”. Walczył słowem o bezbolesne usypianie „psich i kocich kandydatów do życia” – jak to określał – zamiast różnych bestialskich praktyk stosowanych, żeby się ich pozbyć. Wiele miejsca poświęcał stosunkowi do zwierząt przeznaczonych na ubój i wysyłanych w swą ostatnią drogę – do rzeźni.

Walczył słowem…, ale chyba nie tylko. W rozmowie przeprowadzonej sporo lat temu z prof. Janiną Kotarbińską dowiedziałam się, że podejmował konkretne działania wespół z istniejącymi wówczas organizacjami opieki, obrony zwierząt. Szczegóły nie są znane i pewnie nie będą, ale przecież nie o to jemu chodziło.

***

Tadeusz Kotarbiński, który jest najbardziej znany (w sensie popularnym) ze swojej prakseologii i Traktatu o dobrej robocie, także z koncepcji reizmu, a w zakresie etyki z jej niezależności od religii, z jej świeckości raczej nie bywa w ogóle dostrzegany w kontekście objęcia zachowaniami etycznymi także wszelkich istot czujących – zwierząt, ale także roślin i całej przyrody. Te wątki jego myśli etycznej – być może znowu jako dotyczące spraw mniej ważnych w porównaniu z „wielkimi zagadnieniami filozofii” nie bywają nawet wspomniane.

A szkoda, bo dzisiejsi obrońcy zwierząt, a także ci, co bronią drzew i wód, w jego etyce znaleźliby silne oparcie światopoglądowe, a to nie jest sprawą bez znaczenia.

Popularyzacja takich poglądów, takiej etyki, uczynienie zawartych tam norm obowiązującymi w cywilizowanym społeczeństwie – to przyczynek do regulacji prawnych. A te z kolei – bądźmy realistami za Kotarbińskim – dysponując sankcjami, mają o wiele większą moc, aniżeli tylko odwoływania się do sumień.

Pytanie o aktualność filozofii wydaje się złym postawieniem zagadnienia. Filozofia, albo raczej filozofie – jak chciał Dilthey – są tak różne, sięgają do spraw ponadczasowych, o najwyższym stopniu ogólności i dają różne odpowiedzi na te same pytania, a żadna z tych odpowiedzi nie jest nigdy ostatecznym rozstrzygnięciem problemu. Stąd u każdego niemal filozofa można znaleźć coś z prawdy, coś odpowiadającego człowiekowi w chwilach trudnych, chwilach rozterek, w chwilach pytań ważnych – nawet jeśli są one ważne tylko w danej chwili.

A jednak filozofia Tadeusza Kotarbińskiego jest pod tym względem swoista i w żaden sposób nie może być traktowana jako tylko zapis na stronach historii filozofii. Po pierwsze był on myślicielem współczesnym, nie tak dawno jeszcze żył i tworzył. Po drugie, był wyjątkowo blisko życia codziennego, a swoją etykę tworzył właściwie drogą publicystyki, reagując na najbardziej palące i często bolesne sprawy. I jak się okazuje, był bardzo blisko spraw i problemów, którymi zainteresowanie w ostatnich latach wzrosło niepomiernie i zatacza coraz szersze kręgi na świecie. Są to sprawy stosunku do zwierząt, rozumianych jako pojedyncze istoty i do spraw ekologii – broniącej całokształtu gatunków i środowisk przyrodniczych.

Kiedy w 1933 r. Tadeusz Kotarbiński, Marian Lubecki i paru innych, wystąpili w niskonakładowym, krótko wychodzącym czasopiśmie w obronie zwierząt – ich głosy krzyczały wprawdzie – ale były ledwie słyszalne.

Dziś – chociaż nadal są zdarzenia budzące grozę – ale coraz bardziej rozszerzają pole działania, często skutecznego działania, różne nurty „pro zwierzęce” i „pro przyrodnicze i w tym momencie etyka Tadeusza Kotarbińskiego jest etyką naszych oraz – miejmy nadzieję – nadchodzących czasów.

Na zakończenie przypomnę smutny wiersz Tadeusza Kotarbińskiego zatytułowany Elegia sosnodębska, o niszczeniu lasów…

Przed półwieczem… żywiczny bór… chojarów plemię
Obsiadło grzybonośną, mchem pachnącą ziemię.
W igliwiu ptasze śpiewy i pszczele pobrzęki,
Stuk dzięciołów bijących dziobem w stare sęki.
Gdzie niżej, tam olszyna i wilgi tak kwilą…
…………………………………….
A na leśnej polanie w upalne południe
Tęcza skrzydeł motylich połyskuje cudnie,
Ziele, krzew, kwiecie, motyl – wszystko u podnóża
Boru trwa, w jego sokach kąpie się i nurza.
Taki to las sosnowy żył w mojej pamięci
……………………………………………
Przeszłość zmarła. Choinę wyrąbano do cna.
………………………………………….
Rzucił się tłum na bory z siekierą i piłą
Ścinać, rąbać, piłować, co tam tylko było.
……………………………………………..
I tak ginęły w Polsce piękne, stare drzewa.
Sczezła puszcza kurpiowska, zostało pustkowie.
Niechże dębom, chojarom – pozwólcie panowie,
Ta pieśń, którą kończę, podzwonne wyśpiewa.

 

Artykuł ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2023 r.

Incydent z rakietą (niewiadomego pochodzenia), która nie wiedzieć po co wleciała do Polski, a następnie spokojnie przeleżała sobie cztery miesiące z okładem pod Bydgoszczą, pobudził zainteresowanie społeczne kondycją naszej armii oraz bezpieczeństwem obywateli i polityków także. W trudnych chwilach po lekcje zwykliśmy sięgać do historii i do podobnie dramatycznych momentów w dziejach wojska. Egzegeci naszych dziejów poszukali słowa „tromtadracja”, modnego w międzywojennym dwudziestoleciu (za sanacji, tak się wtedy mówiło). Tromtadracja to, inaczej mówiąc: przechwalanie się, kabotynizm, nadętość; wyrazów bliskoznacznych naliczono ponad dwadzieścia. Najogólniej mówiąc, to nieuzasadnione przekonanie o własnej wielkości, niemające pokrycia w faktach. Tak mi się to kojarzy, gdy słucham wypowiedzi kierowników naszej państwowej nawy.

Złośliwy chochlik poszukał zdarzeń w przeszłości i zatrzymał uwagę na incydencie z czasów niesławnej ewakuacji rządu i dowódców wojskowych podczas klęski wrześniowej 1939 r. Na przejściu w Zaleszczykach 17 września tłoczyli się sanacyjni dygnitarze, a wśród nich minister spraw wojskowych, generał dywizji Tadeusz Kasprzycki, kawaler Orderu Virtuti Militari, a wraz z nim kochanka – aktorka Zofia Kajzerówna. Generał niedawno pochował żonę, która ponoć popełniła samobójstwo kilka miesięcy wcześniej, właśnie z powodu tej Kajzerówny. Być może minister zdążył przed ewakuacją wziąć ślub po raz drugi, nie bacząc na rytuał żałobny. Naczelny wódz Edward Rydz-Śmigły podobno zakazał mu tego ożenku, ale co tam, czasy trudne, o kochankę dbać trzeba. Generał- minister był człowiekiem szarmanckim i przechodząc przez granicę, przepuścił przodem Kajzerównę. Aż tu rumuński pogranicznik zaczął – ku uciesze licznie uciekających – wrzeszczeć: dupa ministru, dupa ministru, co po rumuńsku znaczy „po ministrze”. Porządek musi być, najpierw przechodzi minister, a dopiero potem fraucymer. Minister rwał się do broni – można wyobrazić sobie taką scenę – aż przyboczni wytłumaczyli mu różnice językowe i to, że pogranicznik dbał po prostu o zachowanie hierarchii, nie chciał, broń Boże, obrazić kochanki i karać go za to nie trzeba. Takie figle czasem języki obce wyprawiają; ponoć Maria Fołtyn, śpiewając w Pradze arię z Halki, często używała czasownika „szukać”, co po czesku oznacza zgoła co innego, więc siedzące w pierwszym rzędzie czeskie władze krztusiły się ze śmiechu. Na moście w Zaleszczykach – nasi dygnitarze i osoby towarzyszące też śmiechu powstrzymać nie mogły, mimo dramatycznych chwil dla polskiego rządu i polskiej armii, bo to i Wódz Naczelny – Rydz dał drapaka, i Kasprzycki – minister, a na polu bitwy zostali żołnierze, którzy walczyli aż do początków października; trudno jednak wojnę wygrać, gdy dowództwo zadbało o własny, a nie ojczyzny los. Kasprzycki po przekroczeniu granicy zgłosił akces do pełnienia służby w polskich siłach zbrojnych na Zachodzie, tworzonych przez Sikorskiego. Otrzymał odpowiedź: „Pan jest odpowiedzialny za nieprzygotowanie do wojny nowoczesnej, a więc i za poniesioną klęskę, która nie jest wolna od hańby […]. Ojczyzna nie chce Pana usług”1. Wyjechał do Kanady i zajmował się teozofią.

W opinii społecznej utrzymuje się pogląd o znacznej różnicy w liczebności i uzbrojeniu armii hitlerowskiej i polskiego wojska, które – mimo bohaterskiej postawy żołnierzy – spowodowało klęskę wrześniową. Popatrzmy zatem na liczby. Stan osobowy wojska po obu stronach był zbliżony: Niemcy miały ogółem na froncie wschodnim 1,5 mln żołnierzy, wojsko polskie – 1,3 mln. Liczba dywizji piechoty była identyczna – 37 dywizji po obu stronach. W brygadach kawalerii górowaliśmy zdecydowanie: strona niemiecka dysponowała jedną brygadą kawalerii, Polacy – jedenastoma. Ułani, ułani, malowane dzieci! Za to w liczbie samolotów i czołgów dysproporcja na korzyść strony niemieckiej była ogromna. Hitlerowcy dysponowali liczbą 3600 czołgów wobec 750 po stronie polskiej; to przewaga blisko pięciokrotna. W wojskach lotniczych było trochę lepiej, na 900 polskich samolotów przypadało blisko 2000 niemieckich, a więc ponad dwukrotnie więcej2. Warto byłoby uwzględnić jeszcze różnice w jakości uzbrojenia i wyposażenia, i różnice sprawności organizacyjnej. Obie te sprawy to kwestia polityki militarnej, za to odpowiadają rządy, a nie wojsko. Sikorski miał rację w swojej ocenie. To minister był odpowiedzialny za nieprzygotowanie do wojny z powodu prowadzenia błędnej polityki. Słowa: temu panu już dziękujemy, słusznie mu się należały. Kasprzycki i Kajzerówna nie przejęli się zbytnio dyskwalifikującą reprymendą nowego Naczelnego Wodza i Premiera. Premierzy przychodzą i odchodzą, wiadomo. Sikorski w 1943 r. A para naszych bohaterów żyła długo i szczęśliwie, Kasprzycki, starszy od swojej ukochanej o 20 lat, zmarł w 1978 r., mając 87 lat, a Kajzerówna w 2002 r. w wieku 91 lat. Pozazdrościć.

1 Za: Wikipedia. Tadeusz Kasprzycki

2 Antoni Czubiński. Historia Polski XX wieku, wyd. Nauka i Innowacje, Poznań 2012, s. 165

Felieton ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2023 r.

Domyślasz się – słusznie – Drogi Czytelniku, że mowa tutaj będzie między innymi o filmie Jerzego Skolimowskiego pod tym majuskułowym tytułem IO (ang. wersja EO), nominowanym w tegorocznym rozdaniu Akademii Filmowej z USA do nagrody Oskara dla najlepszego filmu zagranicznego. Szkoda może tylko, że jej nie zdobył. Dlaczego? A to już zupełnie inna historia, głównie z dziedziny mechanizmów funkcjonowania amerykańskiego przemysłu (biznesu) filmowego…

Powiem tylko tyle, że moim skromnym zdaniem to jego dzieło zawiera – w swym ogólnym przesłaniu humanistycznym oraz bezpośrednim zapleczu filmowo „faktograficznym”, jak i zwłaszcza w swych historyczno-artystycznych oraz całkiem współczesnych odwołaniach myślowych – znacznie większy, by tak rzec, ciężar gatunkowy niż ogłoszony zwycięzcą film Na Zachodzie bez zmian, będący, jak wiadomo, kolejną adaptacją, choć na pewno niebanalną ilustracją, prozy Ericha Marii Remarque’a…

Na dwie tylko rzeczy chcę tu przy tej okazji zwrócić uwagę, które nie wybrzmiały – jak mi się wydaje chyba w ogóle – w dostępnych mi internetowych opisach czy recenzjach prasowych filmu Jerzego Skolimowskiego, ani też i w jego autoryzowanych wypowiedziach przedpremierowych czy w rozlicznych wywiadach medialnych, jakie ukazywały się w tym czasie. Warto o tych sprawach w niniejszych, nomen omen, Marginesach, powiedzieć słów parę…

Rzecz pierwsza to pewna, dość odległa, acz znacząca analogia fabularnego pomysłu Jerzego Skolimowskiego z pewną powieścią ze… starożytności. Oto losy, przygody i współczesne różnorakiej natury realia doświadczeń „naszego” osiołka z tego obrazu byłego „niewinnego czarodzieja” Skolimowskiego, mają bowiem swój zapisany, w tak niby bardzo odległym i nieprzystającym do siebie czasie, wspaniały „odpowiednik”! I to ni mniej, ni więcej, bo w prozie rzymskiego pisarza – Luciusa Apulejusza, urodzonego ok. 125 r. n.e. (zmarł po 170 r.). Wychował się on w prowincji rzymskiej w północnej Afryce. Studiował w Kartaginie i w Atenach. Odbywał liczne podróże na Wschód i do Rzymu. Był kapłanem kultu cesarza w Afryce. Pisywał też wiersze i romanse prozą. Jako autor rozpraw filozoficznych propagował naukę Platona, lecz nie był to platonizm w czystej postaci: zawierał bowiem wiele przymieszek z wierzeń i filozofii Wschodu oraz neopitagoreizmu. Najbardziej znanym jego dziełem literackim są Metamorfozy albo Złoty Osioł (tłum. pol. 1925). Pisali o nim m.in. Jan Parandowski – wstęp do Metamorfoz, 1925; Tadeusz Sinko – wstęp do Metamorfoz, Biblioteka Narodowa, 1953; Michaił Bachtin Apulejusz i Petroniusz, w: Problemy literatury i estetyki, 1982.

Co przypomnieć zawsze warto, gdyby ktoś chciał wiedzieć o nim więcej, bo to jeden z najwybitniejszych prozaików starożytnego Rzymu, mało dziś znany, niestety, a szkoda. Wszedł do literatury światowej jako autor Złotego Osła. Jest to jedna z pierwszych wybitnych powieści światowej literatury, w dłuższych niż nam się na ogół zdaje dziejach tego prozatorskiego gatunku! Utwór Apulejusza zawiera historię awanturniczych przygód i wędrówek młodego człowieka – Lucjusza, pochodzącego z rodziny zamieszkałej w Koryncie – przemienionego przez przypadek w osła, który zachował ludzkie uczucia. Opowieść przepleciona jest licznymi epizodycznymi opowiadaniami, z których najsłynniejszą jest opowieść o Amorze i Psyche, znana z samodzielnych wydań i wielu przeróbek. Złożona konstrukcja fabularna utworu, oparta na chwycie niezwykłej przemiany bohatera, służy jednakże jako pretekst do całkowicie realistycznego przedstawienia obyczajów i poglądów ludzi w różnych zakątkach rozległego Imperium Romanum. Lucjusz-osioł, biernie przechodzący z rąk do rąk, dręczony przez kolejnych właścicieli, wędrujący po ówczesnym świecie, świadek wydarzeń niezwykłych, tajemnic domowych, zdrad i otruć małżeńskich, nie był wymysłem Apulejusza. Podobne chwyty stosowali i inni pisarze starożytni, na przykład Petroniusz. Apulejusz korzystał bezpośrednio z greckiej opowieści autorstwa Lukiana, która się nie zachowała. Nadał swojej wersji Złotego Osła charakter dzieła jednocześnie realistycznego i fantastycznego, o wielu wręcz naturalistycznych szczegółach. W myśl słynnej zasady Horacego, że naturalia non sunt turpia (to, co naturalne, nie jest brzydkie).

Apulejusz nie waha się pokazywać sytuacji i scen drastycznych obyczajowo, choćby z dziedziny erotyki, które nie raziły poczucia estetycznego starożytnych czytelników, jak np. Lucjuszowe miłostki z niejaką Fotis – cudownego osła z lubieżną damą – czy pantomima cyrkowa z osłem i nową Pazyfae. Uważane one były jednak potem przez długie wieki za sceny pornograficzne. Utwór ma charakter satyrycznego romansu obyczajowego, gdzie prawda życia i rzeczywistość świata antycznego miesza się z niezwykłością pomysłów i wydarzeń, dzięki którym bohater, niczym Homerowy Odyseusz, nabiera doświadczenia i mądrości życiowej. „Samotny bohater – pisał Michaił Bachtin – przeżywa zdarzenia wyjątkowe, niepowszednie, wyznaczane przez porządek: wina – kara – odkupienie – szczęśliwość. Ale kara i odkupienie, a więc właśnie proces metamorfozy, zmuszają Lucjusza do zstąpienia w niską codzienność, do odgrywania w niej roli najniższej, nie niewolnika nawet, lecz osła”. Bohater-osioł służy u poganiaczy, młynarza, ogrodnika, żołnierza, kucharza i piekarza, znęcają się nad nim kobiety. Sceny humorystyczne przeplatają się z opowieściami pełnymi grozy i tragizmu (np. żona oślepia mordercę swego męża i popełnia samobójstwo). Lucjusz poznaje tajniki życia ludzkiego. Pisarz nie tylko wprowadza czytelnika w różne środowiska, pokazuje mentalność i obyczaje, ale dzięki temu, że nikt nie krępował się obecnością osła odkrywa także skrywane głęboko prawa psychiki ludzkiej, które po wielu wiekach zachowują wartość poznawczą; ukazują, jak niewiele w swej istocie zmieniły się podstawowe elementy wewnętrznego ukształtowania natury ludzkiej: pragnienia, marzenia, namiętności. Jego przygody służyły do odsłaniania zakrytych przed powierzchownym obserwatorem warstw życia i postaw mieszkańców różnych kręgów starożytnego społeczeństwa, np. moralności kobiet (rozpustna młynarzowa, płocha żona dekuriona czy folusznika); zuchwalstwa bogaczy wobec biednych i niewolników, samowoli żołnierskiej, obyczajów pastuchów, hulaszcze życie afrykańskich zbójników, egipskich i syryjskich kapłanów itp. Metamorfozy Apulejusza przeniknięte są także ideą religijną propagującą kult Izydy i Ozyrysa; Lucjusz – po powrocie do ludzkiej postaci – zostaje wtajemniczony w misteryjne obrządki tych bóstw i zostaje kapłanem.

Opowieść o Lucjuszu-ośle zamienia się na koniec w opowieść o samym autorze: Apulejuszu z afrykańskiej Madury. Utwór zyskał sobie od razu wielką poczytność i popularność jeszcze w świecie starożytnym; w średniowieczu zapomniany, powrócił dopiero w czasach odrodzenia. Metamorfozy to dzieło, które wytrzymało tak długą próbę czasu, należy dziś do klasycznego kanonu arcydzieł starożytnych wywierających wpływ na rozwój prozy światowej, różnych jej gatunków i odmian: realistycznej i fantastycznej, satyrycznej, obyczajowo-przygodowej, psychologicznej, społecznej, awanturniczej i sensacyjno-kryminalnej. Badacze literatury wskazują na bezpośredni wpływ Złotego Osła na liczne dzieła łacińskie, włoskie i francuskie późnych wieków średnich, a nawet na arabskie opowieści z Księgi tysiąca i jednej nocy. Wiadomo np., że Boccaccio przejął do Dekameronu dwie nowele Apulejusza: o gachu skrytym w beczce (nowela druga dnia siódmego) oraz o gachu, który zdradził się kichaniem (dziesiąta dnia piątego). Niewątpliwy jest też wpływ tego utworu w wiekach późniejszych na formę takich dzieł jak: Przypadki Idziego Blasa Lesage’a, Kandyd Woltera, Kubuś Fatalista Diderota, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego czy Martwe dusze Gogola, a także na wiele dzieł dwudziestowiecznej literatury wykorzystującej motyw metamorfozy bohaterów, stosujących fantastyczno-satyryczne i groteskowe chwyty, jak choćby Przemiana Kafki, Mistrz i Małgorzata Bułhakowa czy Szatańskie wersety Salmana Rushdiego. We wstępie do pierwszego polskiego wydania Metamorfoz (Lwów, 1925) Jan Parandowski nazywa Apulejusza czarodziejem: „Na jego rozkaz płyną strumienie swarliwej mowy łacińskiej ze wszystkich prowincji, z miast, miasteczek, wsi, osad, z pałaców i z poddaszy i zlewają się w jakieś morze bujne, spienione, fosforyzujące. Słowa z modlitwy i z potocznego języka, wyrazy zapomniane, zmurszałe archaizmy, na których już sobie Katon łamał zęby, zwyczajny język towarzyski i gwara, neologizmy wprost bezczelne, słowa znane, przez oszalałą końcówkę zmienione do niepoznania – to wszystko zmieszane razem, stopione w jakiś aliaż przedziwny, cenniejszy od złota”.

Czyż wszystko to nie przypomina współczesnych perypetii filmowego osiołka z IO?

Rzecz druga. Oto tytuł filmu Skolimowskiego IO, w wersji polskiej – ryk osła zapisany właśnie jako IO – skojarzyć się może z ogólnie przyjętym zapisem nazwy tzw. sztucznej inteligencji – AI. A poprzez to z rozlicznymi problemami poprzez tę nowoczesną i kontrowersyjną technologię związanymi. Szczególnie z ideą i ewolucją „postępu” w świecie dzisiejszym, mogącego rzeczywiście „wysadzić z posad bryłę świata”. Czytamy bowiem oto teraz w prasie wprost o „zaawansowanej AI, która może spowodować głęboką zmianę w życiu na Ziemi, dlatego należy ją zaplanować i zarządzać z odpowiednią troską” – jak np. piszą sygnatariusze apelu do Doliny Krzemowej, opublikowanym dopiero co na stronie think tanku Future of Life Institute: Wstrzymajcie prace nad AI.

Brzmi to wystarczająco poważnie i groźnie, aby się nad tym rzeczywiście na serio zastanowić! Ale czy Jerzy Skolimowski w swym filmie IO, tak mocno poruszającym wyobraźnię i empatię widzów na całym już teraz świecie (filmowym), nad którym myślał i pracował wcześniej, bo przecież od paru już ładnych lat przed tymi dzisiejszymi wątpliwościami co do granic „postępu”, rzeczywiście mógł mieć tutaj na uwadze i te problemy dotyczące przecież także globalnej przyszłości świata i ludzkiego na nim naszego bytowania? Tego na pewno nie wiemy. Ale i tak, bez tej wiedzy doskonale rozumiemy teraz, że i z tego punktu widzenia także można patrzeć na ten film o przygodach biednego osiołka. I że ten sympatyczny osiołek może mieć swój niebagatelny wkład do naszego myślenia o meandrach współczesnego świata. I jego – nieodległej całkiem przecież – przyszłości?

Chociaż tutaj mam znacznie więcej owych wątpliwości „wpływologicznych” znaków zapytania niż w przypadku prozy Apulejusza, co do możliwości odgrywania akurat tych samych ról. Tutaj spraw związanych z rozprzestrzenianiem się wpływów AI. Jako choćby źródła dla pewnych inspiracji czy ogólnej wymowy tegoż tak pięknie zatytułowanego – jako IO – filmu Jerzego Skolimowskiego, który przegrał walkę o Oskara w Hollywood, choć stamtąd tak blisko było do Doliny Krzemowej?

Zawieszam zatem nad tym problemem wielki znak zapytania i zostawiam sferze domysłów tylko oraz – wielce prawdopodobnej – choć czystej spekulacji? Ale jak już, to już…

 

Esej ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2023 r.

 

O książce „Prezydent. Aleksander Kwaśniewski w rozmowie z Aleksandrem Kaczorowskim” (Znak. Litera nova, Kraków 2023) rozmawiają profesorowie Jerzy J. WIATR i Mirosław CHAŁUBIŃSKI

M. Chałubiński: Książka, którą omawiamy nasuwa szereg pytań dotyczących osobowości politycznej Aleksandra Kwaśniewskiego, kontekstów jej kształtowania się. Zwłaszcza tych, które były ważne dla jego aktywności publicznej. A więc jak scharakteryzowałbyś styl przywództwa politycznego Aleksandra Kwaśniewskiego?

J.J. Wiatr: W wielu pracach podkreślałem znaczenie osobowości polityków, ich talentów, zaniechań, dla zrozumienia tego, co dzieje się w politycznej rzeczywistości i uchwycenia jej trendów rozwojowych. A jest to temat wciąż niedoceniany, mimo deklaracji wielu badaczy i publicystów. Ma on szczególne znaczenie w rozumieniu kryzysów, gdy załamują się istniejące, rutynowe formy i struktury działania, gdy niezbędne i możliwe staje się wypracowanie alternatyw instytucjonalnych. Właśnie sytuacje kryzysowe pozwalają niekiedy ujawnić się i rozwinąć talentom polityków. Nierzadko także możliwe staje się ich wpływanie w daleko szerszej skali na bieg wydarzeń. Przykładami tego typu mogą być postaci Charlesa de Gaulle’a i Winstona Churchilla. Obaj oni weszli do wielkiej polityki w sytuacjach kryzysu ich państw (przegrywana wojna) podczas II wojny światowej i odegrali w tym czasie kluczowe role polityczne. W pewnym stopniu tę prawidłowość odnieść można do A. Kwaśniewskiego, o czym powiem więcej za chwilę.

Kategorię przywództwa politycznego można pogłębić przez użycie pojęcia pokolenia (tu nawiązuję do koncepcji socjologa niemieckiego Helmuta Schelske’go), traktując go jako zbiorowość ludzi, którzy osobno i niezależnie od siebie doświadczyli takich samych, ważnych wydarzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje i reagowali na te same wyzwania. To formowało ich przekonania, mentalności, a także stwarzało poczucie wspólnego losu i solidarności. Tak rozumiany podział na pokolenia jest ważnym czynnikiem strukturalizującym społeczeństwa i nie musi bynajmniej wiązać się z dużymi różnicami wieku lecz przeżyciem ważnego wydarzenia, np. wojny lub rewolucji.

Młody Kwaśniewski wchodzi do polityki w początkach lat siedemdziesiątych, jeszcze w sytuacji w Polsce przedkryzysowej, gdy w czasie studiów w Uniwersytecie Gdańskim zaczyna działać w Zrzeszeniu Studentów Polskich i szybko w jego strukturach awansuje. W 1976 r. wstępuje do PZPR. W tym mniej więcej czasie rozpoczyna się w Polsce (w natężonej formie) kryzys ekonomiczno-polityczny. Powstaje KOR, mają miejsca wystąpienia robotników, nadchodzi gospodarczy regres prowadzący do sierpnia 1980 r. a później do Okrągłego Stołu i oddania władzy przez PZPR. Kwaśniewski wierzył, że poprzez działalność w PZPR dokonać się może zasadnicze reformowanie Polski, jej modernizacja. I ten młody, zdolny człowiek obejmuje wówczas wysokie funkcje w centrali ZSP, zostaje naczelnym „ITD”, następnie „Sztandaru Młodych”, potem ministrem sportu i wreszcie uczestniczy w Okrągłym Stole.

Można powiedzieć, że wtedy objawiły się wyraziście ważne cechy przywódcze A. Kwaśniewskiego, m.in. inicjatywność, pomysłowość, elastyczność. Na przykład wtedy, gdy doszło do impasu w negocjacjach Okrągłego Stołu, zaproponował (z własnej inicjatywy) całkowicie wolne wybory do senatu. Improwizowany pomysł A. Kwaśniewskiego został zaakceptowany przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Pamiętajmy, że wówczas (w pierwszej połowie 1989 r.) rządząca ekipa nie planowała oddania władzy, lecz chciała modyfikacji systemu, m.in. poprzez stworzenie silnej prezydentury i dopuszczenie opozycji do współrządzenia. Wierzono dość powszechnie – sam byłem w tej grupie, ale na szczęście się myliłem – że system pojałtański w Polsce i w skali międzynarodowej będzie trwał bardzo długo.

M. Chałubiński: Nie należałeś do wyjątków. Dla przykładu wymieńmy Zbigniewa Brzezińskiego, Jürgena Habermasa i Michaiła Gorbaczowa.

Chciałbym, Jurku, poznać Twoją opinię w takiej kwestii: w jakim stopniu PZPR można nazwać partią komunistyczną? Wyjaśnię, że pytam o to głównie w kontekście przekonań A. Kwaśniewskiego, ich ewolucji. I jako czytelnik jego świeżej książki, a także uważny słuchacz wielu innych publicznych wypowiedzi, bo późniejszy prezydent sprawiał wrażenie osoby o lewicowych przekonaniach, wcześnie uformowanych, ale nie komunistycznych. Obecność w PZPR (i elitach władzy zdominowanych przez tę partię) była głównym obszarem działania wielu ludzi w ówczesnych warunkach geopolitycznych (pojałtańskich, jak to nazwaliśmy), którzy mieli ambicje reformowania PRL.

J.J. Wiatr: Oczywiście PZPR – a istniała ona od 1948 r. – nie sposób jest nazwać (bez wielu zastrzeżeń) partią komunistyczną. Podobnie, jak jej poprzedniczki, na czele z PPR. Owszem, istniały w PRL środowiska komunistyczne, np. dawni członkowie KPP, a także grupy młodych stalinistów. Ale w sumie stanowili oni margines, swoisty skansen.

Niemało Polaków miało poczucie wdzięczności wobec rządzących za awans społeczny, który dokonał się po wojnie. Wyraził to wielokrotnie (z dużą przesadą) Mieczysław Rakowski, który stwierdził, że gdyby nie PRL, to: „pasałby przez całe życie krowy”. Znając talenty Rakowskiego, nie wątpię w jego późniejszy sukces życiowy w innych warunkach społecznych.

Natomiast nie ulega wątpliwości, że większość Polaków raczej tolerowała komunistów ze względów geopolitycznych i tzw. życiowych, adaptując się do istniejących warunków. Gdy bowiem spojrzysz na mapę i znasz choćby minimalnie historię, to potwierdzisz, że po II wojnie nie było realistycznej alternatywy, a ja sam (będąc z natury realistą politycznym) nie wierzyłem wówczas w zasadniczo odmienne rozwiązania. Ale też nie byłem nigdy komunistą. O zagadnieniach polskich wyborów pisał sugestywnie w swych książkach Lech Mażewski. W każdym razie zdecydowanie nieprawdą jest, że w roku 1980 w Polsce było 3 mln komunistów. Tak twierdził Edward Gierek tuż przed sierpniem 1980 r., gdy kryzys w Polsce pojawił się już w ostrej formie. W latach osiemdziesiątych (zwłaszcza od 1985 r., gdy w ZSRR władzę objął Michaił Gorbaczow), kiedy potężniały problemy gospodarcze, rozwijała się podziemna opozycja polityczna, coraz głośniejsze stawały się postulaty reform w różnych dziedzinach i alternatywnych rozwiązań ustrojowych. Nie zawsze miały one konkretny i całościowy charakter. Istniały też inne zagrożenia.

Już po przewrocie 1989 r. pytałem Wojciecha Jaruzelskiego o to, kiedy zniknęły u niego obawy związane z możliwością interwencji ZSRR w Polsce. Po zastanowieniu powiedział, że dopiero w lipcu 1988 r. po wizycie Gorbaczowa w Warszawie. Dopiero!

M. Chałubiński: Lata osiemdziesiąte XX w. oznaczały w przypadku A. Kwaśniewskiego okres intensywnej aktywności publicznej, rosnącego autorytetu w środowiskach lewicy, pełnienie różnych funkcji w mediach i administracji państwowej. Jestem przekonany, że w tym awansie istotną rolę odgrywały te cechy, które konstytuowały jego talenty przywódcze, o których już sporo powiedziałeś.

J.J. Wiatr: Jest w tym sporo racji. Zauważyć trzeba, iż nie był on jednak przywódcą „stada”, które idzie za nim ślepo. A i on sam nie potrzebował takiej władzy, która jest wolna od perswazji i przekonywania. Doświadczyłem tego, gdy był przewodniczącym SdRP. Potrafił jednak w trudnych momentach wykazać zdecydowanie, które oddziaływało na jego współpracowników. Skutecznie przekonywał np. swój klub poselski w sprawach votum nieufności dla rządu premier Hanny Suchockiej w maju 1993 r.

Potrafił też samodzielnie i spontanicznie podejmować trudne decyzje. Znany jest epizod w sejmie, gdy w 1992 r. szef KPN Leszek Moczulski wystąpił z obraźliwym objaśnieniem skrótu PZPR (Płatni Zdrajcy, Pachołki Rosji). Wtedy za przykładem Kwaśniewskiego z sali obrad wyszedł w proteście cały klub poselski.

Wspomnieć też należy o pewnych cechach, które jednały Kwaśniewskiemu popularność. Należy do nich tolerancyjne nastawienie wobec innych przekonań, np. religijnych. Deklaruje się on jako agnostyk, czym różni się od swojej najbliższej rodziny. Lubi ludzi i pomaga im w sytuacjach kryzysowych, okazuje zainteresowanie, troskę, wsparcie. Gdy cierpiałem na chorobę nowotworową, odwiedził mnie w szpitalu. Ujmuje także innych swoim dowcipem, poczuciem humoru.

M. Chałubiński: Konwencja wywiadu rzeki, a więc przeprowadzania pogłębionych wywiadów z politykami, ma liczne zalety poznawcze, o ile nasz rozmówca zachowuje szczerość, a także dystans do samego siebie. To drugie bywa czasem trudniejsze do osiągnięcia, lecz w tym wypadku A. Kaczorowskiemu generalnie to się udało. Książkę tę – przynajmniej jej fragmenty – można więc potraktować jako praktyczne źródło wiedzy, z którego czytelnik dowiaduje się sporo o sprawach, które należą do politycznej kuchni. Dotyczy to zwłaszcza rozmówców, którzy uczestniczyli w wielkiej polityce i sami ją okresami robili, a do takich należy bezsprzecznie eksprezydent naszego kraju.

Do ważnych wydarzeń, o których mowa w książce należą: tzw. sprawa Rywina, ustąpienie Włodzimierza Cimoszewicza z kandydowania na stanowisko prezydenta oraz katastrofa smoleńska. Informacje na ten temat zawarte w publikacji każdy historyk lub politolog może skonfrontować z istniejącą obecnie wiedzą.

Jednak nie wyczerpuje to walorów poznawczych omawianej książki. Dlatego zaproponuję listę tematów, które według mnie ona implikuje:

– Przywództwo polityczne (w wersji rozszerzonej) jako kompleks zagadnień składających się na bardziej rozległy temat, który brzmi: Rola jednostki w historii. Humanista musi się tym zajmować!

– Rozkład realnego socjalizmu w Polsce i w całym bloku wschodnim.

– Rola dyfuzji wzorów działania politycznego a wydarzenia końca XX w.

– Nieprzewidywalność wydarzeń i procesów historycznych.

J.J. Wiatr: Otrzymaliśmy zbiór tematów na kolejną książkę!

M. Chałubiński: I to grubą! Mam tego pełną świadomość.

J.J. Wiatr: Muszę zatem ograniczyć się do kilku wątków. Determinizm historyczny jest dość często pojmowany fatalistycznie, jako jednowariantowa koncepcja możliwych wydarzeń. Ale wiemy, że prawie zawsze istnieją alternatywy. Wiele zależy od przywódców politycznych, którzy działali w okresach kryzysu, co nie znaczy, że realizowali oni w pełni swe koncepcje. Porównajmy np. M. Gorbaczowa, L. Wałęsę i W. Jaruzelskiego. Na szczęście w przypadku dla Polski nie zrealizował się ani wariant Stanisława Augusta Poniatowskiego ani Aleksandra Wielopolskiego. Do innych problemów podanych na twojej, Mirku, liście tematów, wrócimy przy innej okazji.

W sumie Prezydent to udana, inspirująca publikacja. Należałoby ją jednak rozszerzyć o różne zagadnienia, w tym m.in.:

– aktywność A. Kwaśniewskiego w okresie tworzenia i szefowania SdRP,

– życie A. Kwaśniewskiego po zakończeniu prezydentury i formy jego późniejszej aktywności,

– kryzys polskiej lewicy i jej przyczyny.

Tak więc po wyczerpaniu nakładu pomyślmy o drugim, rozszerzonym wydaniu.

Rozmowa ukazała się w numerze 4/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Res Humana: Jak by Pan scharakteryzował współczesny kapitalizm? Wydaje się, że mamy już z głowy neoliberalizm. Zaczęliśmy zwracać uwagę na ład społeczny, harmonię. Czy w związku z tym jesteśmy blisko uzyskania optymalnego stanu równowagi; a może już go osiągnęliśmy i to jest „koniec historii”? I trzeba tylko znajdować najlepsze rozwiązania konkretnych problemów – bo one zawsze przecież będą się pojawiać. Czy też wciąż istnieją jakieś wewnętrzne sprzeczności systemowe, może nierozwiązywalne?

Piotr Ostrowski: Pytanie, czy powinniśmy w ogóle używać tu liczby pojedynczej? Ja skłaniam się ku tezie, że trudno mówić o jednym – jednolitym – systemie. Kapitalizmów jest wiele. Odwołam się do najbardziej znanej podstawowej kategorii podziału: na koordynowaną i liberalną gospodarkę rynkową. Bliżej której z nich jest Polska? Nasz system gospodarczy wymyka się schematom, tej dychotomii. Jesteśmy jakąś wersją hybrydową, trudno nas przyporządkować do któregoś z tych konkretnych modeli. Przez długie lata wydawało się, że jesteśmy bliżej tego liberalnego, że jesteśmy koniem trojańskim amerykańskiego czy anglosaskiego modelu w Europie. Ale w ostatnim czasie, wyciągając wnioski z błędów popełnionych przy okazji takich zdarzeń i zjawisk, jak kryzys finansowy, pandemia i wojna, zaczynamy myśleć kategoriami koordynowanej gospodarki wolnorynkowej. Jest ona bliższa mojemu sercu, mojemu światopoglądowi, przekonaniu, w jaki sposób świat powinien być urządzany.

Przestawienie się na te tory wymaga silnych, trwałych instytucji. A wszystko, co składa się na tę koordynację – jak chociażby związki zawodowe, dialog społeczny – jest w niezbyt dobrym stanie. Ale jestem optymistą i wierzę w to, że idziemy w kierunku tej bardziej socjaldemokratycznej wersji kapitalizmu.

Res Humana: A czy zagrożeniem dla tego zrównoważonego modelu społeczno-gospodarczego nie jest populizm? Generalnie populiści nie potrafią rządzić, tworzą złudne i względnie krótkotrwałe wrażenie poprawy sytuacji, a w efekcie doprowadzają do dezorganizacji instytucji społecznych.

Piotr Ostrowski: Mają panowie rację. Sądzę, że największym zagrożeniem wypływającym z populizmu jest jego swoisty antypluralizm – przekonanie, że władza państwowa wszystko wie najlepiej. Próbuje więc zwracać się bezpośrednio do każdego obywatela z pominięciem przestrzeni, która jest pomiędzy, czyli szeroko rozumianego społeczeństwa obywatelskiego. Włączając w to także związki zawodowe. Nie są one rządzącym do niczego potrzebne, bo ci są święcie przekonani, że doskonale wiedzą, w jaki sposób adresować propozycje do świata pracy. I tyle, kropka.

Res Humana: Widzi Pan na horyzoncie jakieś zagrożenia dla europejskiego modelu społeczno-gospodarczego? Na przykład płynące z rywalizacji dwóch różnych systemów, amerykańskiego i chińskiego (z których jeden oczywiście jest nam bliższy, ale to jednak nie dokładnie to, co mamy w Europie)?

Piotr Ostrowski: Rysują nam się trzy bloki – Stany Zjednoczone, Chiny (plus pozostałe kraje BRICS) oraz UE. Niewątpliwie Unia Europejska stawia sobie za cel, by być globalnym graczem w tej rywalizacji. Mamy ambicję odgrywania znaczącej roli. Chiny występują tu jako państwo autorytarne, USA prezentują przekonanie o przewadze rozwiązań liberalnych, a Europa mówi: dołożymy ważną cegiełkę w postaci naszego modelu społecznego. Chcemy w tym sporze wygrać także tym argumentem.

Głęboko wierzę, że to jest klucz do sukcesu. Pozytywnie patrzę na obecną Komisję Europejską i bardzo się cieszę, że zrozumiała, iż ten europejski model nie może być tylko pustym hasłem wpisywanym w każdy dokument, tylko musi być czymś całkowicie realnym i namacalnym. Dostrzegam dosyć mocną ofensywę w tym względzie. Europejski Filar Praw Socjalnych został obudowany planem działań, pojawiają się kolejne dokumenty, faktycznie sprzyjające realizacji tych idei. Jako OPZZ przyczyniamy się w ramach europejskiej rodziny związków zawodowych do tego, żeby to rzeczywiście miało miejsce.

Res Humana: Właśnie! Gdy dyskutujecie w tym gronie, czy pojawia się refleksja, że stoimy przed nowymi zagrożeniami? W wyniku presji zjawisk związanych z zupełnie nową fazą postępu technologicznego, w tym rozwoju sztucznej inteligencji, zniknie szereg zawodów…

Piotr Ostrowski: To Unia Europejska jako pierwsza planuje „ucywilizowanie”, określenie ram wykorzystania sztucznej inteligencji. Państwa UE były jednymi z pierwszych, które chciały uregulować pracę platformową1, gdy taka forma zatrudnienia nagle się pojawiła i nie do końca było wiadomo, kto jest pracodawcą, gdzie jest pracownik itd. Te prace są już na finiszu. Teraz bardzo dużo mówi się o kwestii algorytmów, czyli pojawieniu się w stosunkach pracy programów, które decydują o przebiegu rekrutacji, przyjęciach, zwolnieniach, premiach, awansach… Istnieje bardzo pilna potrzeba, aby mieć nad tym jakąś kontrolę.

Spotykam się z głosami, że Unia działa ospale, że młyn brukselski miele za wolno. Regulacje zupełnie nowych obszarów wymagają jednak konsultacji, pogodzenia wielu sprzecznych interesów. Na przykładzie naszego kraju widzimy, jakie są skutki przyspieszonych procedur legislacyjnych i szybkiego podpisywania ustaw.

Res Humana: Ta uwaga doprowadza nas do pytania o dialog społeczny. W Polsce właściwie on się nie toczy.

Piotr Ostrowski: Jeżeli mówimy o dialogu społecznym na poziomie krajowym, to okazuje się, że do tanga trzeba… trojga. Głównym problemem jest tutaj władza publiczna, państwo. W retoryce jest pięknie, rządzący odmieniają termin „dialog społeczny” przez wszystkie przypadki. Tylko cóż z tego, skoro żadne pomysły w zakresie szeroko rozumianego ładu społeczno-gospodarczego nie są konsultowane z partnerami społecznymi. Do tego w Polsce historycznie była skłonność różnych podmiotów dialogu społecznego do dogadywania się z władzą indywidualnie i załatwiania swoich interesów „na boku”.

Cała ta praktyka jaskrawo kontrastuje z tym, jak to przebiega na poziomie unijnym. Dialog społeczny jest nieodzowną częścią europejskiego modelu społecznego i gospodarczego, o którym przed chwilą dyskutowaliśmy.

Ale na poziomie praktyki i u nas ten dialog wygląda całkiem nieźle. Negocjacje płacowe, protokoły dodatkowe do układów zbiorowych pracy – wychodzą. To działa. Zwłaszcza tam, gdzie istnieją związki zawodowe. Pracodawcy i pracownicy się porozumiewają. Jeśli gdzieś to się nie udaje, wszczynane są spory zbiorowe, które zazwyczaj są rozwiązywane na etapie rokowań i mediacji. Strajki się zdarzają. Cieszą mnie te wygrane, jak w firmie Paroc w Trzemesznie czy ten głośniejszy – w Solarisie, bo pokazały, że mogą być skuteczne.

Z badań, jakie kiedyś przeprowadził prof. Gardawski widać, że przedsiębiorcy małego i średniego sektora nie stanowią jednolitej grupy. Są różni. Są biznesmeni i rzemieślnicy. Są ci sfrustrowani i ci paternalistyczni, niechętni dialogowi – trochę jak obecna władza: „ja wiem najlepiej, przecież zawsze robię wszystko z myślą o moich pracownikach, nie skrzywdzę ich; byle tylko nie powstała jakaś niezależna struktura, która będzie głosem załogi”. Wszystko zależy od świadomości ekonomicznej także strony reprezentującej biznes, kapitał: na ile uwierzy w to, że porozumienie z pracownikami ma swoją wartość i służy przedsiębiorstwu, a nie odwrotnie.

Dialog społeczny jest oczywiście tylko środkiem służącym wprowadzaniu punktu widzenia pracowników do szeroko rozumianego ładu społeczno-gospodarczego. Możemy to robić na ulicy, a możemy przy stole. Więc głównym celem praktycznym, jaki sobie stawiam jako przewodniczący OPZZ jest zwiększenie naszej skuteczności. Osiągniemy to wtedy, gdy będziemy po prostu silniejsi. Będę się skupiał na tym, żeby organizacje członkowskie OPZZ były liczniejsze i żeby umiały budować swoją siłę. Stopień uzwiązkowienia jest w Polsce stabilny, od lat utrzymuje się na stałym poziomie, ale mnie to nie cieszy. Poprawa w tym względzie z jednej strony wzmocni naszą pozycję negocjacyjną w konkretnych przypadkach, z drugiej – zwiększy naszą zdolność do wyjścia z naszymi postulatami poza związkową bańkę. Bo one nie tylko skupiają się na prawach pracowniczych. Są też elementem wizji urządzenia państwa czy urządzenia Unii Europejskiej, jeżeli mówimy o tym szerzej.

Res Humana: Z tego co Pan mówi, wynika, że strategia OPZZ zasadza się na metodzie dialogu, a nie np. na „rozwiązaniach francuskich”, czyli huknięciu pięścią w stół. Nie chcielibyście poszukać jakiejś nowej formy nacisku wobec strony rządowej, wymuszania, żeby zaczęła zachowywać się w sposób, powiedzmy wprost, cywilizowany?

Piotr Ostrowski: Myśmy to już przerobili w 2013 roku, kiedy trzy centrale opuściły ówczesną Komisję Trójstronną i zorganizowały we wrześniu całkiem sporą manifestację na ulicach Warszawy. Potem zaprosiły pracodawców, dołączył do tych rozmów rząd i koniec końców w 2015 roku weszła w życie nowa ustawa o Radzie Dialogu Społecznego. Miała być lekarstwem na wszelkie bolączki, ale okazuje się, że moglibyśmy napisać nie wiem jak perfekcyjną ustawę, a i tak diabeł będzie tkwił w tym, w jaki sposób ona będzie wykonywana. Miało być pięknie, a wyszło… jak zawsze. To, co było przedmiotem tamtego sporu i co wywołało wtedy oburzenie, jest w tej chwili powtarzane.

Ale tak, mogę potwierdzić: stawiamy na dialog społeczny. Kiedyś w wewnętrznym badaniu zapytaliśmy naszych członków, którą formę reprezentacji interesów uważają za preferowaną – i w zdecydowanej większości był to dialog. Dopiero potem strajki, protesty i manifestacje. Najpierw siadamy do rozmów i dopiero jeżeli one nic nie dają, wtedy zastanawiamy się, co dalej.

Żeby ten dialog w Polsce naprawić, wszystko musi się wyjaśnić w głowach ludzi władzy. Bo z przedstawicielami pracodawców nie mamy problemu. W ramach dialogu autonomicznego potrafimy znaleźć złoty środek, porozumieć się w wielu sprawach poziomu branżowego, sektorowego. Natomiast w ośrodku władzy nie istnieje żadne centrum, które by takie porozumienia analizowało i dokonywało ich włączenia do systemu prawnego.

Res Humana: A może władza nie jest tu potrzebna? Nie da się osiągnąć tego samego drogą układów zbiorowych?..

Piotr Ostrowski: … które są w Polsce niesłychanie słabe.

Res Humana: Może trzeba je wzmocnić? Czy byłaby to kwestia praktyki, czy wymagałoby to też jakiejś prawnej lub instytucjonalnej obudowy?

Piotr Ostrowski: Pracodawcy zawsze twierdzili, że układy zbiorowe nie są im do niczego potrzebne. Choć ja uważam, że potrzebne są również im. Potwierdzają to przedsiębiorcy skandynawscy, kiedy się z nimi o tym rozmawia. Choćby dla ograniczenia kosztów transakcyjnych – to pierwszy z brzegu argument. I znowu podkreślam: z optymizmem patrzę na rozwiązania, jakie pojawiły się w Unii Europejskiej. Dyrektywa z jesieni zeszłego roku w sprawie adekwatnych wynagrodzeń w UE zawiera również solidny artykuł dotyczący wzmocnienia układów zbiorowych pracy. Teraz trwa jej przekładanie na polskie prawo. Staram się, żeby nie była to kolejna „wydmuszka” (piękne zapisy na papierze, tylko w celu zaspokojenia oczekiwań Komisji Europejskiej), ale żeby rzeczywiście wzmocnić układy zbiorowe pracy. Nie idzie to łatwo, ale liderzy organizacji pracodawców zaczynają już przychylać się do przekonania o istnieniu takiej potrzeby. Między innymi po to, żeby odgrodzić się od władzy i budować jakąś formę dialogu społecznego, zinstytucjonalizowania stosunków pracy na poziomie przedsiębiorstw. A jeszcze lepiej, gdyby także na poziomie branż, sektorów.

Wzmocnienie znaczenia układów zbiorowych jest kwestią praktyki. W kodeksie pracy jest przepis, który już w tej chwili pozwala ministrowi do spraw pracy, na wniosek obu stron, rozszerzyć ponadzakładowy układ zbiorowy pracy na przedsiębiorstwa, które do niego nie przystąpiły. Naprawdę, istnieje taki przepis, jakby zapomniany! Nigdy nie został zastosowany. Raz na jakiś czas wyciągam go i pokazuję: „Proszę zobaczyć, u nas też jest to możliwe!”. Chciałbym, żebyśmy kiedyś wraz z pracodawcami powiedzieli: „Sprawdzam!” i wysłali do tego ministra informację, że chcemy rozszerzenia jakiegoś ponadzakładowego układu zbiorowego.

Mogłaby to przy okazji być odpowiedź na pytanie, jak lepiej chronić prawa pracownicze w przedsiębiorstwach, w których w ogóle nie ma związków zawodowych, w tym w sektorze małych firm i mikroprzedsiębiorstw. Mechanizm rozszerzania układów zbiorowych pracy – czyli taki, kiedy silni się porozumiewają, tworzą rozwiązania ogólne dla danego sektora i potem ten układ zaczyna obejmować wszystkie podmioty – znany jest w wielu krajach europejskich. Wychodzi się tu z założenia, że związki zawodowe oczywiście są organizacjami swoich członków, ale reprezentują też interesy wszystkich pracowników.

Ważną rolę, jeśli chodzi o wzmacnianie układów zbiorowych, może odegrać samorząd terytorialny. Ostatnio rozmawiałem o tym z prezydentami Sosnowca i Dąbrowy Górniczej. Obaj są bardzo otwarci na zrobienie eksperymentu w postaci zawarcia układu zbiorowego pracy pracowników samorządowych tych dwóch miast. Jesteśmy na dobrej drodze do realizacji tego pomysłu.

Res Humana: Co jeszcze znajduje się wysoko na liście priorytetów Pana strategii jako nowego przewodniczącego OPZZ?

Piotr Ostrowski: Chcę doprowadzić do tego, by związki zawodowe pozytywnie się kojarzyły. By ludzie uznali, że kiedy mają problemy w miejscu pracy, to pierwszą rzeczą, o której pomyślą, nie będzie: „Jak zmienić pracę?” albo „Jak przeczekać – może to minie?”, tylko: „W jaki sposób reagować?” Albert Hirschman sformułował trzy typy działań w takiej sytuacji: lojalność, krytyka, rozstanie. Więc ja bym chciał, żeby dominowała ta krytyka. Żeby ludziom wbiło się do głowy, że: „Najpierw to ja spróbuję trochę pokrytykować”. Wiemy doskonale, że indywidualna krytyka raczej jest skazana na porażkę, bo przedsiębiorca zawsze będzie na silniejszej pozycji, a władza biznesu będzie zawsze silniejsza niż pozycja pracowników. Ale krytyka zbiorowa może tę nierównowagę balansować.

Jestem też wielkim zwolennikiem partycypacji pracowniczej. Idea samorządnej Rzeczypospolitej leży mi na sercu. Jednym z pomysłów OPZZ jest rozszerzenie możliwości wybierania przez pracowników przedstawicieli do rad nadzorczych także na sektor prywatny. Polska jest europejskim wyjątkiem, bo u nas jest taka możliwość, ale istnieje tylko w sektorze skomercjalizowanym, w spółkach, które kiedyś były przedsiębiorstwami państwowymi.

Res Humana: A wierzy pan w społeczną odpowiedzialność biznesu ?

Piotr Ostrowski: [chwila ciszy] Szczerze? Nie.

W ogóle mam problem z tym pojęciem. Kiedy ktoś mówi, że trzeba promować społeczną odpowiedzialność biznesu, to od razu zadaję pytanie, czy biznes generalnie, z natury rzeczy, jest nieodpowiedzialny? Trochę w tym marketingu, trochę green washingu2.

Moglibyśmy po marksowsku powiedzieć, że interesy jednak są różne. Przedsiębiorca myśli o zysku, pracownik – o tym, żeby mieć jak najlepszą pozycję, jak najwięcej zarobić i mieć jak najlepsze warunki pracy. Możemy do tego podejść radykalnie, zgodnie z teorią konfliktu – że te interesy są sprzeczne, nierozwiązywalne. Ja bym jednak sprzyjał tutaj wizji socjaldemokratycznej: są różne. Czasami można się dogadać, czasami niekoniecznie. To jest coś naturalnego…

Res Humana: Czyli raczej Bernstein, nie Marks.

Piotr Ostrowski: [śmiech] Tak.

Res Humana: Jak rozumiemy, kluczowym słowem dla OPZZ i dla Pana osobiście jest skuteczność. Czy uznalibyście za zwiększenie tej skuteczności sytuację, w której uczestniczylibyście w sprawowaniu władzy? Gdybyście na przykład mieli swoich posłów? To już się zdarzało.

Piotr Ostrowski: To jest pytanie o to, czy związki zawodowe powinny być polityczne. Niewątpliwie politykę współtworzą. Sam fakt, że domagają się np. podwyższenia płacy minimalnej w 2024 roku jest świadectwem ich polityczności. Natomiast czy muszą być graczem partyjnym, obecnym w parlamencie? Tę dyskusję przeprowadzamy raz na jakiś czas, ona wraca do nas jak bumerang. Moim zdaniem – raczej nie. To nie jest rola związków zawodowych. Jesteśmy raczej takimi, mówiąc współczesnym językiem, lobbystami. Warto budować właściwe relacje – czy przez instytucje dialogu społecznego, czy w relacjach dwustronnych – po to, aby w większym stopniu naciskać na przyjmowanie rozwiązań lepszych z punktu widzenia naszych interesów.

Res Humana: Kto reprezentuje związki zawodowe w systemie obecnej władzy? A może pytanie powinno brzmieć: kto w związkach (a dokładniej: w jednym związku, w Solidarności) reprezentuje obóz władzy? Jaka tam jest relacja?

Piotr Ostrowski: Na to pytanie trudno mi odpowiadać, bo nie jestem tam w środku. Docierają do mnie sygnały, że nie ma stuprocentowej zgody na sposób, w jaki ukształtowały się te relacje. Że istnieje silne środowisko, które je kontestuje, uważa, że to jest zła droga.

Res Humana: W tej rozmowie nie padło jeszcze ważne słowo: nierówności. Czy uważa Pan, że współczesny kapitalizm jest w stanie wytworzyć wewnętrzne mechanizmy, które będą sprzyjały łagodzeniu nierówności, zmniejszaniu różnic?

Piotr Ostrowski: Wiemy doskonale, że w pewnym momencie kapitalizm umiał się zaadaptować do nowych wyzwań. Poprzez swoje instytucje, poprzez to, że włączył świat pracy do procesu podejmowania decyzji. Mieliśmy złote lata powojenne, Welfare State. Gdy dziś rozmawiam z przedstawicielami biznesu, zdają sobie sprawę z tego, że nadmierne nierówności prędzej czy później wyjdą nam bokiem. Jeśli nie będziemy mieli sprawiedliwego systemu podatkowego i redystrybucyjnej polityki państwa, to dojdzie do konfliktu.

Jednym z problemów jest dyskryminacja kobiet w stosunkach pracy. Docierają do mnie sygnały, że wbrew oficjalnym statystykom i w Polsce są na tym tle spore nierówności płacowe (nawet rzędu 20 procent). Współpracowaliśmy w tej sprawie z Kongresem Kobiet, pracowaliśmy nad unijną dyrektywą. Jestem też za obowiązkowym udziałem kobiet w zarządach i radach nadzorczych spółek publicznych. Znowu to, co dobre, spływa do nas z Brukseli.

Res Humana: Dziękujemy za rozmowę.

Dr Piotr OSTROWSKI jest socjologiem, od grudnia 2022 roku – przewodniczącym Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych. Z ruchem związkowym jest związany od ponad 20 lat, m.in. założył organizację OPZZ „Konfederacja Pracy” w jednym z warszawskich marketów budowlanych, z którego został zwolniony po zaledwie 10 dniach od utworzenia związku. Od 2018 r. był wiceprzewodniczącym OPZZ, a w listopadzie ub.r. został wybrany na członka Rady Generalnej Międzynarodowej Konfederacji Związków Zawodowych (ITUC).

 

1 Praca platformowa, ang. crowd employment – forma zatrudnienia, w której popyt i podaż na usługi są kojarzone za pośrednictwem internetowych platform, takich jak Uber czy Glovo – wyjaśnienie redakcji.

2 Komunikacja marketingowa przedsiębiorstwa, bazująca na fałszywych lub wprowadzających w błąd deklaracjach, dotyczących zgodności produktu lub jego elementów z zasadami ochrony środowiska – wyjaśnienie redakcji.

 

Wywiad ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, wrzesień-październik 2023 r.

Jako podcast zamieściliśmy też nagranie tej rozmowy.

W odniesieniu do obecnego szerokiego spektrum wyboru ideologii (a więc pewnego porządku aksjologicznego), lepiej mówić nie o kryzysie, lecz o przesileniu, które stanowi pojęcie mniej wyeksploatowane, a bardziej łączące się z nadmiarem. Zatem przesilenie to nadmiar możliwości, nadmiar bodźców i nadmiar zbędnych potrzeb. Przesilenia dotykają wszystkich aspektów życia współczesnego człowieka, dotychczasowe porządki w wymiarze jednostkowym i społecznym uległy deprywacji, a czasem całkowitej dekompozycji. Współczesność i przyszłość to wyzwania, które trzeba wypełnić adekwatną treścią i wartościami, które będą szczególną rewitalizacją człowieka i człowieczeństwa. Najbardziej brutalnie wykorzystywany na potrzeby ideologii jest konsumpcjonizm. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że nie można utrzymać życia bez konsumpcji, to konieczność biologicznie uwarunkowana. Jednak wolny rynek z czynności koniecznej uczynił swą strategię przetrwania. Konsumpcjonizm rozumiany jest jako nadmierne przyswajanie dóbr materialnych i usług, które składają się na kształtowanie postawy roszczeń wobec otoczenia w każdym zakresie. Im bardziej ostentacyjny konsumpcjonizm, charakteryzujący się ogromną produkcją indywidualnych śmieci, tym lepsza jakość życia jednostki, tym lepszy styl życia, a w konsekwencji – gwarancja sensownego istnienia człowieka w świecie.

Korporacje światowe zajmujące się produkcją wszelakich dóbr i usług znakomicie zagospodarowały konieczność konsumpcji. Poniosły wielkie koszty związane z edukacją współczesnego społeczeństwa, aby nauczyło się ono reaktywności na działania rynku i pielęgnowało potrzebę posiadania rzeczy, a w odpowiednim momencie przekształciło potrzebę w uzależnienie. To właśnie rynek i współczesny, „wyzwolony” z wszelkich zasad i wartości poza zyskiem, kapitalizm wypromował rzecz przed człowiekiem. Dziś przedmioty oraz ich posiadanie decydują o statusie człowieka, o jego stylu życia, a często o jego wartości. To posiadanie rzeczy jest warunkiem istnienia człowieka w świecie. Osoba, która nie poświęca się konsumpcji, jest elementem nieprzystosowanym, zbędnym. Dziś gospodarce korporacyjnej potrzebny jest człowiek rynkowy odpowiednio sformatowany, to znaczy przewidywalny, zunifikowany, uzależniony. Taki, który nie będzie poświęcał się zbędnej refleksji i zadawał pytania: „Dlaczego?”. Ta ideologia stworzyła również szereg zasad. Norm, które pokazują, co jest dobre, co powinno się posiadać, aby istnieć w świecie i coś w nim znaczyć. Bo „być to mieć”, o czym pisał już Erich Fromm.

Przeciwwagą konsumpcjonizmu miał być konsumeryzm, jako działalność, której celem miała być ochrona konsumentów przed niepotrzebną, nadmierną lub bezzasadną konsumpcją. Założenie jakże piękne! Niestety, nigdy niezrealizowane, ponieważ zagrażające uszczupleniem zysków wielkich korporacji. Konsumeryzm został przejęty przez producentów dóbr. Jako ruch mający ograniczać konsumpcję i dbający o ekologię, został włączony w masową produkcję, stając się „łatką” proekologicznych działań globalnych graczy, o czym szeroko pisze
Naomi Klein.

Wielość ideologii to szerokie spektrum możliwych wyborów. Każdy znajdzie tu coś dla siebie. Nasuwa się jednak pytanie, czy przy takim rynkowym formatowaniu człowieka (jego umysłu), ów człowiek faktycznie korzysta z tego wyboru. Czy raczej jest wybierany, dobierany, włączany po uprzednim skodyfikowaniu? Konsumpcjonizm zainicjował kształtowanie we współczesnym człowieku nowych postaw, nowych potrzeb poprzez wykorzystanie wiedzy o biologicznej reaktywności człowieka, a także na temat jego wrodzonej skłonności do nieprzemęczania się, tak fizycznego, jak i intelektualnego. Świadomość potrzeb ludzkich pozwala kształtować środowisko ich zaspokajania lub dobudowywać hybrydy do modelu podstawowego, kreować nowe potrzeby. Nie zawsze prawdziwe, jednak moderowane na bazie potrzeb podstawowych.

Dziś można dyskutować, czy aby na pewno kolejność w piramidzie Abrahama Maslova jest właściwa. Na przykład okoliczności wojny bez wątpienia spowodowały sytuację, w której potrzeba bezpieczeństwa stała się obiektem szczególnego znaczenia Jest ona dziś eksploatowana w sposób niebywały w wymiarze indywidualnym i społecznym. Na potrzeby jednostki powstała masa usług, których celem jest ochrona szeroko ujmowanego dobrostanu; ochrona osobista, mienia, prawna, ubezpieczenia od wszelkiego rodzaju zdarzeń i okoliczności czy też własnych zaniedbań. Podobnie rzecz się ma z potrzebą ochrony społeczeństwa, tylko skala i służby do jej zaspokajania są nieco inne (czasem tylko bardziej liczne). Współczesny człowiek odgradza się, zabezpiecza, budując wokół siebie otulinę z rzeczy i usług. Pragnie być bezpieczny, potrzebuje tego, więc rynek tworzy rzeczy i usługi w odpowiedzi na wcześniej wykreowane i stale eskalowane zagrożenia.

„Człowiek urynkowiony” wszystkie swoje emocje ma w ciągłej aktywności, żyje w pełnej gotowości i oczekiwaniu na bodźce. Bez tego rynek (taki, jakim go znamy) dawno przestałby istnieć, a zatem każdy komunikat zbudowany jest na ataku emocjonalnym. Wielkim marnotrawstwem rynkowym byłoby pozostawić jednostkę ludzką w stanie obojętności, znudzenia lub spokoju, zatem potrzebna jest wszechobecna przemoc w postaci manipulacji, która skutkuje oczekiwaną reaktywnością. Wolny rynek ukształtował (stosując niezbyt wyrafinowane, ale skuteczne metody) uzależnienia konsumpcyjne, pragnienie posiadania potrzeb i możliwości ich zaspokajania. I nie dotyczy to wyłącznie indywidualnego bezpieczeństwa, ale wszystkich ludzkich potrzeb składających się na nasze wyjątkowe JA.

Można kontestować w tym miejscu, czy aby na pewno potrzeba samorealizacji również jest urynkowiona, wszak to kwestia wyjątkowa, odnosząca się do indywidualnych predyspozycji i uwarunkowań osoby. Okazuje się jednak, że „sens życia” również można „nabyć” w postaci przedmiotów, usługi – to wyłącznie kwestia zdefiniowania tego, co oznacza samorealizacja, a – jak pokazał E. Fromm – przedmiot również może być sensem bycia. Gdyby jednak jakaś rzecz lub usługa nie spełniały oczekiwań, są idee do wzięcia wbudowane w ideologie, te zaś (obwarowane strukturami) chętnie zagospodarują, pomogą, przygarną, pozwolą zachować pozory szacunku i podarują osiągalny sens życia. A nawet wskażą drogi do jego osiągnięcia. Nie ma większego znaczenia, czy sensem będzie zbawienie, ochrona życia czy świata, czy też może coś bliższego, bardziej zrozumiałego, np. ekstremalny patriotyzm lub, dla przykładu, podróże. Zasady obowiązują wszędzie podobne.

Przedstawiony tu schemat działa, jest ciągle skuteczny, ale nie stanowi zjawiska uniwersalnego. Takiego, aby mówić, że wszyscy jesteśmy reaktywni i funkcjonujemy zgodnie z zaprogramowanym algorytmem. Człowiek wciąż pozostaje bytem nieokreślonym, jak pisał J. Litwin. Wymyka się schematom, bo dokonuje refleksji. Lub jest nimi zmęczony, znudzony, więc dokonuje „samowykluczenia”. Albo poszukuje nowych rzeczy, doznań, a czasem pasji.

Jesteśmy dziś świadkami pewnego przesilenia, przesytu, zwłaszcza ideologią konsumpcjonizmu, wynikającego ze zmęczenia pogonią za wszelkimi nowinkami, która stała się tak powszednia, że już pozbawiona atrakcyjności. Zagrożenia ostatnich lat, a więc pandemia i wojna wpłynęły otrzeźwiająco na stan świadomości współczesnego człowieka, burząc nieco jego samouwielbienie i wiarę w boskie predyspozycje. Wszechmoc człowieka wobec tak wielu jednoczesnych zmian okazała się iluzją. Ostatnie doświadczenia pokazały, że ani produktywizm, ani konsumpcjonizm, ani inne ideologie nie mogą wypełnić życia czy zbudować dobrostan w wymiarze czysto ludzkim. Antropocentryczna postawa współczesnego człowieka całkowicie wyczerpała swą formułę (Ewa Bińczyk). Ideologia konsumpcjonizmu sformatowała człowieka rynkowego, narcystycznego i bezrefleksyjnego, który motywowany pogonią za rzeczami (a dokładniej za przyjemnościami oferowanymi natychmiast) stał się dla siebie i innych przedmiotem, sprzedawanym i kupowanym.

Każda ideologia, konsumpcjonizm również, odczłowiecza. Nasze kruche człowieczeństwo zbudowane jest na umiejętności formułowania myśli, konstruowania nowych, odkrywaniu świata zewnętrznego i wewnętrznego indywidualnie. Człowieczeństwo to również uczucia wyrażane, jak też umiejętnie odczytywane, a w konsekwencji okazywane adekwatnie z uwzględnieniem bardzo wrażliwego i delikatnego czynnika ludzkiego. Szczególnym elementem człowieczeństwa jest zachowanie, kultura i schematy, odtwarzane, ale i nowo tworzone. Gdyby nie one, bazowalibyśmy na ubogich instynktach, ważnych, ale prymitywnych. Ideologie niosą w każdym z tych obszarów; myślenia, odczuwania, zachowania własne schematy, według których należy postępować, jak wartościować i do czego się odnosić. Zbiór algorytmów, przyporządkowany każdej z ideologii jest systematycznie uzupełniany, a pole autonomicznych działań człowieka – nieustannie zawężane. Dlatego śmiało można twierdzić, że dzisiejsze ideologie (nie tylko konsumpcjonizm) zwalniają z podejmowania decyzji i zupełnie nie wymagają odpowiedzialności. W takiej sytuacji człowieczeństwo utrzymuje swój stały poziom, pewien rodzaj niezmienności, zgodny ze wzorem wypracowanym przez ideologię. Przy tak szybkim postępie otoczenia, wielu dziedzin życia powoduje to, że stałość staje się regresem. Jakakolwiek niekompatybilność człowieka z ideą czy ideologią powoduje, że ten będzie odrzucony jak wybrakowany produkt, a tego żaden człowiek nie chce. Pozostaje więc albo przystosować się do ideologii, nie dbając nadto o własne człowieczeństwo, posiadając jednak nieco iluzoryczne poczucie przynależności, bycia elementem większej całości. Albo odważyć się na krok w stronę autonomii i niepewności, a tym samym utracić namiastkę bezpieczeństwa i własny krąg przynależności.

Dziś, w dobie wielu sytuacji trudnych, takich jak wojna, pandemia i kryzys ekonomiczny, człowiek doświadczył odrzucenia, wykluczenia, a nade wszystko wykorzenienia. Zwłaszcza w odniesieniu do wartości trwałych, a nie rynkowych. Jeśli bowiem nie osiągamy zysku w postaci władzy, prestiżu czy pieniędzy – cóż nam zostało? Konsumpcjonizm i jego wyczerpująca się formuła oraz inne zaistniałe przesilenia wpływające na konsumpcję sprawiły, że współczesny człowiek zaczął poszukiwać nowych rozwiązań, nowych wartości. Dotychczasowe wartości rynkowe nie są już atrakcyjne, w społeczeństwie tak bardzo transparentnym, jak współczesne, wszelkie dotychczasowe wzory są pustymi symbolami wymagającymi nowego zdefiniowania. Jednak wydaje się to bardzo trudnym wyzwaniem dla społeczeństwa, które zaniechało transcendencji, co pokazuje Byung Chul-Han (ur. 1959). Ten współczesny niemiecki filozof pochodzący z Korei Południowej dokonuje analizy współczesnego społeczeństwa, określając je jako „społeczeństwo zmęczenia”. Współczesny człowiek, który uwalnia się od kontroli ideologicznej, żyjący w uwikłaniu w powszechny produktywizm (gdzie każda czynność musi być korzyścią, a każda wartość powinna mieć odbicie w „monetyzacji”), zatraca się w samoograniczeniu do „tu i teraz”. Pozbawieni transcendencji i przytłoczeni wyłącznie pragmatyzmem lub uwikłani w ideologie, jesteśmy zmęczeni, bezsilni, tworzymy przypadkowe zbiorowiska i krótkoterminowe sensy. Szukając ratunku, współczesny człowiek poddaje się farmakologii, szuka terapii, oddaje się sektom lub nałogom. Są to jednak działania pozorne, nie dotykające natury współczesnych przesileń. Gdzie zatem szukać lekarstwa, które nie będzie tylko plasterkiem na dzisiejszy stan człowieka i człowieczeństwa? Odpowiedź wydaje się niezwykle prosta. Otóż kultura i cywilizacja europejska zbudowana jest na trzech filarach i nawet jeśli różne siły w różnym czasie starały się je skruszyć, to ich trwałość jest na tyle znacząca, że jeszcze nie czas mówić o zmierzchu tej kultury i tej cywilizacji. Te filary to prawo rzymskie, dające wykładnię wolności człowieka, szacunku i sprawiedliwości, filozofia grecka, która stawia najważniejsze dla człowieka pytania i pokazuje, jak szukać sensownych odpowiedzi, po to, aby nie niszczyć człowieka, społeczeństwa i tego wszystkiego, co człowiek potrafi stworzyć. Trzeci filar to chrześcijaństwo i jego wartości. Nie wolno w to mieszać porządku instytucjonalnego (który uległ tak wielu wypaczeniom) z porządkiem moralnym, etycznym czy religijnym. W tych obszarach człowiek ma do dyspozycji bogate źródła odkrywania wartości. To źródła eksploracji nowych kierunków myślenia, a przynajmniej nowych treści. Wielu współczesnych uczonych (Roger Penrose – fizyk czy John Lennox – matematyk) pokazało, że racjonalność, a więc to, co ziemskie, nie wyklucza tego, co pozaziemskie – pozamaterialne. Propagatorem myślenia o kompatybilności między teologią a nauką racjonalną, czyli dziedziną opisującą rzeczywistość tego świata, jest Michał Heller.

Żadna ideologia nie osiągnęła na tyle swojej pełnej formy, aby całkowicie wykorzenić z kultury europejskiej jej fundamenty, a zatem sytuacja współczesnego człowieka nie jest tak dramatyczna, jak wieszczą niektórzy. Gdyby odwołać się do koncepcji historiozoficznej Stefana Symotiuka1 o kołowrocie dziejowym w postaci epicyklu, to okazuje się, że jesteśmy zaledwie na kolejnym zakręcie – nie pierwszym i nie ostatnim – i bez wątpienia wyjdziemy z niego wzmocnieni. Jest więc nadzieja, że wspinając się na wyższy poziom technologiczny, a nade wszystko świadomościowy, po przebytych przesileniach nie zatracimy człowieczeństwa. Może nawet wzbogacimy to, co już mamy.

Korzystałam m.in. z publikacji:

1. Barber B., Dżihad kontra McŚwiat, przeł. H. Jankowska, Muza, Warszawa 2007.

2. Barber B., Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, przeł. H. Jankowska, Muza, Warszawa 2008.

3. Bauman Z., Sztuka życia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009.

4. Beck U., Społeczeństwo ryzyka, przeł. S. Cieśla, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

5. Bińczyk E., Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, PWN, Warszawa 2018.

6. Chui-Han B., Społeczeństwo zmęczenia i inne eseje, przeł. R. Pokrywka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2022.

7. Fromm E., Mieć czy być?, przeł. J. Karłowski, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003.

8. Fromm E., Ucieczka od wolności, przeł. J. Ziemilski, Czytelnik, Warszawa 1977.

9. Heller M., Nauka i teologia niekoniecznie tylko na jednej planecie, Copernicus Center Press, Kraków 2019.

10. Litwin J., Nieokreślenie i człowiek, PIW, Warszawa 1976.

1 Profesor S. Symotiuk dokonał prezentacji swojej koncepcji historiozoficznej na spotkaniu PTF 14.12.2016 r. Referat nigdy nie został spisany ani opublikowany.

Dr Iwona Zakrzewska (Wydział Filozofii i Socjologii UMCS), autorka licznych esejów i podręczników dla studentów, zajmuje się interdyscyplinarnym analizowaniem problemów współczesnego człowieka.

 

Artykuł ukazał się w numerze 4/2023 „Res Humana”, lipiec-sierpień 2023 r., a następnie został przedrukowany w numerze 3/2023 kwartalnika „Zdanie”